Ekstaza i płacz : o jednej balladzie Emila Zegadłowicza

Spośród wielu opinii o Emilu Zegadłowiczu dwie stygmatyzują go najmocniej. Pierwsza — Leonarda Neugera — głosi, że twórca Powsinogów beskidzkich jest „Don Kichotem polskiej poezji międzywojennej. Nauczycielem bez uczniów. Poetą bez języka. Odkrywcą światów dobrze znanych”. Druga — Jerzego Paszka — ustanawia regułę obecności: Zegadłowicz jest „autorem 40 tomów i 14 wierszy”. Zwolennicy poetyckiego rygoryzmu nigdy tej poezji nie cenili. Paszkwil Juliana Przybosia — Chamuły poezji — to tylko wierzchołek jego niechęci do liryki ekspresjonistycznej. Mniej znane są — choć równie kategoryczne — jego inne wystąpienia, ostro krytykujące odwołania do ludowości czy w ogóle do „tradycji ludowo‑folklorystycznej”. A choć nazwisko Zegadłowicza nie pojawia się w nich ani razu, wiadomo, że o niego (i jego poetyckich akolitów z „Ponowy” i „Czartaka”) chodziło przede wszystkim. To, co wprost lub aluzyjnie dotyka całej poezji twórcy Kolędziołek beskidzkich, a co moglibyśmy nazwać rezerwą wobec jej istoty bądź odrzuceniem jej formy, w stopniu ścisłym odnosi się także do ballad. „Dlaczego autor nazywa je balladami, nie mogę zgadnąć” — pisał Karol Irzykowski. Ballady tworzą wielki cykl Dziewanny, uprzednio — zgodnie ze stosowaną przez pisarza regułą marketingową — zaistniały pod rozmaitymi postaciami książkowymi. Historię Dziewann opisał pokrótce Mirosław Wójcik, nie ma zatem potrzeby, żeby do niej wracać. Warto jednak może bardziej uważnie, niż dotąd czyniono, przyjrzeć się balladzie otwierającej cały tom, Balladzie o wietrze wiosennym. Nie dlatego wszakże, iżby w jakimś szczególnym sensie została ona zlekceważona przez krytyków, czy też iżby nie odkryto w niej sensu, jaki Zegadłowicz w niej zawarł. To też (wszak nie znamy żadnej interpretacji Ballady o wietrze wiosennym); jeżeli jednak kierujemy swój wzrok ku temu utworowi, to dlatego, że zajmuje nas głównie jego inicjalna pozycja w cyklu. Otwierająca „księgę pierwszą” Dziewann, nie bez powodu chyba nazwaną właśnie tak: Wiatr wiosenny, ballada Zegadłowicza musiała mieć dla poety niebywałe znaczenie. Postarajmy się je odszukać

Na skałach Calvados Antoniego Sygietyńskiego w świetle humanistyki ekologicznej

This article is devoted to the analysis and interpretation of Sygietyński’s novel in the perspective of ecological humanities. The world presented in On the Calvados’ rocks is shown as an ecosystem, in which relations between people, animals, plants are very crucial. Fishermen are aware of the fact that their existence depends on nature. Despite this fact they treat nature as an object, they immerse themselves in the process of consumption. Sygietyński anticipates the contemporary ecological thought about rational use of earthly goods.Artykuł ten poświęcony jest analizie i interpretacji powieści Sygietyńskiego w perspektywie humanistyki ekologicznej. Świat przedstawiony w Na skałach Calvados jest ukazany jako ekosystem, w którym relacje między ludźmi, zwierzętami, roślinami są bardzo ważne. Rybacy są świadomi, że ich egzystencja zależy od natury. Pomimo to traktują naturę w sposób przedmiotowy, pogrążając się w procesie konsumpcji. Sygietyński antycypuje współczesną myśl ekologiczną dotyczącą racjonalnego korzystania z dóbr ziemskich

Artura Hutnikiewicza badania nad Młodą Polską

Artykuł prezentuje analizę najważniejszych dzieł Artura Hutnikiewicza poświęconych literaturze Młodej Polski. Autor rozważa ich miejsce na tle współczesnych dyskursów poświęconych literaturze i sztuce tej epoki, wyróżnia główne tematy i problemy badawcze obecne w pracach Hutnikiewicza

O motywach podróży w poezji 1918-1939

Стаття присвячена мотивам подорожі у польській поезії 1918-1939 рр. як рефлексу романтизму, як засобу пізнання чудових місць Польщі

La mortelega grande or the "great mortality" : pestilence as a disaster for/in the imagination

Artykuł omawia dwa literackie przykłady reprezentacji epidemii: libretto młodopolskiego pisarza i krytyka Karola Irzykowskiego Zaraza w Bergamo (1897) oraz utwór przedstawiciela polskiego futuryzmu - Bruno Jasieńskiego Palę Paryż (1928), które ukazują tendencje do pesymistycznego ujmowania rzeczywistości poprzez metaforę zarazy. Autorka wskazuje, iż zainteresowanie twórców chorobą i epidemią jako tematem literackim powraca w momentach przełomów i kryzysów. Narracje o zarazie, pladze czy innym powszechnym zagrożeniu będą w literaturze modernistycznej i międzywojennej reprezentowały właśnie narracje katastroficzne. Twórczość polskich modernistów i awangardzistów ujmuje bowiem całe spektrum katastroficznych tematów, nawet jeśli katastrofę zawęzić do plagi: morowa zaraza, zadżumione miasta i szalejące śmiertelne grypy goszczą na kartach literatury XIX i XX wieku.The present paper discusses two examples of literary depictions of epidemics: the libretto Zaraza w Bergamo (1897) by Young Poland writer and critic Karol Irzykowski and the novel Palę Paryż (1928) by Polish futurist author Bruno Jasieński, with both works exemplifying the trend to use the metaphor of pestilence to create a pessimistic image of reality. The author points out that interest in disease and epidemic as a literary subject often grows in the times of radical change and crises. The narratives of pestilence, plague or other collective threat in modernist and interwar literature were examples of apocalyptic narratives. The output of Polish modernist and avant-garde writers encompassed the entire spectrum of catastrophic themes, even if the range of disasters was limited only to plagues: the Black Death, cities ravaged by the bubonic plague, and raging epidemics of deathly flu strains frequently featured on the pages of literary works produced in the 19th and the 20thcentury

Historia lokalna w utworach Adama Gorczyńskiego

The quite thoroughly researched output of Adam z Górka Gorczyński (Jadam z Zator) have not yet been analyzed in terms of the local history on which it was based. The author of the article, dealing with the resources of the parish archives in Stryszów, analyzes Jadam’s works about the historical area of the Stryszów parish, whose patrons were the Gorczyńskis from the end of the 18th century. “Romantic from Brzeźnica” explained the present of small localities with their past, being interested in the problems of everyday life, customs and beliefs of local residents. Considering Gorczyński’s works through the prism of experience, the author divided his work into two phases, with the Galician Slaughter as the cut-off date. In this way, the causes and conditions of both stages were indicated, from Adam’s childhood experiences to his trauma after the Galician Slaughter and the shift towards organic work. In addition, the article presents the ways in which Gorczyński appreciated his family and its merits (e.g. for the parish of Stryszów) including them in the achievements of the previous owners of Stryszów or Brzeźnica, and, thus, inscribing his family and himself in the local history.Dość gruntownie przebadana twórczość Adama z Górki Gorczyńskiego (Jadama z Zatora) nie została dotąd przeanalizowana pod kątem historii lokalnej, na której bazował. Autor artykułu, mając do czynienia z odnalezionym przez siebie zasobem archiwum parafialnego w Stryszowie, analizuje utwory Jadama traktujące o historycznym obszarze parafii Stryszów, której kolatorami i patronami byli od końca XVIII wieku Gorczyńscy. „Romantyk z Brzeźnicy” tłumaczył teraźniejszość małych lokalności ich przeszłością, interesując się przy tym problemami życia codziennego, obyczajami czy przekonaniami lokalnych mieszkańców. Rozpatrując utwory Gorczyńskiego przez pryzmat doświadczenia, autor podzielił jego twórczość na dwie fazy, z rabacją galicyjską jako datą graniczną. W ten sposób wskazane zostały przyczyny i uwarunkowania obu etapów: od doświadczeń dziecięcych Adama po traumę po rabacji i przejście w stronę pracy organicznej. Do tego poruszone zostały m.in. sposoby dowartościowywania przez Gorczyńskiego swojej rodziny i wpisywania jej zasług (np. dla stryszowskiej parafii) w ciąg dokonań poprzednich właścicieli Stryszowa czy Brzeźnicy, przez co Jadam osadzał swoją familię i siebie w historii lokalnej

About the social concept and its artistic embodiment in Ostap Bondarczuk by Józef Ignacy Kraszewski

The article highlights the fact that the author’s deep setting consists in opposing the eddy currents of modernity and the bright “Napoleonic” possibilities of the era to a certain hidden metaphysical program, which would be perceived by positivists as “natural”. Nevertheless, but the writer himself interpreted it more in the spirit of romanticized Christian folk wisdom. Ultimately, Krashevski’s perspective for a person to go beyond the limits of his class and the mentality conditioned by it, to “liberate himself,” is hampered by the persistence of this original program. Theprogram is based on the biblical-folklore archetype of the primordial physical-social inequality of people, equal only in original sin. For all the sincerity of the count’s desire to turn Ostap into “his”, into “Eustachiy”, with all the efforts of the latter to justify the hopes of the new parents, the central character does not show daring, the ability to seriously go beyond the stencil predetermined by birth and the first years of life. And the fact that Ostap, against his will, “changed his fate”, did not make him really free and happy. A genuine change in social role is achieved not by “fabulous” mercy from the outside, but by personal hard work and selfless devotion: this would be of interest to the positivist. In other words, we are still dealing with a fundamentally romantically integral mono-character of the protagonist. On the other hand, J.I Krashevski only partially and very fluently used the positivist individual methods of depicting a person in a dynamic environment as additional material, which enriched the author’s style, but did not change his artistic method.Autor artykuł rozpatruje powieść J.I. Kraszewskiego Ostap Bondarczuk w scenerii wirowych prądów nowoczesności i nowych możliwości epoki napoleońskiej oraz pewnego ukrytego programu metafizycznego, który w tym ujęciu byłby postrzegany przez pozytywistów jako „naturalny”. Zwraca uwagę, że pisarz swoją powieść zinterpretował raczej w duchu romantycznej chrześcijańskiej mądrości ludowej. Ostatecznie sam Kraszewski wyszedł poza granice swojej klasy i uwarunkowanej przez nią mentalności. „Wyzwolenie samego siebie” jest utrudnione przez przypisanie człowieka do jego oryginalnego programu. Program ten oparty jest na biblijno-folklorystycznym archetypie pierwotnej fizyczno-społecznej nierówności ludzi. Mimo całej szczerości pragnienia hrabiego, aby przekształcić Ostapa w „swojego”, czyli w „Eustachego”, przy wielkich wysiłkach tego ostatniego, aby spełnić nadzieje „nowych rodziców”, główna postać nie wykazuje odwagi, zdolności do zdecydowanego wyjścia poza szablon określony z góry przez narodziny i pierwsze lata życia. Fakt, że Ostap wbrew swojej woli „odmienił swój los”, nie uczynił go naprawdę wolnym i szczęśliwym. Prawdziwa zmiana roli społecznej dokonuje się nie przez „wspaniałe” miłosierdzie z zewnątrz, ale osobistą ciężką pracą i bezinteresowne poświęcenie – takie spojrzenie byłoby interesujące i zgodne z nurtem pozytywizmu. Wciąż jednak mamy do czynienia z romantyczną konstrukcją bohatera. Z drugiej strony J.I. Kraszewski tylko częściowo i bardzo płynnie wykorzystywał pozytywistyczne indywidualne metody przedstawiania osoby w dynamicznym środowisku jako materiale dodatkowym, co wzbogacało styl autora, ale nie zmieniało jego metody artystycznej

Kwestia miary. O pierwszych odczytaniach „Zygmunta Augusta” Lucjana Rydla

The paper presents an early literary critical reception of 'Zygmunt August', a trilogy by Lucjan Rydel. The analysis includes, above all, reviews whose subject is a literary work as whole, rather than its particular sections. It has been proven that critical remarks on Rydel’s work could be included in the discussion on the possibilities and needs of the Polish historical drama. The most essential problems of the text revolve around the difficulties connected with finding the right assessment and description criteria of Rydel’s work by professional readers. They were situated either against the pattern of national drama, or it was qualified as a popular drama. Some crucial discrepancies related to ‘measure,’ according to which Rydel’s work should be evaluated, also appeared, depending on whether it was treated as a drama or ‘performance.