A camel skeleton from the Viminacium amphitheatre

Ostaci kamila predstavljaju retke nalaze na rimskim lokalitetima širom Evrope. U Srbiji su kosti kamila pronađene u Sirmijumu (Lauwerier 1978), Viminacijumu, Gomolavi, Vranju kod Hrtkovaca (Vukovic, Blažić u štampi), kao i na lokalitetima Davidovac-Gradište i Pirot-Sarlah bazilika. Prilikom istraživanja viminacijumskog amfiteatra pronađen je skelet kamile (Slike 2 i 3). Ovaj izuzetan nalaz otkriven je u zapadnom delu arene, u blizini ulaza u amfiteatar (Slike 4 i 5). Nalaz skeleta kamile jedinstven je na čitavoj teritoriji evropskog dela Rimskog carstva, u okviru koga su do sada pronalažene samo pojedinačne kosti ovih životinja. Skelet kamile pripada sloju, koji se datuje u sredinu, odnosno drugu polovinu IV veka. U tom periodu prostor amfiteatra više nije korišćen za održavanje spektakla, a nalaz kamile pronađen je u sloju, koji je prekrio sam objekat. Lobanja i donje vilice, deo kičmenog stuba (vratni i leđni pršljenovi), rebra, kao i delovi grudne kosti pronađeni su u anatomskom položaju, dok su delovi nogu bili fragmentovani i dislocirani (Slika 5). Obrasci lomova dugih kostiju ukazuju da su kosti polomljene ubrzo nakon smrti životinje. Na humerusu i radijusu uočeni su tragovi udaraca tupim predmetom. Ovakvo lomljenje dijafiza karakteristično je za eksploataciju koštane srži. Tragovi kasapljenja uočeni su samo na distalnom delu dijafize metatarzusa i oni ukazuju na dranje kože. Obe lopatice i karlice, lumbalni i repni deo kičmenog stuba, kao i delovi nogu nisu pronađeni, pa se može pretpostaviti da su odneti sa ovog prostora. Tragovi blagog površinskog raspadanja prisutni su na malom broju kostiju, dok je samo jedna kost oglodana, i zato se može zaključiti da je kamila zatrpana ubrzo nakon deponovanja. Na osnovu mešovitih morfometrijskih karakteristika pojedinačnih kostiju skeleta kamile, pretpostavljeno je da je skelet pripadao hibridnoj jedinki, koja je nastala ukrštanjem dve vrste kamila. Poznato je da su hibridi kamila krupniji, snažniji i izdržljiviji od jednogrbih i dvogrbih kamila (Tapper 2011; Potts 2004). Ove životinje se lako prilagođavaju hladnijim klimama i sigurno je da su lakše mogle da podnesu klimatske uslove u Evropi. Trenutno se veoma malo zna o hibridizaciji kamila u antici, a do sada su hibridi identifikovani na nalazištu Mleiha (Ujedinjeni arapski emirati, 1-2. v. n.e), rimskim slojevima u Troji (Uerpmann 1999) i u Viminacijumu (Vukovic, Blažić u štampi). Kamile su u rimskom periodu korišćene pre svega kao tovarne životinje, u okviru civilnih i trgovačkih karavana. Značajna je bila i njihova uloga u vojsci, gde su služile za prenos vojne opreme, namirnica i građevinskog materijala (Davies 1967), kao i za jahanje (Dobrewa 1991; Toynbee 1996, 137-140). Meso i sekundarni proizvodi kamila (mleko, vuna, itd.) takođe su eksploatisani u rimskom periodu. Prisustvo dvogrbih kamila često se dovodi u vezu sa karavanima, koji su dolazili iz Centralne Azije (Bartosiewicz, Dirjec 2001), dok su jednogrbe kamile, osim u civilnoj, bile i u vojnoj upotrebi. Hibridi kamila su najverovatnije zbog svoje snage korišćeni kao tovarne životinje, kako u okviru različitih trgovačkih i civilnih karavana, tako i u vojsci. Poznato je da su mezijske legije bile angažovane u istočnim provincijma carstva, pa postoji mogućnost da je određen broj kamila u Meziju stigao upravo sa ovim vojnicima. Iako je na osnovu istorijskih izvora poznato da su kamile korišćene i u spektaklima (Dio 1914, LX, 7, 3; Suetonius 1914, Nero II, I; Toynbee 1996, 139), kamilu iz amfiteatra u Viminacijumu ne možemo povezati sa dešavanjima u ovom objektu.Camel remains have occasionally been found in Roman provincial sites throughout the Empire. In Serbia, several camel bones were found on Roman period sites. In the course of the excavations of the Viminacium amphitheatre, a partial camel skeleton was found in the western part of the arena. This find dates back to the middle, or the second half, of the 4th century AD, the period after the amphitheatre lost its function. As no other camel skeleton has been found throughout the European part of the Empire until now, this one represents a unique find in this territory. According to mixed morphometric features of the skeleton, it is suggested that the skeleton belonged to a hybrid individual. Based on taphonomic analysis of the skeleton, assumptions have been made as to how the corpse of this animal was treated after death. In this paper the role and significance of camels in Roman provinces in the territory of Serbia is also discussed

Animals in Roman amphitheatres: studija slučaja amfiteatra u Viminacijumu

Disertacija obuhvata proučavanje spektakala sa životinjama, koji su se održavali u rimskim amfiteatrima, upoređivanjem podataka iz arheozooloških, arheoloških i pisanih svedočanstava. Istraživači, koji su se bavili fenomenom životinja u rimskim spektaklima, do sada su bazirali svoja istraživanja na podacima iz istorijskih izvora i prikaza na spomenicima, dok su rezultati arheozoološke analize retko uključeni u ova istraživanja. U tekstovima antičkih pisaca naveden je veliki broj egzotičnih i autohtonih divljih i domaćih životinja, koje su učestvovale u spektaklima. Spektakli su uključivali međusobne borbe životinja, borbe životinja sa gladijatorima (venatores), egzekucije osuđenika od strane životinja (damnatio ad bestias) i inscenacije lova na životinje, ali i predstave egzotičnih životinja i zabavne tačke koje su one izvodile. Na brojnim arheološkim spomenicima širom rimskog Carstva predstavljene su životinje u igrama u amfiteatru. Pisana svedočanstva o spektaklima sa životinjama odnose se na dešavanja u Koloseumu, dok podaci o igrama u drugim amfiteatrima, uglavnom, ne postoje. Glavni ciljevi ove teze su da se utvrdi: • koje životinje su korišćene u spektaklima širom Carstva • šta predstavljaju ostaci životinja u rimskim amfiteatrima • da li postoji veza između faunističkih ostataka iz rimskih amfiteatara i životinja, koje su učestvovale u spektaklima. Iako je na prostoru Carstva posvedočeno prisustvo preko 250 amfiteatara, broj objavljenih faunističkih izveštaja iz rimskih amfiteatara je neuporedivo manji. U tezi su analizirani dostupni faunistički podaci iz amfiteatara u Rimu, Virnumu, Augusti Raurici, Silčesteru, Česteru, Londonu, Sarmisegetuzi i Serdici, dok su ostaci životinja iz perioda korišćenja amfiteatra u Viminacijumu analizirani kao studija slučaja. Međusobnim upoređivanjem faunističkih podataka iz rimskih amfiteatara, zaključeno je da oni uglavnom predstavljaju ostatke svakodnevnih aktivnosti (hrane, mesarskog otpada) i da ne postoji bitna razlika između ovih nalazišta u procentualnom udelu najzastupljenijih životinja (govečeta, svinje, ovce i koze). Međutim, kada je u pitanju zastupljenost potencijalnih učesnika spektakla, pre svega divljih i egzotičnih životinja, zapažaju se razlike. Najveći broj egzotičnih životinja pronađen je u Koloseumu, dok se po broju različitih vrsta divljih životinja, koje su mogle da učestvuju u spektaklu, izdvajaju amfiteatri u Virunumu i u Viminacijumu. Upoređivanjem arheozooloških podataka iz rimskih amfiteatara sa podacima o spektaklima sa životinjama, koji su poznati iz pisanih dokumenata i arheološke građe, potvrđena je hipoteza da su u amfiteatrima širom Carstva uglavnom korišćene autohtone životinje, dok su se u Koloseumu i drugim većim amfiteatrima, uz autohtone, na programima spektakala mogle naći i egzotične životinje. Budući da postoji velika razlika između broja i raznovrsnosti životinja, koje su navedene u tekstovima antičkih pisaca, i broja pronađenih kostiju egzotičnih životinja, zaključeno je da je u podacima, koji su navedeni u izvorima bilo preuveličavanja. Tokom novih iskopavanja amfiteatra u Viminacijumu, otkrivena je značajna količina životinjskih kostiju, koja se na osnovu konteksta nalaza može opredeliti u period korišćenja ovog amfiteatra. Od kostiju, uz ostatke domaćih životinja, koje su korišćene u svakodnevnom životu na Viminacijumu (goveče, svinja, ovca, koza, ekvidi, pas, kamila, mačka, kokoška, guska, patka), otkriveni su ostaci medveda, jelena, divljih svinja i drugih divljih životinja. Pojava kostiju divljih životinja među faunističkim ostacima iz rimskih amfiteatara postavila je pitanje da li te kosti predstavljaju ostatke životinja, koje su nekada učestvovale u spektaklima. Odgovor je podrazumevao tumačenje načina na koji se postupalo sa posmrtnim ostacima životinja iz amfiteatara. Prilikom rekonstrukcije tretmana životinja nakon smrti u amfiteatru, krenulo se od hipoteze D. Kajla (Kyle 2001), da su korišćeni meso i drugi proizvodi ubijenih životinja (krzno, koža, rogovi). Postoji i pretpostavka da su celi skeleti ubijenih životinja bili bačeni na deponiju, koja do sada nije otkrivena. U ovom kontekstu proučavane su specifičnosti na kostima divljih životinja iz viminacijumskog amfiteatra (zastupljenost delova skeleta, obrasci kasapljenja, tragovi tafonomskih procesa), koje su, prema pisanim svedočanstvima, mogle da učestvuju u spektaklima. Retki istorijski izvori, u kojima se nalaze podaci o postupanju sa trupovima životinja i o eventualnoj konzumaciji mesa zveri, korišćeni su prilikom rešavanja ovog problema. Zaključeno je da, iako postoje direktni podaci o konzumaciji mesa i iskorišćavanju kože, krzna i rogova ovih životinja, ne može se odrediti da li kosti predstavljaju ostatke jedinki, koje su učestvovale u spektaklu, ili jedinki, koje su isključivo ulovljene zbog eksploatacije navedenih proizvoda. Ukoliko je došlo do procesuiranja leševa životinja iz amfiteatara u blizini ovog objekta, neki delovi tela su mogli biti bačeni nedaleko od amfiteatra, dok su neki delovi verovatno odneti sa ovog prostora, kako bi završili na trpezi, ili kako bi se dalje prerađivali. Ostaci mesa ovih životinja mogli su da budu bačeni na deponiju u blizini amfiteatra. Prilikom prepravki na amfiteatru, zemlja za nasip verovatno je donošena iz blizine amfiteatra, a postoji mogućnost da su se u toj zemlji, uz različite ostatke životinja, našle i kosti životinja, koje su nekada učestvovale u spektaklu u viminacijumskom amfiteatru.This thesis discusses animal spectacles in roman amphitheatres, by combining archaeozoological, ancient textual and artistic data. Until now, studies that dealt with this subject were mainly focused on textual and archaeological data, while less attention was paid to animal bone analysis. According to numerous descriptions in ancient texts, a large number of both exotic and autochthonous wild and domestic animals participated in amphitheatre shows. These spectacles included: fights between animals, fights between animals and gladiators (venatores), execution of criminals by using dangerous animals, hunting animals and also presentations of exotic animals and entertainment provided by performing animals. Scenes of animal shows are presented on numerous archaeological finds. Ancient texts mainly describe shows that went on in the Colosseum, while data on animal shows in other amphitheatres are scarce. The main goal of the thesis is to determine: • Which animals participated in shows throughout different amphitheatres in the Roman world; • What animal remains found in Roman amphitheatres actually are; • Whether there is any connection between animal remains from the amphitheatres and animals that participated in spectacles. There are more than 250 known amphitheatres throughout the Roman world. However, there are only few amphitheatres with published animal bone results. In this thesis animal bone data from roman amphitheatres in Rome, Virunum, Augusta Raurica, Silchester, Chester, London, Sarmisegetusa and Serdica are discussed, while animal remains from Viminacium amphitheatre are analysed as a case study. The comparison of animal bone data from different amphitheatres revealed that animal remains mainly present the remnants of everyday activities, such as food and butchery waste. It is also concluded that there is not any significant difference in presence of the most common species (cattle, pig, sheep and goat) among faunal material between Roman amphitheatres and also other contemporaneous sites. However, there is a difference in the representation of the exotic and wild animal remains, potential participants of spectacles. Exotic species were mostly found within Colosseum, while the most diverse species of game animals have been found, apart from Rome in amphitheatres of Virnum and Viminacium. Comparison of faunal data from Roman amphitheatres and data on spectacles in ancient texts and archaeological finds confirmed the assumption that mainly autochthonous animals participated in amphitheatres throughout the Roman world, while in the Colosseum and other great amphitheatres besides local, exotic animals were also put on shows. Since there is a huge difference between the diversity and the number of mentioned exotic animals mentioned in texts and the the actual number of exotic animal finds, it is concluded that ancient writers used to exaggerate in their descriptions. In the course of the excavations of the Roman amphitheatre in Viminacium, a great number of animal bones have been unearthed that date back to the period of the utilization of the amphitheatre. Along with remains of domestic animals, such as cattle, pig, sheep, goat, equids, camel, cat, chicken, goose and duck, remains of brown bear, red deer, wild boar and other wild animals have also been found. Findings of animal bones in Roman amphitheatres, which according to ancient texts were used in shows, raise the question whether those animal remains originate from animals which participated in the spectacles. The answer lies in the interpretation of the way animal carcasses after their death in the arena were treated. The hypothesis set by D. Kyle that meat and other animal products from killed animals were used is widely accepted. However, the suggestion that those carcasses were taken away and dumped outside the city cannot be ruled out either, although such dumps have not been found yet. In order to understand the treatment of animal carcasses, characteristics of wild animal remains from Viminacium amphitheatre (element abundance, butchery patterns, taphonomy) have been analyzed. There are also a few ancient texts that deal with this subject and they were also incorporated in the study. It is concluded that although there is evidence that meat, fur, hide, antlers and other products originating from animals that could have been used in shows were exploited, it is not possible to determine whether wild animal remains belonged to the animals used in shows or the animals hunted solely for meat and fur. If animal corpses used to be processed close to the amphitheatre, some skeletal parts could have been dumped in the vicinity, while other elements were probably taken away either to be eaten (for food), or for further processing (fur, hide and antler). Food waste from those animals could have been dumped in the vicinity of the amphitheatre. In the course of rebuilding of the amphitheatre by filling up of the embankment of the stands, it is also possible that remains of animals once used to participate in games were dumped together with the soil used as the embankment filling

Прича о ишчезлом створењу: изумирање дивљег говечета са простора данашње Србије

This paper analyzes archaeozoological data on globally extinct wild cattle (Bos primigenius Bojanus 1827) from the Holocene sites in Serbia through time, giving support to the research of its extinction dynamics. It is suggested that aurochsen were rare creatures in past landscapes of Serbia. At the onset of the Holocene, with climate changes, their habitats expanded, while they were hunted the most during the Neolithic. Since the Eneolithic, the number of their occurrences significantly declined, probably as a consequence of indirect anthropogenic influence. The fragmentary populations survived at least until the early Medieval period in Serbia.Рад се бави проучавањем динамике изумирања дивљег говечета (Bos primigenius Bojanus 1827) на територији Србије на основу анализе археозоолошких података из периода холоцена. Претпостављено је да је дивље говече представљало ретку врсту, која је насељавала пејзаже Србије у прошлости. Почетком холоцена, када је дошло до климатских промена, хабитати ове врсте су проширени. Дивље говече највише је ловљено током неолита, док у енеолиту њихов број значајно опада, највероватније услед посредних утицаја човека. Мање популације ових животиња преживеле су у Србији најмање до раног средњег века

Monitoring of colorado potato beetle (Leptinotarsa decemlineata Say) sensitivity to insecticides

Sensitivity of two field populations of Colorado potato beetle (Leptinotarsa decemlineata Say.) - CPB (Vilovo and Čurug) adults to insecticides were determined in 2008 and 2012. Bioassay was performed using screening test that allows rapid assessment of sensitivity of over wintered adults to insecticides. Sensitivity to four insecticides commonly used for CPB control in Serbia (chlorpyrifos, cypermethrin, thiamethoxam and fipronil) was assessed. Insecticides were applied at label rates, and two, five and 10 fold higher rates by soaking method. Insect mortality was assessed after 72 h. Sensitivity was assessed using a modified IRAC method (2009) and 1-5 scale. In 2008, both tested CPB populations were resistant to chlorpyrifos label rate, as well as in 2012. Both tested populations were also resistant to cypermethrin in 2008, while in 2012, population from Vilovo was resistant, and population from Čurug was moderately resistant. Significant differences in CPB sensitivity to thiamethoxam between populations tested in 2008 and 2012 were recorded

Ad palatinas acipensem mittite mensas: Fish remains from Viminacium

Položaj Viminacijuma, rimskog grada i legijskog logora smeštenog u blizini ušća Mlave u Dunav (sl. 1), ukazuje da su njegovi stanovnici imali direktan pristup rečnim izvorima hrane, te je riba najverovatnije činila deo njihove ishrane. Međutim, relativno se malo zna o ribolovu u rimskom periodu u ovom delu Podunavlja, a ribolovačke aktivnosti često ostaju arheološki manje vidljive ili nedovoljno proučene. Ova okolnost se može objasniti slabijim mogućnostima očuvanja ribljih kostiju, njihovom poroznošću i generalno malim dimenzijama, što dovodi do toga da se po pravilu previde (posebno u slučaju sitnijih vrsta) prilikom ručnog sakupljanja materijala. Tako su u velikoj faunističkoj zbirci sa Viminacijuma riblje kosti zastupljene sa svega nekoliko desetina primeraka, za razliku od kostiju sisara čiji broj iznosi više od 20.000. Međutim, iako malobrojni, riblji ostaci sa Viminacijuma predstavljaju važan izvor podataka o ishrani i snabdevanju ribom, ribolovačkim praksama, odabiru vrsta i veličini ulova, kao i o potencijalnim razlikama u prehrambenim navikama i pristupu kvalitetnijoj ribi u gradu i u njegovoj okolini. U ovom radu su prikazani rezultati arheozoološke analize ribljih ostataka koji su do sada konstatovani na tri različite lokacije na Viminacijumu: na području amfiteatra, koji se nalazi u užem gradskom jezgru, u otpadnom prostoru, koji se nalazio u okviru istočne nekropole, udaljene oko 450 m od legijskog utvrđenja (lokalitet Pirivoj), i u naselju, koje je predstavljalo ekonomsko-industrijski centar, udaljen oko 2,5 km od legijskog utvrđenja (lokalitet Nad Klepečkom) (sl. 2). Osim arheozooloških podataka, u radu su prikazani i nalazi ribolovačke opreme sa Viminacijuma, koji pružaju širu sliku o ribarskim tehnikama, kao i relevantni istorijski izvori u cilju boljeg sagledavanja mogućih značenja koja su pridavana različitim vrstama riba. Riblji faunistički uzorak sa Viminacijuma čine 74 primerka kostiju, a od toga 48 potiče sa prostora amfiteatra, 22 sa lokaliteta Nad Klepečkom i 4 sa Pirivoja (tabela 1; sl. 3). U uzorku su zastupljene slatkovodne ribe, koje su po svoj prilici lovljene u Mlavi i Dunavu: vrste iz porodice šaranki (šaran Cyprinus carpio i bucov Aspius aspius, sl. 4), štuka (Esox lucius, sl. 5), smuđ (Sander lucioperca, sl. 6) i som (Silurus glanis, sl. 7). Od toga se jedino kosti šaranki i soma javljaju i izvan gradskog jezgra, što bi moglo ukazivati na to da su se tim ribama hranili stanovnici grada i okoline, ali i da su se one mogle koristiti u okviru pogrebnih rituala na prostoru istočne nekropole Viminacijuma. U slučaju uzorka sa amfiteatra, kosti šarana, štuke, smuđa i soma bile su očuvane u dovoljnoj meri, te je bilo moguće izmeriti ih i rekonstruisati veličinu primeraka (tabela 2). Većinom su u pitanju bile krupne jedinke, što se moglo i očekivati budući da ostaci sitnijih riba verovatno nisu sakupljeni. Pored toga, može se pretpostaviti da je najbolji ulov iz obližnjih reka verovatno stizao na trpezu stanovnika grada i legijskog logora. Pored slatkovodnih vrsta, u uzorku sa amfiteatra identifikovani su i ostaci krupnih riba iz porodice jesetrovki, koje su sve do izgradnje đerdapskih brana migrirale u Dunav iz Crnog mora. U pitanju su ostaci ruske jesetre (Acipenser gueldenstaedtii), pastruge (Acipenser stellatus), kečige (Acipenser ruthenus) (jedine slatkovodne jesetrovke) (sl. 8) i posebno brojni ostaci morune (Huso huso, sl. 9), najvećeg predstavnika ove porodice. Prilično veliki broj kostiju jesetrovki u uzorku, njihove impresivne dimenzije (tabela 2), kao i kontekst nalaza (isključivo prostor amfiteatra) ukazuju na to da su te ribe bile posebno cenjene i verovatno namenjene određenim slojevima gradskog stanovništva. Najimpresivniji ulov predstavljale su svakako morune, budući da je većina izmerenih kostiju poticala od primeraka koji su bili dugi između 3 m i 3,5 m, ali su lovljeni i krupniji primerci, dugi i preko 5 m (sl. 10). Poseban kuriozitet je to što su te ogromne ribe dopremane u komadu, budući da veći broj tragova kasapljenja na kostima (sl. 9) ukazuje da su pripremane za konzumaciju u samom gradu. Ovaj podatak postaje još značajniji ako se uzme u obzir i to da su se od praistorije do izgradnje brana najbolja mesta za ribolov na jesetrovke nalazila na području Đerdapa (sl. 11), nizvodno oko 100 km od Viminacijuma. Iako Elijanovo delo De Natura Animalium ne predstavlja izvor iz prve ruke, u njemu opisani ribolov na dunavske jesetrovke, u okviru pejzaža koji podseća na Đerdap, navodi na pretpostavku da je ovo ribarsko područje bilo u upotrebi i tokom rimskog perioda. Moglo bi se stoga pretpostaviti da su i jesetrovke koje su se konzumirale u Viminacijumu stizale iz ove oblasti, moguće sušene, usoljene ili čak i žive. Određeni pisani izvori dodatno ukazuju na status koje su jesetrovke uživale u rimskom periodu - i kao poslastice na gozbama, ali i kao statusni simboli. Marcijal u Epigramima (Epigrammata) navodi da su ove ribe dostojne carske trpeze, a Makrobije ih u svom delu Saturnalia (navodeći reči različitih antičkih autora) opisuje kao retke poslastice, previše vredne da bi se delile s drugima, pa čak i kao božanstva čije su iznošenje na trpezu pratile sluge i zvuci frule. Iako se Marcijal i Makrobije ne osvrću konkretno na jesetrovke iz Dunava, može se pretpostaviti da su ove krupne ribe i doživljavane na sličan način i u Viminacijumu, kao i u drugim podunavskim gradovima. Pored ribljih ostataka, određen uvid u ribolovne tehnike pružaju i sporadični nalazi ribolovačke opreme sa Viminacijuma - tegovi za mreže i udice (sl. 12). Osim na Viminacijumu, takvi predmeti poznati su i sa drugih lokaliteta na dunavskom limesu. Pored lokalno dostupne i migratorne ribe, koja je verovatno dopremana sa Đerdapa, određeni stanovnici Viminacijuma su se po svoj prilici snabdevali i morskom hranom nabavljenom iz udaljenih oblasti. Direktna svedočanstva o trgovini iz mediteranskih oblasti predstavljaju ljušture mekušaca, a ona indirektna jesu određeni tipovi amfora koje su verovatno sadržale proizvode od prerađene morske ribe i riblje soseve. Iako malobrojni, ostaci riba sa Viminacijuma, kao i nalazi ribolovačke opreme i amfora korišćenih verovatno za transport ribljih proizvoda pružaju važne podatke o ishrani i snabdevanju ribom na prostoru glavnog grada provincije i njegove okoline. Lokalno dostupne slatkovodne vrste, poput šarana i soma, konzumirale su se po svoj prilici i u gradu i u njegovoj okolini, a moguće je i da su korišćene u okviru pogrebnih rituala. Međutim, kvalitetnija riba (poput jesetrovki) verovatno je konzumirana u određenim prilikama i/ili krugovima, predstavljajući važan deo društvenog života u gradu i način za isticanje statusa. Ne treba isključiti ni mogućnost da su se sitnije, lokalno dostupne ribe, čiji se ostaci generalno previde prilikom ručnog sakupljanja, konzumirale mnogo češće i među svim slojevima društva.The paper presents the results of archaezoological analysis of fish remains from three locations at Viminacium (the Amphitheatre, Nad Klepečkom and Pirivoj), discussed jointly with finds of fishing equipment and relevant written sources on the subject. Albeit small and biased due to the hand-collection of animal bones, the fish faunal assemblage from Vimincium provides valuable data on the choice of exploited species, fishing and fish transportation practices, and patterns of consumption and deposition in the city and its surroundings. In addition to remains of locally available freshwater fish, occurring at all three sites, the Amphitheatre sample contained the remains of large anadromous sturgeons, possibly obtained from the downstream, Iron Gates area. Their size, contextual provenance, as well as their exceptional status according to written sources, indicates that there had been notable differences in access to high-quality fish among the different social classes at Viminacium

Može li pornografija pozitivno utjecati na žensku seksualnost?: utjecaj učestalog konzumiranja pornografije na spolni život mladih obrazovanih žena: kvalitativno istraživanje

Istraživanja utjecaja pornografije (seksualno eksplicitnih sadržaja) na seksualni život i zadovoljstvo uglavnom se usredotočuju na negativne posljedice konzumacije. Primjetan je i nedostatak interesa za utjecaj učestale ženske konzumacije pornografije na žensku seksualnost, pogotovo kad je on pozitivan. Ovaj se rad bavi stavovima, motivacijom i obrascima korištenja pornografije u žena mlađe životne dobi koje pornografiju učestalo koriste za vlastito seksualno zadovoljenje. Temelji se na kvalitativnom istraživanju provedenom dubinskim intervjuima sa 16 mladih žena u dobi od 20 do 29 godina koje su završile studij ili su u vrijeme istraživanja studirale. Rezultati su pokazali da su žene na konzumaciju pornografije, osim zbog zadovoljenja vlastite seksualne potrebe, motivirane znatiželjom te željom za edukacijom u svrhu proširenja vlastitog i seksualnog repertoara u paru. Ovo je istraživanje na specifičnom uzorku pokazalo da konzumacija pornografije može pozitivno utjecati na spolni život onih žena čiji su motivi za korištenje pornografije vezani uz istraživanje i obogaćivanje vlastitoga seksualnog života. (IN ENGLISH: Research into the influence of pornography (sexually explicit material) on the sexual life and satisfaction of women is largely concentrated on the negative consequences of such consumption. There is a notable lack of interest in the influence on female sexuality of frequent female consumption of pornography, particularly when it is positive. This paper deals with attitudes, motivation and patterns of pornography consumption among young women who frequently use pornography to satisfy their own sexual needs. It is based on qualitative research carried out by way of in-depth interviews with 16 women aged between 20 and 29, who were engaged in higher education or had already earned a degree. The results have shown that, apart from satisfying their own sexual needs, women are also motivated by curiosity and a desire to learn for the purpose of broadening their own sexual repertoire and their repertoire with a partner. Carried out on a specific sample, this study has shown that consumption of pornography can have a positive influence on those women whose motives for its consumption are related to exploration and enrichment of their own sexual experience.

Utjecaj prijeoperacijske respiracijske rehabilitacije kod kardiokirurških bolesnika

The aim of the study was to evaluate the effects of preoperative respiratory rehabilitation on functional capacity, length of stay in intensive care unit (ICU), duration of mechanical ventilation (MV) and total hospitalization, as well as to estimate arterial blood gas (ABG) values in patients undergoing cardiac surgery. Nineteen patients were included in the randomized observational study, divided into two groups: group A (intervention) and B (control). Preoperative and postoperative rehabilitation was performed in group A, and only postoperative rehabilitation in group B. Rehabilitation was carried out according to a predefined protocol. We used ABG to evaluate respiratory function, two-minute walk test (2MWT) and sit-to-stand test to assess functional capacity. The following data were obtained from medical documentation: duration of MV, length of stay at ICU, occurrence of postoperative pulmonary complications, and length of total hospitalization in both groups. Significant between-group difference was found for the length of total hospitalization and duration of MV (p<0.05 both). Analysis of the mean values of 2MWT on the last day of hospitalization (p=0.005), sit-to-stand test before surgery (p=0.022) and on the last day of hospitalization (p=0.008) showed statistically significant differences. The length of hospital stay significantly correlated with preoperative rehabilitation in group A (r=0.885; p<0.0001). There was no difference in ABG parameters between the groups. The study showed that preoperative respiratory rehabilitation had an effect on reducing duration of MV and length of total hospitalization, and improved functional capacity.Cilj rada je bio procijeniti učinak prijeoperacijske respiracijske rehabilitacije na funkcionalni kapacitet, dužinu boravka u jedinici intenzivnog liječenja (JIL), trajanje mehaničke ventilacije (MV) i ukupnu hospitalizaciju te procijeniti vrijednosti plinske analize arterijske krvi (ABG) kod bolesnika podvrgnutih kardiokirurškim operacijama. U radomiziranu opservacijsku studiju bilo je uključeno 19 bolesnika podijeljenih u dvije skupine: skupina A (ispitivana) i B (kontrolna). Prijeoperacijska i poslijeoperacijska rehabilitacija provedena je u skupini A, a samo poslijeoperacijska rehabilitacija u skupini B. Rehabilitacija je provođena prema unaprijed utvrđenom protokolu. Rabili smo parametre ABG za procjenu respiracijske funkcije, a za procjenu funkcionalnog kapaciteta 2-minutni test hoda (2MWT) i sit-to-stand test. Sljedeći podaci prikupljeni su iz medicinske dokumentacije: dužina MV, dužina boravka u JIL, pojava komplikacija i dužina ukupne hospitalizacije. Nađena je značajna razlika između skupina za dužinu ukupne hospitalizacije (p<0,05) i dužinu MV (p<0,05). Analiza srednjih vrijednosti 2MWT posljednjeg dana hopitalizacije (p=0,005), sit-to-stand testa prije operacije (p=0,022) i posljednjeg dana hospitalizacije (p=0,008) između skupina pokazala je statistički značajnu razliku. Dužina hospitalizacije je značajno korelirala s prijeoperacijskom rehabilitacijom u skupini A (r=0,885; p<0,0001). Nije bilo razlike u parametrima ABG između skupina. Studija je pokazala da je prijeoperacijska respiracijska rehabilitacija utjecala na smanjenje dužine MV, dužinu trajanja ukupne hospitalizacije te na poboljšanje funkcionalnog kapaciteta

Surface tension and suspensibility of spray liquids of fungicides, insecticides and non-pesticide substances depending on water quality

The aim of this work was to determine the surface tension and suspensibility of spray liquids of fungicides (Quadris and Dithane M-70), insecticides (Actara WG-25 and Cipkord EC-20) and two and/or three component mixtures with non-pesticide substances (complex fertilizer - Mortonjic plus and - aduvant - Sillwet L-77), depending on water quality. For this work the following waters were used: well water from Becej (slightly alkaline, slightly soft), well water from Adice (slightly alkaline, very hard), tap water from Novi Sad (neutral, slightly hard) and surface water from Sava and Karas rivers (slightly alkaline, slightly hard). Surface tension of fungicide and insecticide spray liquids and their mixtures in mentioned waters was determined using tensiometer and suspensibility according to a standard method (CIPAC MT 15). The surface tension of all tested waters was high. However, the reduction of surface tension by 50% (or more in water from Sava river) compared to the control waters, was achieved by adding the aduvant (Sillwet L-77) and insecticide formulated as emulsifiable concentrate (Cipkord EC-20). Surface tension was slightly decreased in a single component spray liquids of fungicides and the complex fertilizer, as well as in mixtures that did not contain aduvant and/or Cipkord EC-20, regardless on water quality. Suspensibility of all spray liquids, regardless on tested water was above the lower limit (60%). In general, the suspensibility in case of all mixtures containing Dithane M-70 was reduced compared to Dithane M-70 spray liquid, in all tested waters. The most pronounced decrease in suspensibility, below 70%, was registered in the case of spray liquids with tap water, compared to others (99.8%)

Dijabetička polineuropatija i rizik od pada: strah od pada i drugi čimbenici

The aim of the study was to analyze postural stability, walking speed and fear of falling in patients with diabetic polyneuropathy (DPN) in order to determine the risk factors for falls, as well as the effect of DPN characteristics as additional factors. A sample of 48 patients with type 2 diabetes and DPN were enrolled in this non-randomized observational study. The patients were divided into two groups of fallers and non-fallers. All subjects underwent evaluation with the Functional Reach Test (FRT), Tinetti Falls Efficacy Scale (Tinetti FES) and 10-Meter Walk Test (10MWT). Neuropathy was quantified with the Michigan Neuropathy Screening Instrument (MNSI, Questionnaire part) and 5.07/10-g Semmes Weinstein monofilament examination (SW-ME). The 10MWT and SW-ME were significantly different between the faller and non-faller groups (p<0.05). Duration of DPN correlated positively with SW-ME (p=0.005) in the faller group. FES showed significant positive correlation with MNSI and negative correlation with 10MWT in the non-faller group. Logistic regression analysis revealed that SW-ME was significantly associated with the probability of falling (p=0.0076; OR=1.378). Study results suggested that the loss of protective sensitivity of foot could be a risk factor for falls in people suffering from type 2 diabetes.Cilj ovoga rada bio je analizirati posturalnu stabilnost, brzinu hoda i strah od pada u bolesnika s dijabetičkom polineu-ropatijom (DPN) kako bi se utvrdili rizični čimbenici za padove, kao i utjecaj karakteristika DPN kao dodatnih čimbenika. Uzorak od 48 bolesnika s dijabetesom tipa 2 i DPN uključen je u ne-randomiziranu opservacijsku studiju. Sudionici su ­podijeljeni u dvije skupine: skloni padovima (faller) i neskloni padovima (non-faller). Svi ispitanici su podvrgnuti ocjeni ­pomoću sljedećih testova: Functional Reach Test (FRT), Tinetti Falls Efficacy Scale (Tinetti FES) i 10-Meter Walk Test (10MWT). Neuropatija je kvantificirana pomoću Michigan Neuropathy Screening Instrument (MNSI) (Upitnik-dio) i testa 5,07/10-g Semmes Weinstein monofilament (SW-ME). Rezultati na 10 MWT i SW-ME su bili značajno različiti između skupina bolesnika sklonih padovima i onih nesklonih padovima (p<0,05). Trajanje DPN bilo je pozitivno povezano sa ­SW-ME (p=0,005) u skupini bolesnika sklonih padovima. Ljestvica FES je značajno pozitivno korelirala s MNSI i negativno s 10MWT u skupini bolesnika nesklonih padovima. Logistička regresijska analiza je pokazala da je SW-ME značajno pove-zana s vjerojatnošću pada (p=0,0076; OR=1,378). Studija je ukazala na to da je gubitak zaštitne osjetljivosti stopala znača-jan čimbenik za pad kod osoba koje pate od dijabetesa tipa 2