Јавноздравствени аспекти на фонолошко артикулативните нарушувања кај деца во предучилишна возраст – преглед на литература

Speech communication is complex and is based on the integrity of the central nervous system (CNS) function, as well as the speech mechanisms that are conditioned and controlled by an auditory perception, verbal memory, intellectual activity, but also by the peripheral speech apparatus. If there is a deviation from this integrated complex system in its perfect functioning, speech disorders occur. The aim of the paper was to make a literature review that provides scientific evidence of the most frequent phonological articulation disorders in pre-school children and their public health impact. Materials and Methods: Search in the available databases, such as Pubmed, Google scholar, as well as a review of the references in the papers, doctoral dissertations and master thesis. The following search terms were used: speech, language, disorders, dysphasia, dyslalia, aphasia, public health. Results: A total of  90 abstracts were found, all of them were read and 15 were selected as appropriate for the purpose of our research, as well as in extenso papers that were found and analyzed for this review. Conclusions: According to the available scientific evidence, the development of speech and language is a useful indicator of the overall development of the child, and the cognitive ability is related to the success of the school, and therefore the academic development. This rationale supports pre-school speech and language screening as a part of the basic language routine care for children. Public health impact will be reduced through timely diagnosis, prompt detection, prevention and removal of all factors leading to permanent speech disorders.Говорната комуникација е сложена и се темели на целовитоста на функцијата на централниот нервен систем (ЦНС), а исто така и на говорните механизми, што се условени и контролирани со аудитивна перцепција, вербално помнење, интелектуална активност, но истовремено и од периферниот говорен апарат. Доколку има отстапување од овој интегриран сложен систем во неговото совршено функционирање настануваат говорни нарушувања. Целта на трудот беше да се направи преглед на литературата која дава научни докази за појавата на најчестите фонолошко артикулативни нарушувања кај децата во претшколска возраст и нивното јавноздравствено влијание. Материјал и методи: Пребарување во достапните бази на податоци, како што се Pubmed, Google scholar, како и преглед во референците на најдените трудови, докторски дисертации и магистерски трудови. Притоа беа користени следните зборови за пребарување: говор, јазик, нарушувања, дисфазија, дислалија, афазија,  јавно здравје. Резултати. беа понајдени 90 апстракти, сите беа прочитани и од нив 15 беа одбрани како соодветни за целта на нашето истражување, а беа пронајдени и цели трудови и обработени за овој преглед. Заклучок. Според достапните научни докази развојот на говорот и јазикот е корисен показател за целокупниот развој на детето, а когнитивната способност е поврзана со успехот во училиштето, како и со академскиот развој. Ова образложение го поддржува претшколскиот скрининг за говор и јазик, како дел од основната јазична рутинска грижа за децата. Јавноздравствениот импакт ќе се намали преку навремената дијагноза, благовременото откривање, спречувањето и отстранувањето на сите фактори кои доведуваат до отстапки во правилниот развој на говоро

WHO Environmental Noise Guidelines for the European Region: A Systematic Review on Environmental Noise and Adverse Birth Outcomes

Introduction: Three recent systematic reviews suggested a relationship between noise exposure and adverse birth outcomes. The aim of this review was to evaluate the evidence for the World Health Organization (WHO) noise guidelines and conduct an updated systematic review of environmental noise, specifically aircraft and road traffic noise and birth outcomes, such as preterm birth, low birth weight, being small for gestational age and congenital malformations. Materials and methods: We reviewed again all the papers on environmental noise and birth outcomes included in the previous three systematic reviews and conducted a systematic search on noise and birth outcomes to update previous reviews. Web of Science, PubMed and Embase electronic databases were searched for papers published between June 2014 (end date of previous systematic review) and December 2016 using a list of specific search terms. Studies were also screened in the reference list of relevant reviews/articles. Further inclusion and exclusion criteria for the studies provided by the WHO expert group were applied. Risk of bias was assessed according to criteria from the Newcastle-Ottawa quality assessment scale for case-control and cohort studies. Finally, we applied the GRADE principles to our systematic review in a reproducible and appropriate way for judgment about quality of evidence. Results: In total, 14 studies are included in this review, six studies on aircraft noise and birth outcomes, five studies (two with more or less the same population) on road traffic noise and birth outcomes and three related studies on total ambient noise that is likely to be mostly traffic noise that met the criteria. The number of studies on environmental noise and birth outcomes is small and the quality of evidence generally ranges from very low to low, particularly in case of the older studies. The quality is better for the more recent traffic noise and birth outcomes studies. As there were too few studies, we did not conduct meta-analyses. Discussion: This systematic review is supported by previous systematic reviews and meta-analyses that suggested that there may be some suggestive evidence for an association between environmental noise exposure and birth outcomes, although they pointed more generally to a stronger role of occupational noise exposure, which tends to be higher and last longer. Very strict criteria for inclusion and exclusion of studies, performance of quality assessment for risk of bias, and finally applying GRADE principles for judgment of quality of evidence are the strengths of this review. CONCLUSIONS: We found evidence of very low quality for associations between aircraft noise and preterm birth, low birth weight and congenital anomalies, and low quality evidence for an association between road traffic noise and low birth weight, preterm birth and small for gestational age. Further high quality studies are required to establish such associations. Future studies are recommended to apply robust exposure assessment methods (e.g., modeled or measured noise levels at bedroom facade), disentangle associations for different sources of noise as well as daytime and nighttime noise, evaluate the impacts of noise evens (that stand out of the noise background), and control the analyses for confounding factors, such as socioeconomic status, lifestyle factors and other environmental factors, especially air pollution

Информираност на популацијата за глобалниот проблем со климатските промени

The EU Health Strategy "Together for Health" acknowledged climate change as a health threat and stressed the role of the European Community to coordinate and respond rapidly to health threats globally and strengthen the capacities of countries (European Commission, 2008). The aim of the study was to determine the level of  awareness of the population about the problem with the global climate change and the measures undertaken by the responsible bodies to handle the climate change. Material and methods: A pilot survey was conducted in December 2018 in the Republic of Macedonia by applying a questionnaire, which was an adapted version of the survey questionnaire ('climate change' version 1), translated in Macedonian language and distributed on an interactive online platform. A total of 130 respondents answered the questionnaire. Results: The largest percentage (90.2%) of the respondents said air pollution was first thing they associated with the climate change, followed by the traffic density (41.7%) and waste management (41.7%). When it comes to responsibility, the National Government (33.8%) has the highest responsibility in comparison with international organizations (20%). Conclusion: The study has shown that there is certain level of awareness among the population concerning climate change and associated phenomena such as traffic density, fires and floods, but also strong campaigns has to be undertaken in order to raise public awareness. Здравствената стратегија на ЕУ „Заедно за здравје“ ги призна климатските промени како закана за здравјето и ја нагласи улогата на Европската заедница да ги координира и брзо да одговори на заканите по здравјето на глобално ниво и да ги зајакне капацитетите на земјите (Европска комисија, 2008). Целта на трудот беше да се утврди степенот на свесност и информираност на популацијата околу глобалниот проблем со климатските промени и одговорноста на надлежните тела околу мерките за справување  со климатските промени. Материјал и методи: Беше спроведено пилот истражување во текот на декември 2018 година во Република Македонија, со применана прашалник кој беше адаптирана верзија од survey questionnaire (‘climate change’, version 1) преведен на македонски јазик и дистрибуиран на интерактивна онлајн платформа. На прашалникот добивме одговори од 130 испитаници. Резултати: Најголем процент (90,2%) од испитаниците одговорија дека аерозагадувањето е првото нешто што го поврзуваат со климатските промени, а потоа следуваат густината на сообраќајот (41,7%) и управувањето со отпадот (41,7%). Кога станува збор за одговорноста околу проблемот, според испитаниците националната влада (33,8%) има највисока одговорност, во однос на меѓународните организации (20%). Заклучок: Истражувањето покажа дека постои одреден степен на информираност кај населението за климатските промени и појавите поврзани со нив како што се: загадувањето на воздухот, густината на сообраќајот, поплавите, пожарите и слично, но исто така потребно е да се спроведат силни кампањи за подигање на јавната свест

Приоритизација на зоонозите во Република Северна Македонија – дали е потребен пристап на Едно Здравје

Zoonoses have a different impact on public health, determined by geographical and socio-economic factors, which requires their prioritization for prevention and control purposes to be performed at the national level. Prioritization of zoonoses is a mechanism used in policy-making, primarily in allocating available resources. Aim of the paper is to compare two different methods used for prioritization of zoonoses by Institute of public health (IPH) and Food and Veterinary Agency (FVA). Material and methods: IPH used a method prepared by the U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC), - One Health Zoonotic Disease Prioritization (OHZDP) tool, adapted to national conditions (2019). FVA used a standardized semi-quantitative method based on the OIE Methodological Manual (List and Categorization of priority diseases in animals including and those transmitted to humans). A total of 21 zoonoses have been selected, based on their importance for the human and veterinary sector. These diseases are ranked according to the stated criteria of the two previously conducted prioritizations and their comparison is performed. Results: With the prioritization conducted by IPH and FVA the first 5 ranked zoonoses are: Hemorrhagic fevers with renal syndrome, Leishmaniasis, Tularemia, Brucellosis and Listeriosis. With the prioritization carried out by the FVA the first 5 ranked zoonoses are: Bovine brucellosis, Bovine tuberculosis, Salmonellosis, Avian influenza and West Nile fever. A Cumulative Annual Incidence is taken as a control parameter. Regarding this, the 5 first ranked zoonoses are Echinococcosis, Brucellosis, Lyme fever, Leishmaniasis and Tularemia. Conclusions: A comparative analysis of the separate lists of priorities for human and veterinary medicine shows that only a certain percentage overlap. Also, the presence of a number of zoonoses with endemic character, but also a more pronounced risk of new emergent diseases, determines the need to provide consensus on the methodology of prioritization of zoonoses, and its formalization and institutionalization, as a crucial step towards identification and prioritization of zoonoses that would be the subject of joint programs and interventions.Зоонозите имаат различен импакт на јавното здравство, детерминирано од географските и социо-економските фактори, што условува нивната приоритизација за цели на превентива и контрола да биде изведена на национално ниво. Целта на трудот е да се споредат два различни методи што се користат за приоритизирање на зоонозите од Институтот за јавно здравје (ИЈЗ) и Агенцијата за храна и ветеринарство (АХВ). Материјал и методи: ИЈЗ користеше метод подготвен од U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC), - One Health Zoonotic Disease Prioritization (OHZDP) tool, прилагодена на националните услови (2019). АХВ користеше стандардизиран полу-квантитативен метод заснован на методолошкиот прирачник на OIE  (List and Categorization of priority diseases in animals including and those transmitted to humans). Селектирани се вкупно 21 зоонози, врз основа на нивната важност за хумaниот и ветеринарниот сектор. Овие зоонози се рангирани според наведените критериуми на двете претходно спроведени приоритизации и е извршена нивна споредба. Резултати Со приоритизација спроведена од ИЈЗ и АХВ (семи-квантитативна метода Rist CDC), први 5 рангирани зоонози се: Хеморагични трески со бубрежен синдром, Лајшманијаза, Туларемија, Бруцелоза и Листериоза. Со приоритизација спроведена од АХВ (модификација на квантитативниот методот на OIE), први 5 рангирани зоонози се: бруцелоза кај говеда, туберкулоза кај говеда, салмонелоза, авијарна инфлуенза и западнонилска треска. Како контролен параметар е земен кумулативна годишна инциденца (КГИ). Првите 5 рангирани зоонози согласно КГИ се: Ехинококоза, Бруцелоза, Лајмска треска, Лајшманијаза и Туларемија. Заклучоци: Споредбената анализа на одделните листи на приоритетни зоонози за хумана и ветеринарна медицина покажува дека само одредени зоонози се преклопуваат. Исто така, присуството на голем број зоонози со ендемичен карактер, но и поизразен ризик од појава на нови заболувања, ја одредува потребата да се обезбеди консензус за методологијата на приоритизација на зоонози, како и нејзина формализирање и институционализација, како клучен чекор кон идентификување и приоритизирање на зоонози кои би биле предмет на заеднички програми и интервенции

Energy, macronutrients and dietary fibre intake among adults in North Macedonia

Objective: The present research aimed to estimate macronutrients intake among adults in North Macedonia and to identify their predominant food sources. Methods: Within this cross-sectional study dietary data were collected using repeated 24h recall interviews. Nationwide, adults aged 18+ were recruited. Dietary data, anthropometric measures and socio-demographic characteristics were available for 496 participants. Nutrient intake was analyzed using the Balkan Food Composition Database and Diet Assess and Plan platform. Macedonian dietary guidelines were used for estimation of inadequacy. Results: Significant differences in macronutrients intake are noticed between age groups within certain socio-demographic factors. Total sugar intake was significantly higher among young adult females comparing with those older than 25 years (p = 0.049). Young urban females have significantly higher fats intake than older participants (p = 0.038). Higher total daily energy, proteins, fats and carbohydrates intake (p = 0.033, p = 0.043, p = 0.032, p = 0.042, respectively) was noticed among young urban males when compared to older ones. Only dietary fibre intake was higher among older urban males (p = 0.030). Univariate linear regression models showed that obese participants had significantly higher relative proteins intake comparing with those having BMI within recommended range (p = 0.024, beta = 1.21). Relative carbohydrates intake was significantly lower among males (p = 0.018, beta = -2.077) and among highly educated participants (p = 0.018, beta = -4.304). Participants with tertiary education had higher relative fats intake (p = 0.012, beta = 4.213). Conclusion: Macronutrients intake of adults should be improved. There is higher intake of dietary fats and need for an increase of complex carbohydrates intake, particularly dietary fibre. Findings of this survey should be used in shaping, fine-tuning and implementing food and nutrition policies that will stimulate healthier diets for prevention of diet related non-communicable diseases

Преглед на политики и акции за справување со климатските промени- КОП 26 - дали е тоа последната можност?

The world is facing the visible and potential consequences of climate change. No place on the Earth is immune to these changes. Current policy applied worldwide anticipates global warming of about 2.7oC compared to pre-industrial level by the end of the century. By implementation of Nationally Determined Contributions (NDCs), warming will be kept to 2.4oC. If long-term commitment targets or net-zero targets are included, then warming would be kept to about 2.1oC above the pre-industrial levels. The warming projections dropped by 0.3oC after the made pledges and established targets by the USA and Peoples’ Republic of China. According to the “optimistic” scenario, if the 140 analysed countries reach the zero emission targets, then the average warming will be 1.8oC, or below 2oC. There is a significant gap between the pledges made by the governments and the total level of actions they have undertaken so far.With the new economic challenges, it is clear that we are at a crossroads. The impact of COVID-19 crisis will be crucial for the future of the climate policy. Climate changes will not wait. Their threat is over our heads and each and every day we face them. Every individual has a role to play in dealing with global climate change and we all can contribute to this threat if we all work together in a synchronous way. A greater political involvement is needed along with collective actions taken by all social actors. Over the last two years, the World Health Organization has advocated for greater inclusion of health authorities and services in Nationally determined contributions through activities to reduce the implications on health by climate change. Светот се соочува со видливи и потенцијалнипоследици од климатскитепромени. Нема место на Земјатакое не езафатеноодовиепромени. Сегашната политика што се применуваширумсветотпредвидуваглобалнозатоплување од околу 2,7oC во споредба со прединдустрискотониво до крајот на векот. Со имплементација на националнитеодреденипридонеси (NDCs), затоплувањетоќе се одржи на 2,4oC. Доколку се вклучатдолгорочни цели или целите на ”net-zero”, тогашзатоплувањето би се задржало на околу 2,1oC над прединдустрискитенивоа. Проекциите за затоплување се намалија за 0,3oC по даденитеветувања и воспоставените цели од страна на САД и Народна РепубликаКина. Според „оптимистичкото“ сценарио, доколку 140-те анализираниземјигидостигнат целите за нултаемисија на штетнигасови, тогашпросечнотозатоплувањеќе биде 1,8oC или под 2oC. Постои значителен јаз помеѓуветувањатададени од страна на владите и вкупнотониво на активности штотиегипрезеледосега. Со новитеекономскипредизвици, јасно е дека сме на крстопат. Влијанието на КОВИД-19 пандемијата ќе биде клучно за иднината на политиката поврзана со климатските промени. Климатскитепромени нема да чекаат. Нивнатазакана е над нашитеглави и секојден се соочуваме со нив. Секојпоединецимаулога во справувањето со глобалнитеклиматскипромени и сите ниеможеме да придонесеме за отстранување на оваазаканаако сите работиме заедно на синхронизиран начин. Потребно е поголемо политичко вклучување како и колективни активности преземени од сите општествени чинители. Во текот на последните две години, Светската здравствена организација се залагаше за поголемо вклучување на здравствените власти и услуги во Национално одредени придонеси преку активности за намалување на импликациите врз здравјето од климатските промени.

Utjecaj buke u okolišu na uzrujanost odraslih stanovnika Skopja: presječno istraživanje

The aim of this study was to identify noise exposure indicators during day and night in the city of Skopje and to see if there is an association between these noise exposure indicators and annoyance. We have performed noise measurements and interviewed 510 adult subjects, using a questionnaire, prepared according to the ISO/TS-15666 standard. Average noise level over the day (Lday) was (62±6.45) dB(A) and over night (Lnight) (56±6.52) dB(A). Thirteen percent of subjects reported a high level, and 33.5 % moderate level of annoyance. The most annoying noise sources were construction activities (34 % of the subjects), road traffic (24 %), and leisure/entertainment activities (18 %). We found a significant association between exposure to Lday in the range 61 dB(A) to 65 dB(A) and annoyance in the exposed population (chi-square=86.14; p<0.001; Spearman’s R=0.45; p<0.05). During the night time annoyance was reported with exposure to Lnight above 46 dB(A). Levels of annoyance in Macedonia are similar to levels in developed European countries. Differences are in the source of noise. This study has shown that environmental noise is a significant hazard in urban environments, and assessment of annoyance may prove a useful tool for town planners and public health policy makers.Cilj ovog ispitivanja bio je utvrditi dnevne i noćne razine buke u Skopju te njihovu povezanost s osjećajem uzrujanosti u izloženoj populaciji. Provedena su mjerenja buke te razgovori s 510 odraslih ispitanika s pomoću upitnika sastavljenog prema normi ISO/TS-15666. Prosječna dnevna razina buke iznosila je (62±6,45) dB(A), a noćna (56±6,52) dB(A). Trinaest posto ispitanika iskazalo je izrazitu, a 33,5 % umjerenu uzrujanost. Ispitanicima je najviše smetala buka s gradilišta (34 %), prometna buka (24 %) te buka proizišla iz aktivnosti u slobodnome vremenu (18 %). Utvrdili smo statistički značajnu povezanost između dnevne izloženosti buci u rasponu od 61 dB(A) do 65 dB(A) i uzrujanosti (hi-kvadrat=86,14; p<0,001) te statistički značajnu korelaciju (R=0,45; p<0,05). Povezanost između izloženosti noćnoj buci i uzrujanosti utvrđena je već pri 46 dB(A), a napose pri >56 dB(A), uz značajnu korelaciju (R=0,04; p<0,05). Razine uzrujanosti stanovnika Skopja zbog buke slične su onima u razvijenim europskim zemljama. Postoje međutim razlike u izvorima buke, koji su u našem ispitivanju ponajviše građevinske djelatnosti, cestovni promet te buka proizišla iz aktivnosti u slobodno vrijeme. Istraživanje je pokazalo da je procjena uzrujanosti stanovništva vrijedan podatak koji može poslužiti kod izrade urbanističkih planova i javnozdravstvene politike

ЗдравÑтвени ризици при изложеноÑÑ‚ на азбеÑÑ‚ во животната Ñредина - преглед на литературата и ÑоÑтојба во Rепублика Mакедонија

International Agency for Research on Cancer (IARC) in 2009 classified all forms of asbestos as sure human carcinogen (Group 1) for lung cancer, mesothelioma of the pleura, and cancer of the larynx and ovary. The аim of this paper is to evaluate the available scientific evidence of exposure to asbestos in the environment and the diseases associated with exposure to asbestos environment in the world and in Macedonia.Material and Methods: A review of the scientific evidence presented in published papers available in electronic databases (Pubmed, Web of Science.), WHO documents related to asbestos, published results of the projects in this domain, oral presentations of experts from the domain. Selected papers were reviewed and grouped by type of exposure in the environment.Results: A research from West Australia has shown about 10% of malignant mesothelioma of the pleura in men and about 40% of malignant mesothelioma in women due to exposure to asbestos in the environment, 8% of the registered mesotheliomas have been found in family members of workers exposed to asbestos (paraprofessional exposure) and 31% among persons who lived half a mile away from an asbestos plant. The incidence of mesothelioma of the pleura among persons who independently renovated their houses/apartments in the period 2000-2004 was about 13 times higher, and in the period 2005-2008 it was 44 times higher than the incidence registered between 1980 and 1984 in Western Australia. In Macedonia, no data are available for people with diseases caused by exposure to asbestos during renovation/maintenance of their apartments/houses or in the private renovation/maintenance. Records of these diseases are not satisfactory because of the problems in the manner of collecting data from the institutions where they are diagnosed and treated. Thus, the number of persons with diseases caused by asbestos as a result of exposure to asbestos at the workplace or in environmental environment is not known. Based on data from the mortality statistics, the number of deaths from mesothelioma is in range from 1 in 2006, 6 in 2009, 3 in 2014.Conclusions: Activities aimed at preventing diseases caused by exposure to asbestos in the environment should include two target groups, people with prior and those with current exposure to asbestos in the environment. National program for the elimination of diseases caused by asbestos for Macedonia has been prepared and adopted, but now we have to implement the program.Интернационалната агенција за иÑтражување на ракот (IARC) во 2009 година ги клаÑифицира Ñите форми на азбеÑÑ‚ како Ñигурни хумани канцерогени (група 1) за ракот на белите дробови, мезотелиомот на плеврата, како и за ракот на ларинкÑот и овариумот. Целта на трудот е да Ñе изврши евалуација на доÑтапните научни докази за изложеноÑÑ‚ на азбеÑÑ‚ во животната Ñредина и болеÑтите поврзани Ñо изложеноÑÑ‚ на азбеÑÑ‚ во животната Ñредина во Ñветот и во Македонија.Материјал и методи: Прегледани Ñе научните докази презентирани во публукувани трудови доÑтапни во елeктронÑките бази на податоци (PubÐœed, Web of Science), документи на СЗО поврзани Ñо азбеÑÑ‚, објавени резултати од проектите од овој домен, уÑмени Ñоопштенија од екÑперти од овој домен. Избраните трудови Ñе прегледани и групирани Ñпоред видот на изложеноÑта во животната Ñредина.Резултати: Околу 10% од малигните мезотелиоми на плеврата кај мажите и околу 40% од малигните мезотелиоми кај жените Ñе должат на изложеноÑÑ‚ на азбеÑÑ‚ во животната Ñредина. ОÑум проценти од евидентираните мезотелиоми Ñе утврдени кај членови на ÑемејÑтвата на работници изложени на азбеÑÑ‚ (парапрофеÑионална изложеноÑÑ‚) и 31% кај лица коишто живееле на половина милја оддалеченоÑÑ‚ од некој азбеÑтен погон. Инциденцијата на мезотелиом на плеврата кај лицата кои ÑамоÑтојно ги реновирале куќите/Ñтановите во периодот 2000-2004 год. била околу 13 пати повиÑока, а во периодот 2005-2008 год. дури 44 пати повиÑока во Ð¾Ð´Ð½Ð¾Ñ Ð½Ð° неговата инциденција региÑтрирана во периодот 1980-1984 год. во Западна ÐвÑтралија. Во Македонија нема доÑтапни податоци за лица Ñо болеÑти предизвикани од изложеноÑÑ‚ на азбеÑÑ‚ при реновирање/одржување на Ñвоите Ñтанови/куќи или пак на ÑопÑтвено реновирање/одржување. Евиденцијата на овие болеÑти не е на задоволително ниво поради проблемите во начинот на Ñобирање на податоци од инÑтитуциите каде што тие Ñе дијагноÑтицираат и третираат, па затоа не е познат бројот на лицата Ñо болеÑÑ‚ предизвикани од азбеÑÑ‚ како резултат на изложеноÑÑ‚ на азбеÑÑ‚ во работната или во животната Ñредина. Врз оÑнова на податоците од ÑтатиÑтиката за морталитет може да Ñе добијат податоци за бројот на умрени од мезотелиом, и таа бројка Ñе движи од 1 во 2006 година, 6 во 2009, до 3 во 2014 година.Заклучок: ÐктивноÑтите наÑочени кон болеÑтите предизвикани од изложеноÑÑ‚ на азбеÑÑ‚ во животната Ñредина треба да вклучат две целни групи, а тоа Ñе лицата Ñо претходна и Ñо актуелна изложеноÑÑ‚ на азбеÑÑ‚ во животната Ñредина. Во Република Македонија изработена е и уÑвоена Ðационална програма за елиминирање на болеÑтите предизвикани од азбеÑÑ‚, но Ñледен чекор е нејзина имплементација

Early environmental quality and life-course mental health effects: The Equal-Life project.

Background: There is increasing evidence that a complex interplay of factors within environments in which children grows up, contributes to children's suboptimal mental health and cognitive development. The concept of the life-course exposome helps to study the impact of the physical and social environment, including social inequities, on cognitive development and mental health over time. Methods: Equal-Life develops and tests combined exposures and their effects on children's mental health and cognitive development. Data from eight birth-cohorts and three school studies (N = 240.000) linked to exposure data, will provide insights and policy guidance into aspects of physical and social exposures hitherto untapped, at different scale levels and timeframes, while accounting for social inequities. Reasoning from the outcome point of view, relevant stakeholders participate in the formulation and validation of research questions, and in the formulation of environmental hazards. Exposure assessment combines GIS-based environmental indicators with omics approaches and new data sources, forming the early-life exposome. Statistical tools integrate data at different spatial and temporal granularity and combine exploratory machine learning models with hypothesis-driven causal modeling. Conclusions: Equal-Life contributes to the development and utilization of the exposome concept by (1) integrating the internal, physical and social exposomes, (2) studying a distinct set of life-course effects on a child's development and mental health (3) characterizing the child's environment at different developmental stages and in different activity spaces, (4) looking at supportive environments for child development, rather than merely pollutants, and (5) combining physical, social indicators with novel effect markers and using new data sources describing child activity patterns and environments

Environmental noise and sleep disturbance: Research in central, eastern and south-eastern Europe and newly independent states

Countries from South-East Europe (SEE), Central and Eastern Europe (CEE) and Newly Independent States (NIS) are in the process of harmonization with European environmental noise legislation. However, research work on noise and health was performed in some countries independently of harmonization process of adoption and implementation of legislation for environmental noise. Aim of this review is to summarize available evidence for noise induced sleep disturbance in population of CEE, SEE and NIS countries and to give directions for further research work in this field. After a systematic search through accessible electronic databases, conference proceedings, PhD thesis, national reports and scientific journals in English and non-English language, we decided to include six papers and one PhD thesis in this review: One paper from former Yugoslavia, one paper from Slovakia, one paper from Lithuania, two papers from Serbia and one paper, as also one PhD thesis from The Former Yugoslav Republic of Macedonia. Noise exposure assessment focused on road traffic noise was mainly performed with objective noise measurements, but also with noise mapping in case of Lithuanian study. Sleep disturbance was assessed with the questionnaire based surveys and was assumed from dose-effect relationship between night-time noise indicator (Lnight ) for road traffic noise and sleep disturbance (for Lithuanian study). Although research evidence on noise and sleep disturbance show to be sufficient for establishing dose response curves for sleep disturbance in countries where studies were performed, further research is needed with particular attention to vulnerable groups, other noise sources, development of laboratory research work and common methodology in assessment of burden of diseases from environmental noise