Bourgeois, Ignace

Gheyle, Wouter

Dutch

Ghent University Academic Bibliography

86Ook de westelijke zijde van het Nationaal Reduit Antwerpen, van de Schelde in Steendorp (Temse) tot de polders in Vrasene (Beveren), werd verdedigd door een gordel van pantserforten en schansen. Ten noorden daarvan lagen de polders, een gebied dat vrij gemakkelijk onder water te zetten was. Het Duitse leger vond deze linie blijkbaar ook belangrijk genoeg om ze verder uit te bouwen met een uitge-breid loopgravensysteem en 216 bunkers: de Westabschnitt. De voorbereiding voor de aanleg werd vanaf midden 1916 gestart. De Duitsers eisten spoorwegstaven, prik-keldraad en hout op. De bouwwerken, onder leiding van Duitse genietroepen maar uitgevoerd door Belgische werklieden, gingen begin 1917 van start. In de herfst van datzelfde jaar was de bunkerlijn klaar.4.1 Inventarisatie van de militaire structuren op Oost-Vlaams grondgebiedIn vorige hoofdstukken hadden we het over de Britse luchtfoto’s uit de Box Col-lection van het Imperial War Museum. Een deel van die luchtfoto’s beslaat ook het grondgebied van de provincie Oost-Vlaanderen, met het vervolg van de stelling rond Antwerpen aan de westelijke zijde van de Schelde in Beveren, Temse en Kruibeke (zie bijlage 7.1). Ook hier tonen de foto’s uit 1918 het verloop van de Belgische linie uit 1914 en de latere Duitse uitbreiding ervan. Ze zijn echter genomen vanaf zeer gro-te hoogte en met een andere focuslengte. Daardoor zijn de beelden wijder en tonen ze minder detail. Een gedetailleerde kartering was daarom niet mogelijk, maar we konden wel de ligging van loopgraven, prikkeldraadversperringen en een militaire spoorweg bij benadering aangeven.We kunnen de linie over acht kilometer volgen. Opvallend is dat de verdediging hier duidelijk sterker was dan ten zuiden van Antwerpen, wellicht omdat dit deel van de stelling aan de zijde van het westelijke front in België lag en dus gebruikt kon wor-den tijdens een Duitse terugtrekking. Op verschillende plaatsen bestaat de stelling uit twee linies, met uitgebouwde prikkeldraadversterkingen. Achter de stelling zijn op drie plekken Duitse artillerieposities waargenomen, die zoals steeds bestaan uit ver-schillende stuks die samen een batterij vormen (zie overzichtskaarten in bijlage 7.3). 4.2 De Westabschnitt als bouwkundig erfgoedOorspronkelijk maakten 216 Duitse bunkers deel uit van de Westabschnitt. Een eerste grondige studie van de bunkerlinie werd in 2001 ondernomen door Raymond Van Meirvenne (Van Meirvenne & Devos 2002). Hij kon nog 147 bunkers lokaliseren. Volgens zijn telling waren er dus 80 jaar na de oorlog 69 bunkers afgebroken. Bij het 4 DE VESTING TUSSEN STEENDORP EN VRASENE (OOST-VLAANDEREN)Wouter GHeyleIGnace BourGeoIs87$!!$$$KruibekeHaasdonkSteendorpZwijndrechtLandmolenLauwershoekTemseBeverenKruibekeSint-NiklaasBornemZwijndrechtSchelleNielSint-Gillis-WaasHemiksemAntwerpenHammeWaasmunsterWaasmunster0 1 2 3km $ fort! schansprikkeldraadgevechtsloopgraafverbindingsloopgraafborstweringgeschutsopstellinghospitaaltekenspoorwegOverzicht van de militaire sporen zichtbaar op de IWM-luchtfoto’s in Oost-Vlaanderen. De oppervlakte gedekt door de foto’s is weergegeven in grijs. (kaart UGent) nGI a35184.2 De Westabschnitt als bouwkundig erfgoed88onderzoek in 2016, op basis van luchtfotografie en het digitale hoogtemodel, bleken 115 exemplaren zichtbaar te zijn. Een aantal bunkers was duidelijk pas recentelijk afgebroken. Alleen gericht terreinwerk kon een correct overzicht opleveren. 7Met de resultaten van de voorgaande onderzoeksprojecten als basis verrichtte het agentschap Onroerend Erfgoed in 2017 verder onderzoek. De linie werd toen ook opgenomen in de Inventaris Bouwkundig Erfgoed van de Vlaamse overheid.8 Sommige bunkers van de Westabschnitt genoten al bescherming. Het deel tussen Fort Haasdonk en de polder van Beveren is vastgesteld als bouwkundig erfgoed sinds 5  oktober 2009 en beschermd als monument sinds 14 december 2010. Tien bun-kers in Beveren, Kruibeke en Temse zijn sinds 17 juli 2012 beschermd als individuele  monumenten. Van de bunkers die al bescherming genoten, zijn er tussen 2012 en 2017 jammer genoeg 14 afgebroken: 12 in de noordelijke cluster aan de Galgestraat in  Beveren en 2 in de zuidelijke cluster in Temse. Voorts werden ook bunkers gesloopt die nog niet beschermd waren: de 9 bunkers op en rond het bedrijventerrein Doornpark in  Beveren (zie ‘Duitsers in Belgische voetsporen’ pagina 94) en 4 net ten noorden 4 · De vesting tussen steenDOrp en vrAsene (OOst-vlAAnDeren)In het grotendeels agrarische landschap rond Haasdonk zijn op enkele plaatsen nog rijen Duitse bunkers zichtbaar. De vroegere loopgraven die ze met elkaar verbonden en de prikkeldraadzones vóór de linie moet je er vandaag bijdenken. (Provincie Antwerpen-Vilda, Yves Adams)7 Op het Oost-Vlaamse deel van de fortengordel is nog geen terreinwerk uitgevoerd.8 Zie https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoed-objecten/305347 89daarvan zijn de belangrijkste clusters. De afgelopen jaren zijn er zo naar schatting 32 bunkers verdwenen, op te tellen bij de 69 die in de eerste 80 jaar na de oorlog afgebroken zijn. De 55 bunkers die nog geen bescherming genoten, zijn nu ook toegevoegd aan de inventaris. Dat brengt het totaal van de overgebleven en bovengronds zichtbare bunkers van de Westabschnitt in de inventaris op 115. Bijna de helft (101) van de oor-spronkelijke 216 bunkers zijn uit het landschap verdwenen. Er zijn ook enkele loca-ties bekend van ingegraven, ‘verzonken’ bunkers. Die zijn hoogstwaarschijnlijk nog bewaard onder het oppervlak, maar ze zijn niet in de inventaris opgenomen. Ze ge-nieten in principe wel dezelfde vorm van bescherming als de zichtbare bunkers. Het is onduidelijk over hoeveel exemplaren het gaat. Alleen specifiek bodemonderzoek, zoals grondboringen of geofysisch onderzoek, kan daarop een antwoord geven. Opnieuw opvallend is de aanwezigheid van een bunker van Belgische makelij. Ook die dateert vermoedelijk van 1914, net voor de oorlog. De rechthoekige vorm en de grove, ruwe afwerking van het beton met gebruik van kasseien vormt een schril contrast met de gestandaardiseerde Duitse types (zie ook hoofdstukken 2 en 3, en 4.2 De Westabschnitt als bouwkundig erfgoedTijdens de Tweede Wereldoorlog was er van bewaarde loopgraven bij het Fort van Haasdonk al geen sprake meer, maar de Duitse bunkerlinie van de Westabschnitt is op deze luchtfoto uit 1943 nog grotendeels intact gebleven (nara, GX images, uitsnede)90deel 1 van Vergeten linies pagina’s 122–123). In dit geval gaat het weliswaar over een iets anders uitgevoerd type dat enkel in de Westabschnitt voorkomt en volgens mili-taire inventarissen uit 1935 wellicht op vier plaatsen werd gebouwd (Van Meirvenne & Devos 2002: 44). Het is het enige overgebleven exemplaar.9Twee luchtfoto’s, links uit 2007 en rechts uit 2009, tonen de situatie voor en na de het verwijderen van vermoedelijk twaalf Duitse bunkers uit de  Eerste  Wereldoorlog. Ze zijn ofwel afgebroken, ofwel in de grond ingegraven of ‘verzonken’. (Luchtfoto Informatie Vlaanderen)4 · De vesting tussen steenDOrp en vrAsene (OOst-vlAAnDeren)9 Voor meer informatie, zie: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/305333913.3 De Duitse bezetting en de bouw van de grensverdedigingFoto genomen ten noorden van Antwerpen, vermoedelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op de akkers zijn nog duidelijk Duitse bunkers uit 1916–1917 zichtbaar. Let op het verschil met de Belgische bunker links in beeld, gebouwd in 1914 door de firma Bolsée in opdracht van het Belgische leger en te herkennen aan de kasseien. (collectie Erik Janssen)Westabschnitt. Übersichtsplan 1:25000(KlM-Mra, Moskouarchief, doos 952)94In 2012 werd in Beveren de kmo-zone Doorn-park uitgebreid, pal op resten van de verde-digingslinie Steendorp-Vrasene. De archeo-logische opgraving die daaraan voorafging, leverde spectaculaire resultaten op (Alma & Van Campenhout 2014, Van Campenhout & Alma 2014). Tussen de toen nog bestaande en goed bewaarde bunkers kwamen de resten van een complex Belgisch en Duits verde-digingssysteem tevoorschijn. Dankzij dat onderzoek krijgen we goed zicht op de nooit gebruikte gevechtslinies langs de westzijde van de stad Antwerpen. Tot nu toe is het de grootste opgraving van een verdedigings-systeem uit de Eerste Wereldoorlog buiten de frontzone. Sporen van Belgische militaire structuren kwamen alleen in het zuidelijke deel van de opgraving aan het licht. Over een lengte van ongeveer 65 meter werd een noord-zuid ver-lopende dubbele loopgraaf aangetroffen. De parallelle structuren waren verbonden door een haakse flank en vormden zo een ‘geslo-ten’ loopgravenstelsel. De loopgraven waren 1,8 tot 2,3 meter breed, hadden een getrapt profiel en soms ook een centrale afwaterings-goot. Twee verbredingen van de loopgraaf in de borstwering van de flanken laten hier schuilplaatsen voor de soldaten vermoeden. Vanaf die beide vermoedelijke schuilplaatsen vertrokken verbindingsloopgraven richting achterland. Die hadden een kronkelend patroon en kwamen op zo’n 30 meter achter de linie bij elkaar, vanwaar ze verderliepen als een enkelvoudige loopgraaf. Volgens de onderzoekers gaat het om de resten van een Belgische stelling, aangelegd aan de voor-avond van de Eerste Wereldoorlog.Duitsers in Belgische voetsporen  Het militaire verleden van een bedrijventerrein in BeverenOverzicht van de Belgische en Duitse loopgraven in Doornpark, met de bunkers in verschillende groentinten aangeduid (grondplan Vec) Belgische en Duitse liniesBelgische Linies Gebouw 1Gebouw 2Loopgraaf 1Loopgraaf 2Loopgraaf 3VerbindingsloopgraafPaardengrafStelling/geschutsplaatsDuitse Linies Gebouw 1Medische hulppostMitrailleur schuilplaatsTroepenbunkerSchuilplaats artilerieInfanterieschuilplaatsSchietloopgraaf Linie ASchietloopgraaf Linie BSchietloopgraaf Linie CSchuilplaatsVerbindingsloopgraaf Linie 1Verbindingsloopgraaf Linie 2Verbindingsloopgraaf Linie 325m25m25m25m000095XanDer J.F. alMa · KIrsten Van caMpenHout & IGnace BourGeoIs Belgische en Duitse liniesBelgische Linies Gebouw 1Gebouw 2Loopgraaf 1Loopgraaf 2Loopgraaf 3VerbindingsloopgraafPaardengrafStelling/geschutsplaatsDuitse Linies Gebouw 1Medische hulppostMitrailleur schuilplaatsTroepenbunkerSchuilplaats artilerieInfanterieschuilplaatsSchietloopgraaf Linie ASchietloopgraaf Linie BSchietloopgraaf Linie CSchuilplaatsVerbindingsloopgraaf Linie 1Verbindingsloopgraaf Linie 2Verbindingsloopgraaf Linie 325m25m25m25m0000 Donkergrijs: Belgische liniesLichtgrijs: Duitse linies96Ten noorden daarvan vonden de archeologen een langgerekte cluster van grote kuilen, die ze over een lengte van 31 meter konden on-derzoeken. De vorm en omvang van de kuilen varieert, zowel in vlak als in doorsnede. Hun samenhang vertoont een onregelmatig pa-troon, hoewel er een duidelijke lijn of as in de structuur te herkennen valt. Het geheel wordt oversneden door later aangelegde Duitse loopgraven. De weinige vondsten lijken erop te duiden dat de constructie van Belgische origine is. Haar functie is niet direct duidelijk, maar vermoedelijk gaat het om de resten van een Belgische geschutstelling. Nog nadrukkelijker aanwezig zijn de over-blijfselen van Duitse verdedigingslinies, aangelegd begin 1917. Bovengronds bleven daarvan nog acht bunkers bewaard. Tussen en langs deze betonnen structuren werd een loopgravenstelsel opgegraven dat zich over de volledige lengte van het onderzoeksgebied uitstrekte.Drie gelijkaardige, maar toch verschillende delen werden onderscheiden. De uitstekend bewaarde linie in zone a is met 220 meter de langste. Haar loopgraven hebben een kenmerkende hoefijzervormige constructie met rechte tussenverbindingen. De beide vooruitstekende delen van het hoefijzer aan de frontzijde waren wellicht  schuttersposten. Paal sporen rond deze posten doen de aan-wezigheid van een dak of een andere soort  bescherming of camouflage vermoeden. Langs de loopgraafwanden zijn overal paalsporen gevonden. Om instortingen te  vermijden, waren de wanden wellicht bekleed met vlechtwerk en/of planken. De palen dienden om deze wandversteviging op haar plaats te houden. DuItsers In BelGIscHe Voetsporen | Het MIlItaIre VerleDen Van een BeDrIJVenterreIn In BeVerenDe linie in zone B, in het noordelijke deel van de opgraving, was over 43 meter bewaard. Haar constructie verschilt van de linie in zone a. De rechte verbindingen tussen de hoefijzers zijn korter, de hoefijzers zelf hebben een kleinere maatvoering en de schuttersposten aan de frontzijde ontbreken. Overlappingen van beide linies maken duidelijk dat B jonger is. Of het een (plaatselijke?) vervanging van a, dan wel een aanzet voor een nieuwe linie is, is niet duidelijk.De loopgraven van de linie in zone c vinden we terug in het zuidelijke deel van de opgra-ving. Deze sporen zijn veel slechter bewaard. Hun maatvoering is opvallend minder systematisch. Ook hier blijft de vraag of het een reparatie is, dan wel een totaal nieuwe toevoeging aan het bestaande systeem. Vanaf deze gevechtsloopgraven vertrokken verbindingsloopgraven richting het achter-land, in eerste instantie naar de bunkers in de tweede lijn, de medische posten enzovoort. De verbindingsloopgraven verliepen meestal in een zigzagpatroon. Net als de gevecht-sloopgraven waren ook zij voorzien van versterkte wanden. Onderling verschilden ze vooral in afmetingen en in de frequentie waar-mee hun patroon verspringingen vertoont. 97De hoefijzervormige segmenten van de Duitse gevechtsloopgraaf, de traversen, vormen duidelijke verkleuringen in het opgravingsvlak, met de paalkuiltjes voor de beschoeiing van de loopgraaf als donkere vlekjes (foto's Vec)Behalve de bunkers en de loopgraven zijn er ook resten gevonden van vermoedelijk houten gebouwen. Op de Duitse Stellungskarte uit 1917–1918, bewaard in het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis in Brussel, staan ze aangeduid als medische hulppost en drie soldatenschuilplaatsen. Van de hulppost restte alleen het ingegraven deel van de constructie, met daarin een reeks forse paalkuilen als funderingselementen. Alle hou-ten palen waren vakkundig verwijderd. Er zijn geen voorwerpen of andere elementen aange-troffen die wijzen op een gebruik als (medi-sche) hulppost. Ook de schuilplaatsen voor de soldaten, die in theorie plaats moesten bieden aan twaalf soldaten, waren slecht bewaard. Ze zijn alleen te herkennen als kuilen met daarin de sporen van palen die wellicht een houten vloer geschraagd hebben. Ook hier ontbreken vondsten die een aanwijzing zouden kunnen geven over het gebruik van deze ruimtes. Zijn deze resultaten een verrassing? Niet echt, omdat de archeologen min of meer wisten wat ze konden verwachten. Vooral de overeen-komsten met de Duitse Stellungskarte zijn dui-delijk. Maar uit de opgraving is wel gebleken dat er verschillen zijn tussen de theorie van een kaart of de Vorschriften für den  Stellungkrieg enerzijds, en de praktische uitvoering ander-zijds. Op het terrein moest men immers rekening houden met de bestaande toestand, in dit geval de reeds aanwezige Belgische stellingen. De nieuwe verdedigingswerken werden daaraan strategisch en praktisch aangepast. Het onderzoek op het Doornpark is bovendien de duidelijkste illustratie van een dergelijk samengaan van Belgische en Duitse loopgravensystemen in de fortengordel rond Antwerpen.984.3 De Westabschnitt op het digitale hoogtemodelIn de Westabschnitt waren geen aarden relicten bekend. Enkel de bunkers zijn over-gebleven. Ze bepalen er sterk het hedendaagse beeld van de linie. We vermoedden dat het digitale hoogtemodel nieuwe informatie kon leveren over bewaarde loopgraven en andere bovengronds bewaarde relicten. De regio werd daarom op dezelfde manier bestudeerd. Dat leverde inderdaad enkele nieuwe vaststellingen op. Hoewel het loopgravensysteem zwaar was uitgebouwd en op bepaalde plaatsen uit drie opeenvolgende lijnen bestond, is er over de twaalf kilometer lange linie zo goed als niets van bewaard. Het gebied bestaat dan ook uit intensief gebruikte land-bouwgronden en bebouwde kernen, en er is geen bos. Enkel op de twee forten zien we bewaarde loopgraven, zoals dat ook in de overige delen van de Buitengordel het geval is. In Steendorp loopt een loopgraaf bijna volledig rond het fort. Bij het fort van Haasdonk gaat het eerder om enkele kortere fragmenten centraal op het fort-lichaam, en zeventien kleine schuttersputten (zie kaarten 26 en 29 in bijlage 7.4). De schansen van Landmolen en Lauwershoek hebben dan weer geen bewaarde loop-graven. Als die er al geweest zijn, zijn ze verdwenen bij recente aanpassingswerken. De enige andere oppervlaktestructuren zijn twee lage bermen van enkele hon-derden meter lang ten noorden en ten zuiden van de E17 in Haasdonk (zie kaart B12 in bijlage 7.5). Het zijn de resten van een Duitse of Belgische militaire spoorlijn die ongeveer een kilometer binnen de fortengordel lag en er parallel mee liep. Ze is vergelijkbaar met de Belgische Strategische Spoorlijn ten oosten van de Schelde. De spoorweg is ook duidelijk te zien op de iWM-luchtfoto’s van 1918.4 · De vesting tussen steenDOrp en vrAsene (OOst-vlAAnDeren)994.3 De Westabschnitt op het digitale hoogtemodelHet fort van Haasdonk is vrij gebleven van begroeiing waardoor de oorspronkelijke vorm van het fort duidelijk zichtbaar is. Op de aanaarding zien we mooie resten van loopgraven en kleine schuttersputjes. (Provincie Antwerpen-Vilda, Yves Adams)

De vesting tussen Steendorp en Vrasene (Oost-Vlaanderen)

https://biblio.ugent.be/publication/8582723/file/8582728.pdf

De vesting tussen Steendorp en Vrasene (Oost-Vlaanderen)

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Ghent University Academic Bibliography