W poszukiwaniu sensu śmierci. O współczesnych zaświatach

his article is concerned with the meaning of death in representations of the other world in modern culture. The images of life after death, which are derived from religious traditions, are transformed as a result of the process of desacralization. Changes in the traditional iconography of the other world as well as its new representations in the media and popular culture (particularly in fi lms), can be discussed either in terms of saving the symbolic meaning of death or losing its importance in modern culture. Having studied certain examples, the author concludes that the search for the meaning of death inthe present is less connected with traditional or modern representations of the other worldthen with the human experience

Człowiek jako mikrokosmos w ujęciu Hildegardy z Bingen

Man as Microcosm according to Hildegard of Binge

Ekologia - program nauczania dla III klasy gimnazjalnej

The article presents analysises of the following issues from the ecological programme for the III class of preparatory school: human and nature in the light of christology, the elevation of human and universe by the Incarnation, Christss cross points the solidarity of God with human and whole nature, peace with God, peace with every creature, rationality of the nature tells about Creator s idea, crisis of moral values finds expression in degradation of natural environment, urgent need of solidarity

Elijah of the Arts: Apocalypticism, Paracelsian Mysticism of Nature, and the Origins of Modernity

Mit Eliasza Artysty (albo „Eliasza nauk/sztuk”) jest jednym z interesujących komponentów bogatej szesnastowiecznej tradycji paracelsjańskiej z marginesów poreformacyjnej ortodoksji. Sygnalizuje zaskakujący kierunek rozwoju chrześcijańskiej tradycji apokaliptycznej, ponieważ ten „Helias artium chymicarum”, mesjański Experimentator jako ludzka, stylizowana na Chrystusa postać i odpowiednik biblijnego kowala Tubal-Kaina na końcu historii, jest oryginalną transformacją żydowskiego, apokaliptycznego Eliasza w kontekście wczesnej nowoczesności tuż przed wojną trzydziestoletnią. Jest to przykład z szerszego obszaru paracelsjańskiej teoalchemii (J. Telle), którą można interpretować jako typowo nowożytną hybrydę w latourowskim sensie. Co więcej, by zrozumieć szczególny poreformacyjny fenomen mistyki przyrody (Dorn, Weigel, Khunrath, Gutman, Arndt, Boehme i in.), pozostający w silnym napięciu z ortodoksyjnymi teologiami, należy wziąć pod uwagę, że był on wytworem tej nowej, szerokiej formacji intelektualnej, którą można nazwać przyrodniczą (albo kosmologiczną) apokaliptyką.Autor twierdzi, że „wertykalna” (nieeschatologiczna) apokaliptyka przyrodnicza jest wczesnonowożytną formą tradycji apokaliptycznej, która w nowych warunkach społeczno-kulturowych przeszła transformację w formułę „poznawania tajemnic przyrody” w złożonym procesie renegocjacji relacji władzy i wytworzyła własny zasób motywacji poznawczych do aktywności eksperymentalnej, niezależnie od słabnących z czasem afektów millenarystycznych. Transformacja ta jest bardzo istotna dla zrozumienia religijnej wczesnej nowoczesności z jej immanentystycznymi, aktywistycznymi postawami i wyjścia poza jednowymiarowe dyskursy paradygmatu sekularyzacji, które zacierają albo ignorują wertykalną oś apokaliptyki i zafiksowują się na wymiarze horyzontalnym (millenarystycznym) w swoich konstrukcjach „irreligii postępu” (Löwith). Wczesną nowoczesność można lepiej zrozumieć jako rozproszony efekt związany z innowacyjnymi praktykami materialnymi, zwłaszcza medycznymi czy chemicznymi, oraz ich nowymi konceptualizacjami materii i wiedzy, gdzie filozofia, teologia, nauka o materii i społeczna rewolta wydają się nierozdzielne. Mit Eliasza nauk, dokładnie odwrotnie do powierzchownej interpretacji sekularyzacyjnej, jest jednym z symptomów zachodzącego procesu „de-eschatologizacji” przez alternatywny kierunek apokaliptyki – przenoszenia zainteresowania na przyrodę i materię jako dostępne eksploracji obiekty religijne, co wytworzyło też nowe, typowe dla nowoczesności konflikty o władzę, ale i laboratorium jako przestrzeń odkrywania tego, co ukryte w przyrodzie.The myth of [H]Elias Artista (or ‘Elijah of the Arts’) is one of the most interesting components of the rich 16th-century Paracelsian tradition from the margins of the post-Reformation orthodoxy. It signals a surprising development within the Christian apocalyptic tradition since ‘Helias artium chymicarum’, the messianic Experimentator as a human Christ-like figure and an end-of-time counterpart of the biblical blacksmith Tubal-cain, is an original transformation of the Jewish apocalyptic Elijah in a context of the early modernity on the eve of the Thirty Years War. That figure is an example from the broader domain of the Paracelsian ‘theoalchemy’ (Telle), which may be construed as a typically modern hybrid in the Latourian sense. Furthermore, in order to understand the peculiar post-Reformation phenomenon of the mysticism of nature (Dorn, Khunrath, Gutman, Arndt, Boehme, and others), which is in stark tension with orthodox theologies, it is necessary to take into account that it was a product of the new powerful intellectual formation which can be dubbed the nature (or cosmological) apocalypticism.It is claimed that that ‘vertical’ (non-eschatological) apocalypticism of nature is an early modern form of the ancient Jewish apocalyptic tradition transformed under the new social-cultural conditions into a formula of the ‘learning the secrets of nature’ in a complex process of renegotiating the power relations, and it produced the ample resource of the cognitive motivations for experimental activity, quite independently of the gradually waning millenarian affects. Thus, that transformation is important for understanding the religious early modernity and its immanentist, activist attitudes and getting beyond the one-dimensional discourses of the secularization paradigm, which obliterates or ignores the ‘vertical’ axis of apocalypticism and fixes itself upon the horizontal (millenarian) dimension while (re)constructing the criticized unpicturesque ‘irreligion of progress’ (Löwith). Early modernity could be better understood as a diffused turn (effect) associated with the innovative material (e.g. medical or chemical) practices and their new conceptualisations of matter and knowledge, where philosophy, theology, science of matter and social revolt seem inseparable. The myth of the Elijah of the Arts, contrary to a superficial secularization interpretation, is one of the symptoms of the growing process of ‘de-eschatologization’ through the alternative direction of apocalypticism, i.e., shifting an interest to nature and matter as the religious objects available to exploration, which produced the new power conflicts typical of modernity but also the ‘laboratory’ as a space of unveiling that which is hidden in nature

O świętej przestrzeni, Stanisławie Vincenzie i Eliadem. Próba konfrontacji religioznawstwa z literaturą

The article is a report of classes conducted with PhD students of literary studies devoted to the issue of the sacred space in Prawda starowieku by Stanisław Vincenz in relation to religious terms: homo religiosus, sacrum, profanum, cosmic religion, used by Mircea Eliade. The author undertook an attempt to read the literary text using the terminology of philosophy of religion. This confrontation exposed the new possibilities of interpreting Vincenz’s prose, and revealed the potential of interdisciplinary approach to reading literature.Artykuł stanowi relację z przeprowadzonych zajęć z doktorantami literaturoznawstwa poświęconych zagadnieniu świętej przestrzeni w Prawdzie starowieku Stanisława Vincenza w odniesieniu do terminów religioznawczych: homo religiosus, sacrum, profanum, religia kosmiczna, którymi posługiwał się Mircea Eliade. Autorka podjęła się próby odczytania tekstu literackiego za pomocą terminologii filozofii religii. Konfrontacja ta odsłoniła nowe możliwości interpretacyjne prozy Vincenza, a także ujawniła potencjał tkwiący w interdyscyplinarnym podejściu do czytania literatury.

Topika „księgi natury” w późnej liryce Pära Lagerkvista

The article analyzes the Swedish writer Pär Lagerkvist’s last volume of poems, Aftonland (1953), and the metaphor of the “book of nature”, which the poet uses extensively and which forms the volume’s compositional axis. The starting point is to present the theological concepts of liber naturae (from their biblical provenance through philosophical and theological works of the Middle Ages and the Renaissance) and to indicate the functions of this metaphor in old literature. Lagerkvist’s take on this metaphor points to the fundamental change that occurred in the religious situation of man between the time of the metaphor’s peak popularity and the middle of the twentieth century in a completely altered historical context. Lagerkvist’s return to this metaphor involves its radical transformation in the spirit of a modern transformation of spirituality. Rather than revealing theological truths, the “book of nature” in Lagerkvist’s poetry is akin to the “codes of transcendence” by Jaspers, which bring man, living in a disenchanted modern world, closer to a transcendental dimension of existence. The transformations of the “book of nature” theme in Lagerkvist’s poetic volume are also analyzed against the background of the transformations of modern and contemporary astronomy, as well as in the perspective of the theory of the “logic of writing’ and, also, the relationship between writing and religion. The use of the old metaphor allows Lagerkvist to express the affirmation of spiritual longings and the search for meaning in the world as unfulfilled but inalienable human qualities. The conclusion also points to the presence of the “book of nature” motif in other works of the Swedish writer, which is a manifestation of his metaphysical interests.Artykuł przedstawia analizę ostatniego tomu wierszy szwedzkiego pisarza Pära Lagerkvista Aftonland (1953) i kluczowej dla niesionych przez niego sensów metafory „księgi natury”, szeroko przez poetę wykorzystywanej i stanowiącej oś kompozycyjną tomu. Punktem wyjścia jest przedstawienie teologicznych koncepcji liber naturae (od biblijnej proweniencji poprzez dzieła filozoficzne i teologiczne doby średniowiecza i renesansu) oraz wskazanie na funkcje tej przenośni w literaturze dawnej. Lagerkvistowskie podjęcie tej metafory, w całkowicie zmienionym kontekście historycznym, wskazuje na zasadniczą zmianę, jaka zaszła w religijnej sytuacji człowieka pomiędzy czasem szczytowej popularności tej metafory a połową dwudziestego wieku. Powrót Lagerkvista do tej przenośni wiąże się z jej radykalnym przekształceniem w duchu nowoczesnej przemiany duchowości. Zamiast objawiać teologiczne prawdy, księga natury w poezji Lagerkvista pokrewna jest jaspersowskim „szyfrom transcendencji”, przybliżającym człowiekowi, żyjącemu w odczarowanym świecie nowoczesnym, ponaddoczesny wymiar istnienia. Przemiany toposu „księgi natury” w tomie poetyckim Lagerkvista analizowane są także na tle przemian nowożytnej i nowoczesnej astronomii, a także w perspektywie teorii „logiki pisma” i relacji między pismem a religią. Użycie dawnej metafory pozwala Lagerkvistowi wyrazić afirmację duchowych tęsknot i poszukiwania sensu świata jako niespełnionych, lecz niezbywalnych ludzkich cech. W zakończeniu wskazano także na obecność motywu „księgi natury” w innych dziełach szwedzkiego pisarza, będącą przejawem metafizycznych zainteresowań autora Aftonland

Stosunek religii do nauki. Punkt widzenia prawosławnego

Polish astronomer Konrad Rudnicki suggested that the so-called Copernican revolution, with far-reaching consequences for western Christianity, was hardly noticed in orthodoxy. In this case, the domain of discoveries and scientific truths remained distinct from the strictly theological domain. The Earth was treated as a mystical centre of the universe because of the Incarnation of Christ, which did not mean that it was also the real centre of the empirical universe. However, Copernicus’s discovery led to a rapidly progressive process of the western Church distancing itself from science. On the other hand, discoveries and scientific theories can in no case be contrary to the principles of faith, because we are dealing here with two different cognitive methods. It is the point of destination of both methods that should be the same.As regards culture, we need to consider the fascinating relation of the Latin words cultus and cultura, which points to the fact that culture developed originally within the cult, and it was there where its source was (Fr. Paul Florenski). The real culture (and thus literature and art) must always have a dimension reaching beyond time. In this respect, every authentic work of art has a sacred character in the sense of a deep inner connection with everything that is transcendent.When it comes to the connection between religion and science, the situation is even more evident, as God commands in the Bible: „Fill the Earth and subdue it” (Genesis 1:28), which requires education, because without it, it is impossible to master the earth.The contradiction between science and culture on one side and religion on the other is something superficial and, indeed, must not be present, if we understand properly the role of all these areas in their mutual relations.Polish astronomer Konrad Rudnicki suggested that the so-called Copernican revolution, with far-reaching consequences for western Christianity, was hardly noticed in orthodoxy. In this case, the domain of discoveries and scientific truths remained distinct from the strictly theological domain. The Earth was treated as a mystical centre of the universe because of the Incarnation of Christ, which did not mean that it was also the real centre of the empirical universe. However, Copernicus’s discovery led to a rapidly progressive process of the western Church distancing itself from science. On the other hand, discoveries and scientific theories can in no case be contrary to the principles of faith, because we are dealing here with two different cognitive methods. It is the point of destination of both methods that should be the same.As regards culture, we need to consider the fascinating relation of the Latin words cultus and cultura, which points to the fact that culture developed originally within the cult, and it was there where its source was (Fr. Paul Florenski). The real culture (and thus literature and art) must always have a dimension reaching beyond time. In this respect, every authentic work of art has a sacred character in the sense of a deep inner connection with everything that is transcendent.When it comes to the connection between religion and science, the situation is even more evident, as God commands in the Bible: „Fill the Earth and subdue it” (Genesis 1:28), which requires education, because without it, it is impossible to master the earth.The contradiction between science and culture on one side and religion on the other is something superficial and, indeed, must not be present, if we understand properly the role of all these areas in their mutual relations

Schyłek metafory. Rzecz o księdze Natury

The book of nature expressed both the possibility of knowing/reading of nature and the relationship between the experimental science and other books, mainly the book of Revelation. However, the role and significance of the metaphor changed with the development of natural science, and now the book of nature seems to obscure other books, and, moreover, its reading became the model of reading in general. Actually this metaphor is not a living metaphor any more, as it does not create, but closes and eclipses. Hence the need to look for a new one. This story is told here on the basis of Teodor Parnicki’s prose, who was a very careful observer and connoisseur of history of ideas, and of history as a mode of literature.The book of nature expressed both the possibility of knowing/reading of nature and the relationship between the experimental science and other books, mainly the book of Revelation. However, the role and significance of the metaphor changed with the development of natural science, and now the book of nature seems to obscure other books, and, moreover, its reading became the model of reading in general. Actually this metaphor is not a living metaphor any more, as it does not create, but closes and eclipses. Hence the need to look for a new one. This story is told here on the basis of Teodor Parnicki’s prose, who was a very careful observer and connoisseur of history of ideas, and of history as a mode of literature

Księga i „Księga”

THE BOOK AND „THE BOOK”This article analyses one of Schulz’s most famous stories which is based on an ancient symbol of the Book. The Book can be understood as the refl ection of an archaic myth or as a dream about the state of androgyne, a sign of the lost childhood and a metaphor of the Saint Spirit. The protagonist rejects the Bible as a false source of the revelation and finds the illumination in an old newspaper. A journalist rhetoric overlaps the biblical stylization; the contrast between them shows that every style is inadequate. The illumination cannot find it’s expression, it’s hidden sense is lost. The protagonist discovers that the essence of the human condition is the infi nite journey between the signs. The article presents multiple interpretations of the story but its aim remains on at developing a relatively new one. The Book symbolizes the absence of the Absolute. Dispersed in a process of verbalisation, the Absolute vanishes between multiple languages. The elusive Ultimate Sense turns into myth. This is a very modernist trait of Schulz’s literature. His inquiries for a Hidden Rule appear futile yet he continues searching for it. He wants to reach the truth of Logos but instead fi nds himself imprisoned in the mumble of countless storie

Między mitem a kiczem. O prozie Brunona Schulza

Książka jest analizą wybranych wątków twórczości Brunona Schulza w oparciu o metodologię antropologiczną. Bazuje z jednej strony na dokonaniach badaczy archetypu a z drugiej opiera się na ponowoczesnym sposobie czytania Schulza. Stale oscyluje między biegunem powierzchni i głębi, przyznając w pewnym momencie, że Schulzowski narrator wielbi powierzchnię i tandetę.Monografia dofinansowana ze środków projektu finansowanego w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą "Regionalna Inicjatywa Doskonałości" na lata 2019-2022 nr projektu 009/RID/2018/19 kwota finansowania 8 791 222, 00 zł[email protected] nauk humanistycznych UJ w dziedzinie literaturoznawstwo, specjalność krytyka literacka. W latach 1.05.2019 do 31.12.2020 adiunkt na UwB. W swoich badaniach zajmuje się m.in. twórczością Brunona Schulza, Tadeusza Nowaka, Wiesława Myśliwskiego, Stanisława Vincenza. Autor książki pt. "Lektury z biblioteki osiedlowej" (Biblioteka Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, Kraków 2018), gromadzącej recenzje o literaturze polskiej XX wieku, artykuły, fragmenty rozpraw.Uniwersytet w BiałymstokuSchulz Bruno, Opowiadania. Wybór esejów i listów, Kraków 1989.Schulz Bruno, Proza, Kraków 1957.Schulz Bruno, Szkice krytyczne, Lublin 2000.Św. Augustyn, Wyznania, przeł. Zygmunt Kubiak, Kraków 1997.Banach Andrzej, O kiczu, Kraków 1968.Bartosik Marta, Bruno Schulz jako krytyk, Kraków 2020.Beylin Paweł, Autentyczność i kicze, Warszawa 1975.Breiter Emil, Sanatorium pod Klepsydrą Schulza, „Wiadomości Literackie” 1938, nr 23.Bruno Schulz in memoriam, pod red. Małgorzaty Kitowskiej-Łysiak, Lublin 2002.Cassirer Ernst,Esej o człowieku, przeł. Małgorzata Kowalska, Warszawa 1977.Czytanie Schulza, pod red. Jerzego Jarzębskiego, Kraków 1984.Dolata Kamila, Świat wyobraźni Brunona Schulza, jako świat możliwy. Próba zastosowania Ecowskiej teorii narracji, „Analiza i Egzystencja” 2011, nr 14.Eliade Mircea, Sacrum, mit, historia, przeł. Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1970.Ficowski Jerzy, Regiony wielkiej herezji. Rzecz o Brunonie Schulzu, Warszawa 1992.Fik Ignacy, Co za czasy!, „Nasz Wyraz” 1938, nr 7/8.Filozofia współczesna, pod red. Zbigniewa Kuderowicza, Warszawa 1983.Franczak Jerzy, Poszukiwanie realności. Światopogląd polskiej prozy modernistycznej, Kraków 2007.Jarzębski Jerzy, Czasoprzestrzeń mitu i marzenia, w: Powieść jako autokreacja, Kraków–Wrocław 1984.Jarzębski Jerzy, Schulzowskie miejsca i znaki, Gdańsk 2016.Jarzębski Jerzy, Prowincja centrum. Przypisy do Schulza, Kraków 2005.Jarzębski Jerzy, Wstęp do: Bruno Schulz. Wybór esejów i listów, Kraków 1989.Jung Carl Gustaw, Archetypy i symbole, przeł. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1993.Kołakowski Leszek, Obecność mitu, Wrocław 1994.Korecki Grzegorz, Kategorie czasu w prozie Brunona Schulza, „Przegląd Humanistwyczny” 1981, nr 1/4.Kozikowska-Kowalik Lucyna, Kategorie czasu w prozie Brunona Schulza, „Przegląd Humanistyczny” 1981, nr 1/4.Krawczyk Adam, Czas u Brunona Schulza, „Nasz Wyraz” 1939, nr 5/6.Lewi Henri, Bruno Schulz, czyli strategie mesjańskie, Gdańsk 2018.Markowski Michał Paweł, Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy, Kraków 2007.Mieletinski Eleazar, Poetyka mitu, przeł. Józef Dancygier, przedmowa Maria Renata Mayenowa, Warszawa 1981.Miklaszewski Krzysztof, Cena świadomości. Próba analizy opowiadania „Pan”, „Ruch Literacki” 1966, nr 6.Moles Abraham, Kicz czyli sztuka szczęścia, Warszawa 1978.Otto Rudolf, Świętość, przeł. Bogdan Kupis, Warszawa 1999.Panas Władysław, Księga blasku. Traktat o kabale w prozie Brunona Schulza, Lublin 1997.Pankalla Andrzej, Psychologia mitu. Kultury tradycyjne a współczesność, Warszawa 2000.Platon, Państwo, przeł. Władysław Witwicki, Kęty 2001.Popiel Magdalena, Schulz a estetyka tworzenia, „Wielogłos” 2014, nr 7.Sandauer Artur, Liryka i logika. Wybór pism krytycznych, Warszawa 1971.Sitkiewicz Piotr, Bruno Schulz i krytycy, Gdańsk 2018.Speina Jerzy, Bankructwo realności. Proza Brunona Schulza, Warszawa–Poznań 1974.Stala Krzysztof, Na marginesach rzeczywistości. O paradoksach przedstawienia w twórczości Brunona Schulza, Warszawa 1995.Sulikowski Andrzej, Twórczość Brunona Schulza w krytyce i badaniach literackich, „Pamiętnik Literacki” 1978, r. 69, z. 2.Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii. Tom 1, Warszawa 1978.Updike John, Skromny geniusz Bruno Schulz, „Literatura na Świecie” 1980, nr 8.W ułamkach zwierciadła. Bruno Schulz w 110 rocznicę urodzin i 60 rocznicę śmierci, pod red. Małgorzaty Kitowskiej-Łysiak i Władysława Panasa, Lublin 2003.Wyka Kazimierz, Stara szuflada, Kraków 1967