Vergeten linies: Antwerpse bunkers en loopgraven door de lens van Leutnant Zimmermann (1918)

Onderzoek van de Universiteit Gent in het Koninklijk Legermuseum (KLM) in Brussel bracht in 2007 een reeks van 46 onbekende luchtfoto’s aan het licht. De foto’s dateren van januari 1918 en zijn van Duitse origine. Ze dragen het opschrift Kaiserliche Fortifikation Antwerpen en werden genomen door de tot dan toe onbekende luitenant Zimmermann. Het was direct duidelijk dat de foto’s een schat aan historische informatie bevatten. Het provinciebestuur van Antwerpen liet ze grondig analyseren om er zo veel mogelijk informatie uit te halen. Dat gebeurde vanaf 2008 in het project ‘Inventarisatie en verwerking van het luchtfotografisch fonds ‘Zimmermann’’ (Stichelbaut et al. 2009). Een dergelijke analyse van historische luchtfoto’s verloopt volgens een vast stramien. Allereerst scannen we de originele contactafdrukken met een resolutie van 400 dpi (dots per inch). De metadata (gegevens op de foto zoals de naam van de fotograaf, ligging, datum en hoogte van de opname) voeren we in in een eenvoudige databank. De volgende, uiterst belangrijke stappen zijn het terugvinden van de exacte lokalisatie van de foto’s en het geografisch corrigeren van de foto’s zodat ze zo verticaal mogelijk op een kaart kunnen worden geprojecteerd. Dat zogenaamde georectificeren bestaat uit het aanduiden van minstens zes grondcontrolepunten op de historische luchtfoto en op de hedendaagse topografische kaart met schaal 1:10.000. Dat gebeurt in een geografisch informatiesysteem (GIS). In de meeste gevallen zijn die controlepunten hoeken van grachten en perceelgrenzen, kruispunten van wegen, of andere punten die zowel op de oude foto als op de hedendaagse kaart te herkennen zijn. Via de software worden de X- en Y-as van de foto onafhankelijk van elkaar geschaald. Zo krijgen we een zo verticaal mogelijk beeld, dat gebruikt kan worden om kaarten te maken met de exacte aanduiding van de relicten. Op de luchtfoto’s uit het KLM zijn allerlei sporen te zien die dateren uit de Eerste Wereldoorlog. Ze werden herkend en geïnterpreteerd op basis van vorig onderzoek (Stichelbaut 2011). De exacte contouren van de sporen worden vervolgens digitaal overgetekend in een aparte GIS-laag, waardoor ze geanalyseerd kunnen worden. Ten slotte worden de sporen geprojecteerd op een moderne topografische kaart. Op die manier verkrijgen we een gedetailleerd inzicht in de densiteit, de diversiteit en de ruimtelijke verspreiding van de op de foto herkende relicten uit de Eerste Wereldoorlog. De luchtfoto is dus de bron. De digitale laag in de GIS-software is het werkdocument voor verdere studie. Het onderzoek toonde aan dat de fotoreeks een deel van de Duitse verdediging langs de Belgisch-Nederlandse grens afbeeldt. Tijdens de Eerste Wereldoorlog bouwde de Duitse bezetter, uit vrees voor een aanval vanuit het neutrale Nederland, een verdedigingslinie van bunkers en loopgraven langs grote delen van de grens. In de provincie Antwerpen bestond die verdediging uit twee verschillende delen. De Nordabschnitt vormde het deel van de linie ten noorden en oosten van de stad Antwerpen, van de Schelde tot Schoten, en was deel van de grotere Stellung Antwerpen, de verdedigingsgordel rond de stad. In Schoten volgde de Turnhout-Kanalstellung het tracé van het kanaal Dessel-Schoten tot in Turnhout. Vanaf de ‘Oude Kom’ in Turnhout vormde ze een halve kringstelling rond de stad, eindigend in Corsendonck in Oud-Turnhout. De gevonden luchtfoto’s documenteren het grootste deel van die stellingen: op zijn verkenningsvlucht vloog de Duitse piloot over Zwijndrecht, Beveren, Antwerpen, Stabroek, Kapellen, Brasschaat, Schoten, Brecht, Rijkevorsel, Beerse, Turnhout en Oud-Turnhout. Meer dan 530 militaire verdedigingselementen werden geïdentificeerd en gelokaliseerd op een actuele kaart. De variatie aan verdedigingselementen is groot, van loopgraven en borstweringen, over bunkers en artillerieposten, tot de forten en schansen van de Antwerpse buitenlinie. In 2012 doken 39 luchtfotofiches met het opschrift “Zimmermann” op in doos 25 van het zogenaamde Moskouarchief van het KLM. Ze bleken genomen te zijn op dezelfde data en maken deel uit van de reeds bekende reeks. Iedere fiche bevat ook een interpretatie van de foto’s, meestal met een gedetailleerde schets van de gefotografeerde verdedigingswerken. 32 van de 39 ‘Moskoubeelden’ waren bekend en kunnen dus als dubbels beschouwd worden. 7 beelden zijn nieuw en vormen dus een aanvulling op de collectie. Het totale aantal teruggevonden beelden kwam zo op 53. Alle foto’s werden op dezelfde manier geanalyseerd. Verder zaten in het Moskouarchief (doos 952) tal van Duitse en Belgische kaarten en plannen van de Duitse verdedigingswerken ten noorden en oosten van Antwerpen en langs het kanaal Dessel-Schoten. Hoeveel is bewaard gebleven van die militaire infrastructuur uit de Eerste Wereldoorlog? Dat was de vraag die aan de basis lag van het project ‘Zimmermann anno 2010. Inventarisatie en (omgevings)analyse van bovengronds bewaarde WO I-relicten van de Antwerpen-Turnhoutstellung’ (Dossche et al. 2012). Die analyse begon met een bureauonderzoek, gevolgd door een grondige inventarisatie op het terrein van de bovengronds bewaarde militaire verdedigingselementen. De gegevens werden geïntegreerd in een databank en resulteerden in kaartmateriaal in een geografisch informatiesysteem (GIS). In een eerste fase van het bureauonderzoek bekeken we de historische gegevens, de Zimmermann-foto’s zelf en de resultaten van de studie uit 2008-2009. De gratis satellietbeelden van de web-applicatie Google Earth gaven een eerste idee van het aantal bewaarde relicten. In een tweede fase verzamelden we de reeds beschikbare informatie over de linies en de nog bestaande structuren. Die gegevens werden ter voorbereiding van het veldwerk geïmporteerd in een GIS, waarbij alle kaarten en foto’s in hetzelfde coördinatensysteem werden gezet. Zo konden we ze op een eenvoudige manier vergelijken en de locatie van de op de foto zichtbare elementen vlot op de hedendaagse kaart terugvinden. Enkele analoge bronnen moesten daarvoor gedigitaliseerd worden en op de kaart ‘rechtgetrokken’ worden (scannen en georefereren, vergelijkbaar met het proces van de luchtfoto’s). Op die manier konden we het volledige traject van de terreininventarisatie in detail uitstippelen en voorbereiden. In de laatste fase ontwikkelden we een efficiënte werkwijze: voor het terreinwerk werden alle foto’s, kaarten en gegevens op een iPad met ingebouwd gps gezet. Zo konden we de exacte locatie van de bekende, maar grotendeels verdwenen resten terugvinden. Op die locaties werd dan een gedetailleerde inventarisatie uitgevoerd. Ook alle historische gegevens en de typeplannen van de verschillende bunkermodellen werden op de tabletcomputer gezet, zodat we ze op het terrein direct konden raadplegen. Tijdens het veldwerk vulden we de databank rechtstreeks aan. Extra informatie werd op papier genoteerd. Het terreinwerk zelf bestond uit een grondig onderzoek van de gebieden die door de luchtfoto’s worden bedekt. De bovengronds bewaarde restanten van het militaire erfgoed van de Eerste Wereldoorlog werden gedetailleerd geïnventariseerd. Met toestemming van de eigenaars controleerden we alle percelen, of die nu in woonwijken, bossen, akkers of industriegebied lagen. De bovengronds bewaarde relicten kregen een uniek nummer (Z001, Z002 enzovoort). De restanten werden gelokaliseerd met een gps-toestel met een nauwkeurigheid van vijf meter, aangeduid op de digitale kaarten op de iPad, en in detail gefotografeerd en beschreven aan de hand van inventarisfiches en de digitale databank. De informatie bestaat uit een beschrijving van de locatie en context van de sporen (coördinaten en tekstuele beschrijving), een beschrijving van de monumenten zelf (zie criteria hieronder) en een inschatting van de bewaringstoestand. Beschrijving van het monument: • Type (uitgebreide typologie) • Tekstuele beschrijving • Mogelijke datering • Afmetingen, bovengronds bewaarde hoogte • Oriëntatie (richting vijandelijke zijde/schietgat t.o.v. magnetisch noorden) • Bouwmaterialen • Aantal ingangen, kijk- en schietgaten, eventuele pantserkoepels • Aanwezigheid van camouflage • Graad van afwerking (ruw-fijn) Locatie en context: • Coördinaten • Gemeente - toponiem • Context en bereikbaarheid Bewaringstoestand: • Algemene inschatting: slecht tot uitstekend • Graad en aard van begroeiing • Ingangen: dichtgemaakt of nog open De zoektocht naar en analyse van de bewaarde militaire infrastructuur leverde 476 relicten op. Dat is verrassend veel. De structuren kunnen onderverdeeld worden in de volgende types: • 399 bunkers, waarvan er 8 verzonken zijn (ondergronds bewaard) en 4 bovengronds afgebroken, dus 387 bovengronds bewaarde bunkers. Een twintigtal verschillende types werden herkend en benoemd; • 58 stukken bovengronds bewaarde loopgraaf met een lengte van 10 meter tot een paar honderd meter (43 stukken gevechtsloopgraaf, 13 verbindingsloopgraven, 2 naderingsloopgraven); • 10 aarden kazematten; • 5 aarden borstweringen (waarvan de eventuele bijbehorende loopgraaf niet bewaard is); • 4 onbepaalde, niet te herkennen sporen. De meeste militaire resten (400) maken deel uit van de zogenaamde Nordabschnitt. Bijna de helft van de bewaarde structuren ligt in Kapellen (197). Brasschaat telt 96 relicten, Stabroek 67 en Schoten 40. De kanaalverdediging had een kleinere dichtheid en de restanten zijn er minder goed bewaard. Verspreid over Schoten, Brecht, Rijkevorsel, Beerse, Turnhout en Oud-Turnhout werden 76 structuren aangetroffen. De hoeveelheid, de diversiteit en de goede bewaringstoestand van de militaire elementen zijn uniek voor België en maken van het geheel een uitzonderlijk stuk militair erfgoed. Vooral het goed bewaarde en indrukwekkende Duitse loopgravensysteem uit 1917 is belangrijk: meer dan tien kilometer loopgraven zijn uitstekend bewaard gebleven. Dat is zelfs op Europees vlak uitzonderlijk. Ook uit de fase juist vóór de oorlog is uniek erfgoed teruggevonden. Uiterst zeldzaam is een reeks van zeven goed bewaarde Belgische bunkers uit 1914. Ze behoren tot de oudste bewaarde betonnen schuilplaatsen in ons land. Gekoppeld aan het archeologische terreinwerk werd ook de landschappelijke context onderzocht. Dat onderzoek had als doel inzicht te verkrijgen in de stabiliteit of de dynamiek van het landschap waarin de militaire relicten zich bevinden (of bevonden) en het bepalen van de invloed daarvan op de relicten zelf en op de omgeving. Vooraleer het terreinwerk en de daaraan verbonden analyse kon beginnen, werd het relevante bronmateriaal geanalyseerd: literatuur, fotografisch materiaal en historische kaarten van de regio. Ook hier kwam na het bureauonderzoek het terrein zelf aan bod. Het huidige landschap werd door intensieve terreinobservaties geïnventariseerd. We bezochten 128 observatiepunten waarvan er 88 systematisch werden beschreven aan de hand van een fiche. Van 40 namen we enkel een foto. Tijdens het terreinwerk werd per observatiepunt een algemene landschappelijke beschrijving gemaakt met de landschappelijke hoofdstructuren, de geomorfologische structuur, de waardevolle elementen en karakteristieke zichten. Voorts werd gefocust op de oorlogsrelicten: hoe zijn ze in het landschap gepositioneerd en wat is hun toegankelijkheid en bereikbaarheid? Zowel bij de observatiepunten zelf als bij de fotolocaties werden foto’s gemaakt van de zichtbare relicten uit de Eerste Wereldoorlog. Ook werden panoramafoto’s gemaakt waarop de militaire relicten duidelijk in het landschap herkenbaar zijn. Met de informatie uit de literatuur en de terreinobservatie maakten we een gebiedsdekkende landschapskarakterisering. Via de analyse van historisch, fotografisch en cartografisch bronmateriaal bepaalden we de landschappelijke evolutie en de tijdsdiepte. Eerst werd de situatie van het gebied in vijf periodes in kaart gebracht, met name in 1918, 1960, 1990, 2002-2003 en 2010. Per periode werden de verschillende landschapstypes gekarteerd. Ten tweede voerden we een analyse uit van de landschapsdynamiek. Daarbij wordt het landgebruik doorheen de tijd onderzocht. Op die manier verkrijgen we inzicht in de stabiliteit of dynamiek van het landschap waarin de militaire relicten gelegen zijn. Op basis van een tijdreeksanalyse van luchtfoto’s tussen 1918 en 2010 kregen we inzichten in de diversiteit van de landschapsdynamiek langs de volledige gefotografeerde linie. Het huidige landgebruik blijkt een bepalende factor voor de huidige herkenbaarheid, de bewaringstoestand en de functie van de nog aanwezige relicten. Het is opvallend dat het grootste deel (65%) van de gelokaliseerde relicten goed bewaard is. Bunkers zijn terug te vinden in alle huidige landschapstypes, ongeacht de veranderingen die ze doorgemaakt hebben. Loopgravensystemen bleken minder resistent tegen landschappelijke veranderingen zoals de toename van residentiële bebouwing, industriële activiteiten of schaalvergroting van de landbouw. Belangrijke relicten van de loopgravensystemen zijn wel mooi bewaard in een aantal bosgebieden, zoals het Mastenbos, het Wolvenbos en de Uitlegger in Kapellen, of rond het fort van Schoten. Op basis van de archeologische inventaris van de militaire relicten, de landschappelijke analyse van het huidige landgebruik en visuele kenmerken van verschillende deelgebieden, kunnen de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen worden opgesomd met betrekking tot de militaire relicten en hun landschappelijke context. De zoektocht naar de potenties en knelpunten vormde de basis van een visievorming, geconcentreerd rond twee strategische doelstellingen: (1) behouden en vrijwaren en (2) ontsluiten van het militaire en landschappelijke erfgoed. De visie en bijbehorende cartografische voorstelling geven de mogelijke keuzes weer. Ze formuleert duidelijke doelstellingen, suggereert mogelijkheden voor toekomstige ontwikkelingen en duidt aan met welke maatregelen we die kunnen bereiken. Het Europese project ‘Great War between the lines’, deel van het Europese ‘Interreg IV A - 2 Zeeënprogramma’, bood in 2012 de kans om een vervolgonderzoek uit te voeren. In het project ‘Ontsluitingsmogelijkheden van het militaire erfgoed van de Antwerpen-Turnhoutstellung’ (Verplaetse et al. 2012) moesten voor drie specifiek gekozen deelgebieden van de linie inrichtingsvoorstellen over bewaring en ontsluiting van het erfgoed voorgesteld worden. Het project focuste op deelgebieden, elk in een specifieke landschappelijke omgeving: het agrarische landschap ten noorden van de dorpskern van Stabroek, het Mastenbos in Kapellen en de geïndustrialiseerde en residentiële kanaalzone van Schoten tot Turnhout. Voor de uitwerking van die detailstudie werd in drie fasen gewerkt. Allereerst werd het huidige toeristische, recreatieve en cultuurhistorische aanbod van elk deelgebied in kaart gebracht en geanalyseerd, waarbij de plus- en minpunten werden opgelijst. Door het gebied in een volgende fase voor verschillende factoren (bereikbaarheid, ontsluiting op het terrein …) te evalueren ten opzichte van een gewenste referentiesituatie, konden we duidelijk aangeven waar zich nieuwe ontsluitingsmogelijkheden voordoen. Op basis van de resultaten uit de analyse en evaluatie werd voor elk deelgebied in de derde fase een concept opgesteld, dat beschouwd wordt als de invalshoek voor het uitwerken van de ontsluiting van het gebied. Deze verschillende projecten resulteerden in een rijke dataset die zowel voor het beheer van het erfgoed als voor verder wetenschappelijk onderzoek een unieke bron is. Dit boek brengt alle gegevens samen en vormt het sluitstuk van jarenlang onderzoek. De foto’s zijn een onmiskenbare historische bron waarop we zowel de oudere forten en schansen en de Belgische verdediging uit 1914 als de Duitse verdedigingslijn uit 1917 kunnen herkennen. De studie van de beelden toont aan hoe die stellingen er in werkelijkheid uitzagen, hoe ze vanuit de lucht gedocumenteerd werden, uit welke elementen de militaire werken bestonden en, bovenal, hun exacte positie in het huidige landschap. Met moderne cartografische technieken kon de oorspronkelijke linie tot in de kleinste details in kaart worden gebracht. De GIS-laag en de bijbehorende databank zijn de ideale werkinstrumenten voor een proactief erfgoedbeleid. Het is onze hoop en verwachting dat een dergelijk beleid spoedig wordt ontplooid en dat dit boek daarbij als stevig fundament zal dienen.Une recherche effectuée en 2007 par l’université de Gand dans les archives du Musée Royal de l’Armée (MRA) à Bruxelles mit au jour une série de 46 photographies aériennes inconnues. Ces photos d’origine allemande datent de janvier 1918. Elles portent l’inscription Kaiserliche Fortifikation Antwerpen et ont été prises par un personnage jusque-là inconnu, le lieutenant Zimmermann. Elles se révélèrent très vite une mine précieuse d’informations historiques. La Province d’Anvers les a fait étudier en détail afin d’en extraire un maximum d’informations. L’étude fut réalisée à partir de 2008 dans le cadre d’un projet collaboratif ‘Inventarisatie en verwerking van het luchtfotografisch fonds ‘Zimmermann’’ (Stichelbaut et al. 2009). Une telle analyse de photographies aériennes historiques s’effectue suivant une méthode bien définie. Les photos originales sont d’abord scannées à une résolution de 400 dpi (dots per inch). Les métadonnées sont encodées dans une banque de données : nom du photographe, localisation, date et altitude de la photo. Les démarches suivantes, très importantes, permettent de positionner exactement la photo, puis géo-rectifient l’image, de telle sorte qu’elle puisse être projetée le plus verticalement possible sur une carte. Cette géo-rectification exige de définir au moins six points de contrôle sur le document historique et de les reporter sur une carte topographique moderne à l’échelle 1/10.000e. Cela s’effectue dans un système d’information géographique (SIG). Ces points de contrôle sont souvent des limites de parcelles, des fossés, des croisements de routes ou d’autres points marquants que l’on peut trouver tant sur la photo que sur les cartes modernes. Un logiciel spécial rééchelonne indépendamment les axes X et Y de la photo. On obtient ainsi une image quasiment verticale qui permet de produire des cartes précises indiquant tous les vestiges visibles sur la photo. Ces photos révèlent toute une série de traces de la Première Guerre mondiale. Elles sont identifiées et interprétées à partir de l’expérience acquise lors de recherches antérieures (Stichelbaut 2011). Les contours exacts des vestiges sont ensuite numérisés dans une couche SIG spécifique, ce qui permet toutes sortes d’analyses. Les vestiges sont enfin projetés sur une carte topographique actuelle. Cette recherche permet d’obtenir une image précise de la densité, de la diversité et de l’organisation spatiale des vestiges de la Première Guerre mondiale. La photographie devient donc la source et la carte numérique produite par le SIG est un document de travail pour l’avenir. Cette recherche a montré que les photographies documentent une partie de la ligne de défense allemande le long de la frontière belgo-néerlandaise. En effet, au cours de la Première Guerre mondiale, l’occupant allemand, craignant une attaque venant des Pays-Bas, pourtant neutres, construisit une ligne de défense composée de bunkers et de tranchées le long de cette frontière. Dans la province d’Anvers, cette ligne se compose de deux sections. La section appelée Nordabschnitt se trouve au nord et à l’ouest de la ville d’Anvers, depuis l’Escaut jusqu’à Schoten, et fait partie de la Stellung Antwerpen, une ligne de défense plus importante entourant toute la ville. La Turnhout Kanalstellung commence à Schoten et longe le canal de Dessel-Schoten jusqu’à Turnhout. A partir de l’ancien bassin (Oude Kom) à Turnhout, elle forme un demi-cercle autour de la ville pour se terminer à Corsendonk - Oud Turnhout. Les photographies aériennes retrouvées couvrent la majeure partie de ces défenses : lors de son vol de reconnaissance, le pilote allemand survola Zwijndrecht, Beveren, Anvers, Stabroek, Kapellen, Brasschaat, Schoten, Brecht, Rijkevorsel, Beerse, Turnhout et Oud-Turnhout. Plus de 530 éléments de défense militaire ont été identifiés et localisés sur une carte moderne. Ces vestiges sont de toutes sortes, allant de tranchées et parapets aux forts et remparts de la ligne extérieure d’Anvers en passant par des bunkers et des postes d’artillerie. En 2012, 39 nouvelles photographies avec l’inscription « Zimmermann » apparurent dans la boîte 25 des archives dites de Moscou au MRA. Elles semblent avoir été prises aux mêmes dates et donc faire partie de la série déjà connue. Chaque photo s’accompagne d’une fiche d’interprétation, souvent avec une esquisse détaillée des fortifications. Trente-deux des 39 ‘images de Moscou’ étaient déjà connues et peuvent donc être considérées comme des doubles. Sept sont donc nouvelles et complètent la collection existante. Ce qui amène le total des photographies aériennes de cette série à 53. Les nouvelles photos ont été examinées suivant la méthode décrite ci-dessus. On retrouva également dans les archives de Moscou (boîte 952) un grand nombre de cartes et de plans des systèmes de défense allemands au nord et à l’est d’Anvers et le long du canal Dessel-Schoten. Que reste-t-il de cette infrastructure militaire de la Première Guerre mondiale ? Voilà la question qui était en 2010 à la base du projet intitulé « Zimmerman anno 2010. Inventaire et analyse (environnementale) des vestiges conservés de la première guerre mondiale le long de la Antwerpen-Tunrhoutstellung » (Dossche et al. 2012). Cette analyse commence avec une étude de bureau, suivie d’un inventaire détaillé sur le terrain de tous les vestiges militaires conservés. Ces données ont été intégrée