Akomodacja składniowa w obrębie grup imiennych z liczebnikiem głównym w średniowiecznej polszczyźnie

This article aims at providing a description of nominal groups with the cardinal number in which a fluctuation in syntactic accommodation within the relations with the remaining elements of the group, i.e. adjectives and pronouns, occurs. In a separate evaluation – on account of idiosyncratic morphological and syntactic properties – groups with the numeral dwa (two) and with numerals with the paradigms of the nominal declension of the type pięć (five) are discussed. With the instance of groups with the numeral dwa, the reason for fluctuations is not only the gradual disappearance of the dual form, but also the influence of Latin, in which this category receded very early. With numerals of the type pięć, a gradual switch from the syntax subordinate to the numeral to the syntax subordinate to the superordinate noun in the nominal group is observable. This process was effected by a change in the syntactic function of the numeral and its gradual adjectivization

Wpływ dwujęzyczności na kształtowanie się urzędowej odmiany języka – na przykładzie średniowiecznych wielkopolskich rot sądowych

The article discusses Polish-Latin bilingualism of Polish medieval legal texts and its impact on the shaping of the official language variant. The article presents construc­tions that, in their own structure of court oath, include a form of set and often repeated formulas. These are: the formula of initial oath (Tako mi pomoży Bog i święty krzyż [so help me God and the holy cross]) and the comparative construction indicating the mem­bership of a social class of the participants of the events (tako dobry jako sam [as good as himself]) or the material value (tako dobry jako [as good as]). These constructions would appear in the Polish text in Latin, both in full or shortened form, or they would be part in Polish, part in Latin. The stable form of constructions that appeared in Latin as calques due to the influence of Polish indicates that they became, as a result of the domination of the Latin template, vivid markers of the official style in medieval Polish.The article discusses Polish-Latin bilingualism of Polish medieval legal texts and its impact on the shaping of the official language variant. The article presents construc­tions that, in their own structure of court oath, include a form of set and often repeated formulas. These are: the formula of initial oath (Tako mi pomoży Bog i święty krzyż [so help me God and the holy cross]) and the comparative construction indicating the mem­bership of a social class of the participants of the events (tako dobry jako sam [as good as himself]) or the material value (tako dobry jako [as good as]). These constructions would appear in the Polish text in Latin, both in full or shortened form, or they would be part in Polish, part in Latin. The stable form of constructions that appeared in Latin as calques due to the influence of Polish indicates that they became, as a result of the domination of the Latin template, vivid markers of the official style in medieval Polish

Składnia średniowiecznej polszczyzny. Część I. Konteksty - metody - tendencje

Podstawowym celem książki jest identyfikacja tendencji składniowych, które przejawiają się w procesach i zjawiskach widocznych w staropolskim materiale językowym. Średniowieczna polszczyzna jest najstarszym historycznie udokumentowanym stanem języka polskiego, co pozwala z jednej strony na poszukiwanie w jej składni zjawisk archaicznych, mających swoje korzenie w okresie przedpiśmiennym, z drugiej – na wskazanie procesów zaistniałych dopiero pod wpływem różnorodnych czynników zewnątrz- i wewnątrzjęzykowych. Zaprezentowany w książce konstrukt myślowy odwołuje się do dziedzin formułujących hipotezy na temat zmian językowych, które zachodzą w przedziale czasowym sięgającym znacznie dalej w głąb dziejów niż okres piśmienny: teorii ewolucji, ewolucji języka, filozofii. Odwołaliśmy się także do zagadnień z zakresu ontogenezy oraz neurobiologicznych uwarunkowań zdolności lingwistycznych. Przyjęcie interdyscyplinarnej i diachronicznej perspektywy po pierwsze skłoniło nas do wybiórczego traktowania polskiej tradycji badawczej: w największym stopniu nawiązaliśmy do tradycji wskazywania zjawisk ciągłych w języku, odchodząc od patrzenia synchronicznego i tradycji skupiania się na strukturach osobliwych, nietrwałych; po drugie – pozwoliło postrzegać język jako twór wielowarstwowy, podlegający nieustannej ewolucji, w którym w każdym czasie odnaleźć można ślady stanów wcześniejszych. Na kształtowanie się składni mają wpływ czynniki zewnętrzne. W najstarszych zachowanych tekstach polskich obserwujemy polszczyznę w momencie kluczowej zmiany, jaką jest upiśmiennienie. Odbywa się ono w kontekście obcego wzoru. W naszych badaniach uwzględniliśmy specyfikę języka polskiego. Składają się na nią trudności z odczytaniem polskiego tekstu średniowiecznego i identyfikacją w nim struktur składniowych, a także podstawowe czynniki historyczne i kulturowe determinujące kształt badanych tekstów, w kontekście ich reprezentatywności dla badań nad składnią staropolską. Na podstawie przyjętych założeń wskazane zostały najważniejsze tendencje zmian składniowych. Są to: 1. Tendencja analityczna (od holizmu do analityzmu); 2. Tendencja do autonomizacji języka (odrywanie się języka od rzeczywistości pozajęzykowej); 3. Kategoryzacja (od semantyki leksykalnej do semantyki kategorialnej ujętej w formę); 4. Strukturyzacja (od apozycji do związków składniowych); 5. Kondensacja treści (od ubogiej treści jednostek składniowych do kumulacji treści w jednostkach). Kolejność przedstawienia i omówienia tendencji nie jest ich prezentacją w porządku chronologicznym, gdyż nakładają się one na siebie i wpływają na język w tym samym czasie. Dwie pierwsze tendencje są ściśle związane z relacjami między językiem a rzeczywistością pozajęzykową. Pozostałe dotyczą już samego języka, chociaż kształtują się w dużym stopniu pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak upiśmiennienie i kontakty językowe. Tendencje i procesy tworzą skomplikowany układ zależności, którego nie da się opisać teoretycznie, na poziomie modelu. Można jedynie, opisując proces, odnieść go do kilku tendencji i w ten sposób identyfikować ich powiązania. Procesy będące reprezentacją tendencji są wyizolowanymi z języka na potrzeby opisu pojedynczymi ciągami zmian. Zmiany składniowe w takim ujęciu mają charakter heterogeniczny i wielopoziomowy. Ukazały to znajdujące się w książce analizy szczegółowe dwóch obszarów języka, wyodrębnionych z dwóch perspektyw – semantycznej (mówienie o swoim stanie) i formalnej (nominalizacje). Dalsze analizy szczegółowe – którym będzie poświęcona II część Składni średniowiecznej polszczyzny – pozwolą na identyfikację kolejnych powiązań pomiędzy tendencjami oraz między tendencjami i odzwierciedlającymi je procesami.Publikacja sfinansowana ze środków Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej oraz Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznani

Liczebnik w grupie nominalnej średniowiecznej polszczyzny. Semantyka i składnia

Celem pracy "Liczebnik w grupie nominalnej średniowiecznej polszczyzny. Semantyka i składnia" jest opis właściwości semantyczno-składniowych wyrażeń liczbowych w średniowiecznej polszczyźnie. Jest on ograniczony do charakterystyki wykładników kwantyfikacji numerycznej wchodzących w skład grupy nominalnej, a więc tych, które związane są z rzeczownikiem jako członem konstytutywnym. Przyjęta metoda opisu (oparta na założeniach składni semantycznej) pozwala przyjrzeć się nie tylko formalno-składniowym relacjom w obrębie grupy imiennej, ale także ich łączliwości z określonymi klasami leksemów oraz dystrybucji kontekstowej. Dotyczy to zwłaszcza wyrażeń liczebnikowych o odmianie przymiotnikowej (liczebniki porządkowe, wielorakie, mnożne, zespołowe), które dotychczas omawiane były przede wszystkim ze względu na ich morfologię. Zachowując tradycyjną klasyfikację leksemów liczebnikowych, charakteryzuję po kolei liczebniki główne, zbiorowe, mnożne i wielorakie, porządkowe, zespołowe oraz ułamkowe. W swojej pracy wykazałam, że w średniowiecznej polszczyźnie proces kształtowania się kategorii liczebnika jako odrębnej części mowy dopiero się rozpoczyna. W tym okresie obserwować możemy ścieranie się dwóch tendencji, poświadczonych zarówno przez liczebniki główne, jak i zbiorowe. Pierwsza z nich – starsza – to tendencja do wyodrębniania poszczególnych znaczeń i funkcji za pomocą środków leksykalnych. Drugą – nowszą – jest dążenie do formalnego wyznaczania w języku klas wyrazów o określonym znaczeniu i funkcji, co prowadzi do powstania nowego paradygmatu odmiany. Ujednolicanie składni (i fleksji) jako przejaw tendencji do gramatykalizacji jest typowe dla tych leksemów liczebnikowych, które w najstarszym okresie wykazują największe zróżnicowanie semantyczne i morfologiczne. Stąd też możemy w średniowiecznej polszczyźnie obserwować wariantywność struktur składniowych. Najważniejszym zagadnieniem omawianym w pracy są zmiany semantyczne w obrębie leksemów liczebnikowych, których konsekwencją są zmiany morfologiczno-składniowe. Są to między innymi: redukcja w strukturze semantycznej liczebników głównych i zbiorowych komponentów odnoszących się do właściwości innych niż liczbowe, ograniczenia w zakresie użycia liczby podwójnej i kształtowanie się nowej opozycji jednostkowość – mnogość, przechodzenie od składni opartej na znaczeniu (ad sensum) do składni uzależnionej od cech morfologicznych członów konstrukcji. Wariantywność konstrukcji składniowych z liczebnikami występujących w średniowiecznej polszczyźnie wynika nie tylko z zachodzących zmian wewnątrzjęzykowych, ale jest spowodowana również wpływem czynników zewnętrznych, takich jak oddziaływanie wzorca łacińskiego, czeskiego, czy niemieckiego oraz zmianami w sposobie strukturyzacji teksu po przejściu od języka mówionego do jego piśmiennej reprezentacji. Pismo umożliwiło notację liczb za pomocą cyfr, początkowo były to cyfry rzymskie. Tego typu zapis w odniesieniu do liczb o wartości wyższej niż 10 odpowiadał strukturalnie budowie polskiego liczebnika. Kłopoty sprawiało jednak połączenie cyfry z rzeczownikiem w odpowiedniej formie gramatycznej ze względu na silne oddziaływanie składni łacińskiej, w której liczebnik był formalnie członem podrzędnym. Istotna rola zapisu cyfrowego w tekstach łacińskich i polskich polega na ujednoliceniu w piśmie symboli reprezentujących liczebniki, które należały do różnych typów morfologicznych. Zapis cyfrowy wspomagał zatem proces ujednolicania morfologiczno-składniowego liczebników głównych. Wpływ ten widoczny jest również w sposobie tekstowej realizacji grup liczebnikowych. W staropolszczyźnie każdy element ciągu traktowany był jako składnik samodzielny. Przejawiało się to w swobodnym szyku, niezależnym od przyjętego w notacji cyfrowej, a także łączono zapis cyfrowy ze słownym. Wpływ zapisu cyfrowego spowodował, że szyk elementów grupy liczebnikowej stabilizuje się i podporządkowuje systemowi arytmetycznemu. Wielokrotnie wskazuję w swojej pracy na rolę łaciny w kształtowaniu składni liczebników, co wiązało się z nieodmiennością w języku łacińskim liczebników od pięć wzwyż i nadrzędną rolą rzeczownika w grupie nominalnej. Brak liczby podwójnej w łacinie sprzyjał redukcji tej kategorii także w systemie języka polskiego. Łacina oddziaływała też na polszczyznę w płaszczyźnie semantycznej. Wpływem tym można tłumaczyć m.in. występowanie w średniowieczu superlatywnej formy liczebnika pierwszy w funkcji elatywnej, pojawienie się przy liczebniku drugi znaczenia ‘zajmujący drugie miejsce po kimś lub po czymś, gorszy, pośledni’ oraz przesunięcia semantyczne w strukturze znaczeniowej liczebników zespołowych, których konsekwencją są przekształcenia składniowe. Analiza materiału pochodzącego z "Biblii królowej Zofii" wykazała, że bardzo ważną rolę w interpretacji zjawisk językowych w średniowiecznej polszczyźnie pełni podstawa tłumaczeniowa. Porównanie staroczeskich przekładów Biblii z polskim tekstem pozwala wyodrębnić formy, które pojawiają się w Biblii szaroszpatackiej pod wpływem czeskim. Dotyczy to związku zgody w grupie nominalnej z liczebnikami od pięć wzwyż w miejscowniku, orzeczenia w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego, konstrukcji szeregowych ze spójnikiem a i przyimkiem ku w grupach liczebnikowych, a także kalk leksykalnych typu "dwoity". Okazało się także, że wyrażenia liczbowe różniły się nie tylko pod względem semantycznym i gramatycznym, ale także „przynależnością” do określonych odmian funkcjonalnych staropolszczyzny. Liczebniki zespołowe występowały jedynie w tekstach urzędowych. Dopiero w wieku XVI odnotować je można w zabytkach innego typu. Schematy enumeracyjne oparte na liczebnikach wielorakich były charakterystyczne dla tekstów należących do religijnej odmiany języka, w których stosowanie reguł ars dictandi miało walor stylistyczny. O podobnym nacechowaniu można mówić w odniesieniu do liczebników porządkowych, ale tylko w wypadku rozbudowanych wyliczeń, które spotykamy w tekstach należących do bardziej ogólnej odmiany normatywno-dydaktycznej języka. Ograniczenia stylistyczne dotyczą również liczebnika "jedyny". Wieloaspektowość ujęcia (z perspektywy systemu i tekstu) pozwoliła na uchwycenie tych cech wyrażeń liczbowych, które są jeszcze dziedzictwem doby przedpiśmiennej oraz na uchwycenie tendencji nowszych, prowadzących w konsekwencji do powstania odrębnej kategorii gramatycznej liczebnika

Model składni semantycznej w badaniach historycznojęzykowych. Możliwości i perspektywy

In the article the author puts the question, is it possible to apply the semantic model of syntax to diachronic research. In the current works on historical syntax two research directions have dominated : traditional syntax and structuralism. These methodologies only, to some extent, made it possible to describe phenomena occurring in the development of the Polish syntactic constructions. The model presented in “Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia” was collated with the conception of the medieval Polish syntax proposed by Krążyńska, Mika and Słoboda. The aim of the article is to indicate those syntactic phenomena which can be employed and those elements of the semantic model which are in need of modification to become a useful tool for diachronic interpretation of linguistic facts. The text constitutes one of many comments in the discussion about the relation between diachrony and synchrony in linguistics.W artykule autorka stawia pytanie, czy jest możliwe zastosowanie modelu składni semantycznej do badań diachronicznych. W dotychczasowych opracowaniach składni historycznej dominowały dwa kierunki badawcze: składnia tradycyjna i strukturalizm. Ich metodologia tylko w pewnym zakresie pozwalała opisać zjawiska występujące w rozwoju konstrukcji syntaktycznych polszczyzny. Autorka odnosi model wypracowany przez autorów „Gramatyki współczesnego języka polskiego” do koncepcji opisu składni średniowiecznej stworzonej przez Z. Krążyńską, T. Mikę i A. Słobodę. Celem artykułu jest wskazanie tych zjawisk składniowych, w wypadku których jest to możliwe oraz tych elementów modelu, które wymagają modyfikacji, by stać się użytecznym narzędziem do interpretacji faktów językowych ujmowanych historycznie. Tekst jest kolejnym głosem w toczącej się dyskusji na temat relacji diachronia – synchronia

The analysis of the ancient comedy and Reneissance comedy in the example of Ariosto’s I Suppositi.

Głównym celem pracy było przedstawienie wpływów, w tym podobieństw i różnic, jakie zachodzą między teatrem starożytnym, a dokładnej, między komedią grecko-rzymską, a teatrem w okresie odrodzenia na terenie Włoch. Ukazane zostały zależności, jakie łączą oraz dzielą utwory autorów tych dwóch epok. Podkreślono cechy charakterystyczne oraz znaczenie elementów nowatorskich zastosowanych w ich utworach, które zostały ujęte w kontekście przemian kulturowych, społecznych i politycznych. Praca składa się z czterech części. W pierwszej z nich zarysowana została historia gatunku dramatycznego, jakim jest komedia. Przedstawione zostały jej korzenie oraz poszczególne etapy rozwoju. Druga cześć zawiera omówienie twórczości dwóch głównych przedstawicieli komedii rzymskiej, Terencjusza i Plauta. Przedstawiono w niej charakterystyczne dla obu autorów, techniki kompozycji ich utworów, jak również zastosowane różnorodne elementy artystyczne, takie jak: typy postaci, motywy, wyznaczniki językowe. Cechy te na stałe weszły do tradycji gatunku i wywarły znaczący wpływ na rozwój komedii renesansowej.Trzecia część pracy przedstawia historię komedii na terenie Włoch w okresie odrodzenia, poczynając od pierwszych form, które były głównie tłumaczeniami sztuk łacińskich komediopisarzy, a kończąc na twórczości w języku volgare. W rozwoju kultury teatralnej Włoch epoki renesansu ogromną rolę odegrał mecenat. Wymienione zostały najważniejsze ośrodki rozwoju komedii. Szczególną uwagę poświęca się przedstawieniu wiodącej, na tle pozostałych mecenatów, pozycji książąt d’Este w Ferrarze, oraz znaczeniu jakie ta rodzina wywarła na kształtowanie się koncepcji twórczości teatralnej w języku włoskim. Wykazane zostały cechy charakterystyczne włoskiej komedii renesansowej z uwzględnieniem elementów łączących ją z kulturą teatralną starożytnego Rzymu, jak również tych, które nadają jej aktualny charakter. Ostatnia, czwarta część pracy poświęcona została twórczości Ludovico Ariosto oraz szczegółowej analizie jego komedii I Suppositi, która miała na celu wykazanie ciągłości tradycji teatralnej. Wymienione zostały elementy łączące oraz różnicujące sztukę włoskiego komediopisarza z trzema komediami łacińskimi, które stanowiły dla niego źródło inspiracji. Analiza ta przyczyniła się do potwierdzenia założonej na początku pracy tezy, która stwierdzała nierozerwalność tradycji teatralnej, przenikanie się kultur i twórczości pisarzy różnych epok, nie ujmując im nic z ich oryginalności. W komedii I Suppositi odnajdujemy bowiem liczne odwołania do czasów współczesnych autorowi.The general purpose of the disseration is to present the influence, including the differencies and similarities, of the ancient theatre and the theatre in Reneissance in Italy. The work presents reliance between authors works of those two periods. There were emphasized the characteristic features and the meaning of innovative elements used in the work. They were contextualized in social, cultural and political transformation. The work contains four parts. The first deals with the history of the dramatic genre as the comedy is. It demonstrates the roots and the stages of the development of the comedy. The second part involves the description of the creation of two main roman comedy representants – Terencjusz and Plaut. There are applied their composition techniques as well as diversed artistic components. Those charasteristics became permanent and wieldied influence on the progress of the roman comedy. The third part comprises the history of the comedy in Italy in Reneissance from the first forms, which were maliny translantations of latin’s comic writers to the works in volgare language. The patronage played particular role in the development of Italian drama culture. The major centres were mentioned in this part. The specific attentiveness was given to the dukes d’Este Ferrara and the meaning of the influence of the family on the cultural output concept in Italian. There were mentioned typical for Italian Reneissance comedy features with ancient theatric work and those setting new present character. The last part is concentrated on the work of Ludovico Ariosto and the detailed analysis of his comedy I Suppositi which purpose was to show the consistency of the theatrical tradition. It also lists elements linking and differentating the art of the Italian comedy writer with three latin comedies. They were the source of his inspiration. The analysis contributes to the confirmation of the thesis of the work. The thesis establishes inseparable connection of theatrical tradition permeation of culture and writers creativity of different periods. It can be found numerous appeals to author current in comedy I Suppositi.L’obiettivo principale di questa tesi di laurea consiste nel verificare le influenze, i punti in comune e le differenze tra la commedia greco-latina e quella erudita del ‘500 in Italia. NEL lavoro svolto vengono dimostrate le relazioni tra le opere provenienti da queste due epoche. Si evidenziano i punti caratteristici e gli elementi innovativi in riferimento al contesto socio-politico e culturale.Questa tesi è composta da quattro parti. Nella prima parte si parte da alcuni cenni sulla storia della commedia. Si presentano origini e varie fasi dello sviluppo di questo genere teatrale. La seconda parte consiste nell’analisi delle opere dei due maggiori rappresentanti della commedia latina, ossia di Plauto e di Terenzio. Si evidenziano i punti caratteristici delle commedie di entrambi gli autori, le tecniche compositive e artistiche da loro utilizzate, come: stile, lingua, struttura, motivi, figure tipiche, che entrarono definitivamente a far parte della tradizione teatrale e ebbero un effetto notevole sullo sviluppo della commedia rinascimentale italiana.La terza parte narra la storia della commedia umanistica sul territorio italiano a partire dalle prime traduzioni delle opere degli autori latini per poi concludere con la descrizione della commedia in volgare. si evidenzia un ruolo molto importante che svolse il mecenatismo nello sviluppo della cultura teatrale nell’Italia rinascimentale. vengono elencati i centri e le famiglie di mecenati più importanti per l’evoluzione della commedia. un’attenzione particolare viene prestata alla famiglia d’este a Ferrara che ebbe un ruolo guida per la nascita della nuova concezione del teatro in volgare. oltre a ciò vengono mostrati i punti caratteristici della commedia umanistica, regolare e erudita, che nonostante il suo costante collegamento con la tradizione teatrale latina, presenta gli elementi del repertorio che definiscono il suo carattere attuale.L’ultima, la quarta parte della tesi, è dedicata all’attività artistica di Ludovico Ariosto e all’analisi dettagliata della sua commedia I Suppositi. Il cui obiettivo è dimostrare la continuità della tradizione teatrale. Si evidenziano gli elementi in comune e le differenze tra la commedia dell’Ariosto e le tre commedie latine di Plauto e di Terenzio (I Captivi, I Menecmi e l’Eunuchus) che costituivano per l’autore ferrarese una fonte d’ispirazione. L’analisi svolta contribuisce alla conferma della tesi iniziale che afferma la continuità della tradizione teatrale, l’intrecciarsi delle culture e della produzione teatrale degli autori delle epoche diverse, nonostante la loro originalità ed innovazione. Nella commedia I Suppositi troviamo infatti, numerosi riferimenti alla realtà contemporanea di Ariosto

Syntactic accommodation within nominal groups with the cardinal number in medieval Polish language

This article aims at providing a description of nominal groups with the cardinal number in which a fluctuation in syntactic accommodation within the relations with the remaining elements of the group, i.e. adjectives and pronouns, occurs. In a separate evaluation – on account of idiosyncratic morphological and syntactic properties – groups with the numeral "dwa" (two) and with numerals with the paradigms of the nominal declension of the type "pięć" (five) are discussed. With the instance of groups with the numeral "dwa", the reason for fluctuations is not only the gradual disappearance of the dual form, but also the influence of Latin, in which this category receded very early. With numerals of the type "pięć", a gradual switch from the syntax subordinate to the numeral to the syntax subordinate to the superordinate noun in the nominal group is observable. This process was effected by a change in the syntactic function of the numeral and its gradual adjectivization