Twórczość literacka Olbrychta Karmanowskiego

Lata sześćdziesiąte XX wieku przyniosły podsumowanie i ustabilizowanie się dorobku wiedzy o autorze Pieśni pokutnych: Karmanowski otrzymał biogram w Polskim Słowniku Biograficznym podsumowujący dotychczasowe ustalenia, a jego utwory stały się bardziej dostępne dzięki antologiom poezji barokowej, zawierającym spore wybory wierszy, przy czym wydawcy niejednokrotnie wprowadzali do tekstów własne poprawki Utrwaliło się też wiązanie poety ze środowiskiem braci polskich – tak historycy literatury jak reformacji wymieniali go wśród znaczących poetów ariańskich. Wyznanie stało się niejako „obowiązującym” kierunkiem odczytywania: stwierdzono istnienie pogłosów etyki zborowej w twórczości (List do lisowczyków), a nawet „silny wpływ arianizmu” w Pieśniach pokutnych Słowo „stwierdzono” bardziej jest tu na miejscu niż „doszukiwano się” – utwory Karmanowskiego bowiem, jako poety minorum gentium nie były przedmiotem bardziej szczegółowej literackiej obserwacji i analizy: to, co o nich powiedziano to ledwie garść uogólnionych stwierdzeń. Sporadycznie pojawiające się wzmianki o poszczególnych utworach były różnej wartości. Dalszy wzrost wiedzy na temat autora Pieśni pokutnych i jego twórczości wiąże się z przynależnością poety do kulturalnego środowiska, jakim był dwór hetmana litewskiego Krzysztofa Radziwiłła i skupiona tam grupa ludzi pióra. Jej oryginalność budziła coraz większe zainteresowanie historyków literatury, choć na zjawisko to zwrócił już uwagę Brűckner. Badania nad kalwińską gałęzią Radziwiłłów mają własną historię i rozwijają się ciągle dzięki bogatym zasobom archiwalnym, które przetrwały do naszych czasów. Dla osadzenia sylwetki poety w środowisku bardziej niż badania dziejów politycznych istotna jest charakterystyka problemów wyznaniowych, mechanizmów przepływu i zarządzania informacją, działania dworu i gospodarki dobrami, organizacji wojskowej. Przełomowym krokiem wydaje się ujęcie „państwa radziwiłłowskiego” jako systemu klientarnego – można było teraz właściwie określić rolę i znaczenia spraw kultury oraz miejsce działalności literackiej wśród rozmaitych zatrudnień dworzan i urzędników, czego nie wyjaśniało przywoływane dotąd pojęcie mecenatu. W końcu przyszedł czas na systematyczny monograficzny opis funkcjonowania radziwiłłowskiego systemu klientalnego, którego częściami („trybami”) byli wszyscy literaci związani z dworem Krzysztofa Radziwiłła. Taki kompletny obraz zarysowała z pewnością książka Urszuli Augustyniak i dopełniająca ją monografia klienteli wojskowej hetmana litewskiego. Obie miały ogromne znaczenie dla wiedzy o środowisku. Podobnie – praca Marioli Jarczykowej, oświetlająca część owego systemu szczególnie istotną, bo działalność pisarską Piotra Kochlewskiego „kanclerza” państwa birżańskiego, który trzymał w rękach nici korespondencji „wprawiającej w ruch” cały mechanizm. Wiedzę o tym środowisku literackim budowano już wcześniej – patronem prac poświęconych kulturze radziwiłłowskiej można nazwać Alojzego Sajkowskiego, autora Od Sierotki do Rybeńki i wielu szczegółowych rozpraw o litterariach i teatraliach radziwiłłowskich. Wszystkie te opracowania przyniosły też szereg ustaleń szczegółowych dotyczących Karmanowskiego, wydobytych z zasobów Archiwum Radziwiłłów. 12. Na duże zainteresowanie tym kręgiem wskazuje rozmaitość pojawiających się w ostatnich latach studiów poświęconych różnorodnym zjawiskom, jak szkolnictwo, podróże edukacyjne, retoryka i oratorstwo, kazania pogrzebowe. Sprawy książki i literatury kręgu birżańskiego doczekały się nawet próby przekrojowego ujęcia. Każde z tych studiów – nawet jeśli (jak bywa najczęściej) nie wspomina Karmanowskiego – w pewien sposób powiększa naszą wiedzę o jego świecie. Stopniowy przyrost drobnych ustaleń biograficznych dotyczących poety – koniecznie trzeba tu wymienić określenie z dużą dokładnością daty urodzin oraz wskazanie jego najbliższego kręgu rodzinnego czy udokumentowanie związków z Rakowem – zaowocowało wreszcie próbą nowego biogramu. Krzysztof Gajdka skrzętnie zebrał owe ustalenia i wykorzystując także swoje znaleziska, zarysował obraz biograficzny znacznie bardziej plastyczny niż dotychczas. Za konkretnymi kształtami biografii poety nie poszło jednak w pracach historyków literatury bardziej uważne spojrzenie na twórczość Karmanowskiego. Inaczej było w wypadku Daniela Naborowskiego. Badania rozwijały się tu w oparciu – ale i w opozycji – do podstawy, jaką już przed laty stworzył Jan Dűrr-Durski swoją „monografią biograficzną” i wydaniem wierszy. Naborowski, słusznie uznany za najwybitniejszego twórcę kręgu radziwiłłowskich literatów, zajął też „wyższe” miejsce w hierarchii poezji XVII wieku, traktowany coraz częściej jako jeden z najciekawszych liryków epoki. Plonem tego wzrostu zainteresowania była mnogość prac analitycznych, pojawienie się zupełnie nowych oświetleń biografii i prace tekstologiczne zmierzające w kierunku nowej edycji utworów. Karmanowski pozostał poetą drugiego szeregu. Dzięki zainteresowaniu Naborowskim wymieniany bywa częściej, lecz przede wszystkim jako najważniejsze nazwisko uwierzytelniające istnienie formacji „poetów radziwiłłowskich”. Wspomina się o nim z reguły, kiedy mowa o całym środowisku. Nie istnieje właściwie tradycja badawcza dotycząca jego utworów – to tylko zespół krótkich całościowych ujęć, najczęściej haseł w leksykonach czy wprowadzających notatek w antologiach lub jeszcze drobniejszych szczegółowych obserwacji i napomknień. O tradycji takiej można mówić tylko w wypadku dwóch wymienionych wierszy, co jednak, jak już powiedziano, wynikło tylko z zainteresowania samym ich tematem. Tym bardziej trzeba wspomnieć o studiach Dariusza Chemperka, autora cennej książki o Naborowskim20, wychodzącego więc od zainteresownia najwybitniejszym poetą środowiska – o omówieniach Paidonomii i wiersza O śmierci, a przede wszystkim o znakomitym szkicu poświęconym wierszowi O śnie i jego kontekstom. Wymienienie tych samotnych zdobyczy nie oznacza, że o Karmanowskim się nie wspomina. Tych nawiązań pojawia się w różnych pracach niemało. Zwłaszcza dotyczy to Pieśni pokutnych, które, jak widać, są częścią dorobku poety najbardziej interesującą badaczy, może też dzięki wzrostowi zainteresowania literaturą religijną oraz kulturowym ujęciom problemów duchowości. Obrazuje to poniekąd obecność tekstów pięciu Pieśni pokutnych w antologii polskiej poezji metafizycznej okresu baroku. Zawsze są to są jednak przygodne uwagi badaczy, piszących na inny temat i niewychodzących poza doraźne spostrzeżenia. Można nawet mówić o rozbieżności między obecnością samego nazwiska poety i częstotliwością jego pojawiania się, a brakiem głębszego odczytania jego twórczości. W tej sytuacji – gdy podstawowe rozpoznanie filologiczne jest dopiero postulatem, a całość refleksji nad dorobkiem literackim poety skupiają słownikowe hasła lub przygodne obserwacje – historycznoliterackie odczytanie tej twórczości wydaje się pożądane. Taki jest cel tej rozprawy, mającej charakter tradycyjnie ujmowanej monografii dorobku literackiego Olbrychta Karmanowskiego. Wprowadzeniem do niej będzie próba uporządkowania problemów filologicznych twórczości Karmanowskiego, a dokładniej – określenia jej kanonu: co na podstawie oglądu źródeł da się stwierdzić pewnego w kwestii ustalenia autorstwa, co zaś – i w jakim stopniu – uznać musimy za hipotetyczne. Zasadniczą częścią studium, a właściwie jego istotą ma być analityczna lektura utworów składających się na tę twórczość. Zamierzeniem autora nie jest znalezienie uniwersalnego klucza, który otwierałby ją, ujawniając znaczenia dotąd nieprzeczuwane. Takie postępowanie wydaje się uprawnione w wypadku utworów dobrze określonych pod względem historycznoliterackim; wtedy nowy „pomysł” odczytania czy też klucz metodologiczny pozwoliłby wyjść poza ustalone koleiny tradycji badawczej. W wypadku poezji Karmanowskiego nie jest to potrzebne, gdyż nie została ona dotąd opisana w ten sposób, trudno też mówić tu o „ustalonej” tradycji interpretacyjnej. Stąd też zamierzone uważne podążanie za tekstem, który stać ma w centrum uwagi, możliwe głębokie odczytanie pojedynczych utworów i ich grup. Postawa wierności wobec tekstu oraz nieeksponowanie osoby interpretatora i jego narzędzi, nieodchodzenie odczytania w stronę interpretacyjnej kreacji sytuują założenia metodologiczne tej pracy bliżej ujęć tradycyjnych niż współczesnej (Gadamerowskiej) hermeneutyki. Wspólne z tą ostatnią będzie pamiętanie o autonomii utworu literackiego wobec innych porządków – odwołania do biografii, środowiska, uwarunkowań historycznych mają być tylko pomocą. Każdy utwór, nawet najmniejszych rozmiarów powinien w wyniku takiej interpretacji zyskać historycznoliterackie usytuowanie, a w konsekwencji cała twórczość pisarza zostałaby umieszczona we właściwym kontekście. Dzięki temu – mamy nadzieję – Karmanowski „zrobi krok do przodu”: zdołamy zarysować sylwetkę pisarza, wydobyć go z tła kulturowego środowiska Radziwiłłów birżańskich, na którym nie rysuje się wyraźnie

Słownik mówionej polszczyzny północnokresowej

"Słownik mówionej polszczyzny północnokresowej" gromadzi leksykę funkcjonującą w polszczyźnie północnokresowej w okresie 1925–2013 na obszarze Białorusi, Litwy i Łotwy, czyli dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i Inflant Polskich. Całość liczy 1446 stron (12 500 haseł). Podstawę materiałową stanowi słownictwo wyekscerpowane z tekstów mówionych pozyskanych przez autorów Słownika w trakcie ich własnych wieloletnich badań terenowych oraz ze wszystkich dostępnych publikacji badaczy tej odmiany języka pochodzących z różnych krajów i reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Został opracowany własny, autorski sposób zapisu hasła obejmujący: wyraz hasłowy i jego warianty, oznaczenia gramatyczne, kwalifikatory stylistyczne i chronologiczne, znaczenia, przykłady użycia leksemu hasłowego, synonimy, frazeologię, dokumentację form gramatycznych i ich wariantów. Słownik ukazuje zatem nie tylko leksemy, ale również wszystkie poziomy struktury tamtejszej polszczyzny (fonetykę, morfologię, składnię i frazeologię)

Herbarze i quasi-herbarze : wokół konstrukcji genologicznych Bartosza Paprockiego

Herbarz jako przedmiot genologiczny to zjawisko niezwykle ciekawe, budzące kontrowersje, klasyfikowany głównie jako gatunek piśmiennictwa historycznego, do dnia dzisiejszego nie został opracowany w aspekcie jego właściwości literackich. Jego definicje znajdujemy głównie pracach z zakresu historiografii. Za twórców tej formy pisarskiej na gruncie literatury polskiej, uznawany jest średniowieczny historyk - Jan Długosz i renesansowy pisarz, poeta - Bartosz Paprocki. To właśnie twórczości Bartosza Paprockiego poświęcona jest niniejsza praca, której zadaniem jest po pierwsze: zdefiniowanie tego co rozumiemy pod pojęciem herbarza w wersji nowożytnej; na podstawie obserwacji tego co stałe i zmienne, wskazanie, jakie są jego cechy konstytutywne. Jest to praca filologiczna, nie historyczna. W renesansie, refleksje dotyczące klasyfikacji dzieł literackich zajmowały szczególne miejsce w pracach teoretyków poezji (np. Julius Caesar Scaliger, Poetyka w siedmiu księgach), a dostosowywanie res i verba do powszechnie obowiązującego kanonu reguł genologicznych świadczyło o erudycji i umiejętnościach pisarskich twórcy. Od połowy XVI wieku główny nurt teorii genologicznej formułował się w oparciu o przesłanki wydobyte z dzieł Stagiryty. Naczelną zasadą klasyfikacyjną była zasada mimesis. W płaszczyźnie utworu , poetyckiej substancji, naśladowanie identyfikowane było z generatywną „zasadą” utworu, a „zasadami” pośredniczącymi między naśladowaniem a jego konkretną finalizacją były: przedmiot, sposób i środki naśladowania. Czynniki te, tworzące swoistą całość, składały się na rodzaj poetycki. Arystoteles dopełnił typologię rodzajów dodatkową typologią gatunkową, rozumiejąc utwór jako jedność generującej zasady. Dzieło, jego zdaniem miało dwoistą strukturę, składało się z „ilości” i „jakości”, naturę gatunku wyznaczała dominacja któregoś z jakościowych „składników”(„podstaw”) utworu. Genologia nastawiona była na rozpoznawanie i wydobywanie „ogólności” z konkretnych, jednostkowych utworów1. I właśnie owo wydobycie tego co typowe dla herbarza stanowi dla nas wezwanie. Przy konstruowaniu owego modelu gatunku wykorzystane zostaną zatem narzędzia retoryki, pozwalające dostrzegać zróżnicowanie poezji, prozy w sferze „sposobów”, „środków” i „przedmiotów naśladowania”. Rozdziały analityczne będą składać się z dwóch części-pierwszej poświęconej kompozycji herbarza i drugiej skoncentrowanej na samym herbie, który stanowi tu rodzaj hasła wywoławczego. Drugim powodem podjęcia tego tematu jest chęć zaprezentowania właściwości literackich owych dzieł, gdyż jak zauważono, w publikowanych dotychczas pracach badawczych, owe walory najczęściej pomijano. Celem niniejszej pracy jest zatem analiza genologiczna herbarzy sytuująca herbarz w orbicie badań literaturoznawczych. Herbarz traktowany będzie jako dzieło literackie. Aspekt historyczny, dociekanie wiarygodności przedstawianych faktów nie leży w kręgu zainteresowań autorki. Interesuje nas – powtórzmy- strona literacka dzieła, jego forma. Zasadą porządkującą jest chronologia. W pierwszym rozdziale zostaną przedstawione ogólne informacje na temat herbarza, jego początków, twórców, badaczy , by dalej, w rozdziale drugim przedstawić zarys twórczości i biografii Bartosza Paprockiego. W rozdziale tym oprócz prezentacji badaczy zajmujących się analizą dzieł twórcy z Głogół, w porządku chronologicznym przedstawiony zostanie jego dorobek pisarski , z szczególnym uwzględnieniem nieznanej szerzej twórczości mizoginicznej, by tym samym pokazać inne oblicze pisarza-heraldyka. Rekonstrukcja elementów systemu genologicznego na podstawie wybranych dzieł heraldycznych Bartosza Paprockiego wydanych w krakowskich drukarniach , zawarta w trzech kolejnych rozdziałach: Panosza, to jest wysławienie panów i paniąt ziem ruskich i podolskich z męstwa, z obyczajów i z innych spraw poczciwych (1575), drukarnia Macieja Wirzbięty (rozdział trzeci), dalej wydane trzy lata później u Andrzeja Piotrkowczyka dzieła Gniazdo cnoty, skąd herby sławnego Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Żmudzkiego i inszych państw do tego Królestwa należących książąt i panów początek swój mają (rozdział czwarty) oraz wydane nieco później, bo w 1584 roku, u Macieja Garwolczyka, dzieło Herby rycerstwa polskiego (rozdział piąty) jest próbą podjętą w celu pokazania jak zmieniał się kształt genologiczny dokonań twórczych Bartosza Paprockiego. Rozdział szósty to wydobycie i określenie cech dominujących w strukturze gatunkowej herbarza

Jerzy Ossoliński : orator polskiego baroku

The work entitled: Jerzy Ossoliński: an orator of the Polish Baroque makes use of the results of the renewed, in recent years, interest in rhetoric. It deals, by means of the rhetorical theory, with the traditional subject of rhetoric, i.e. the oratorical prose. The basic aim of the present dissertation is to gather and describe the rhetorical legacy of Jerzy Ossoliński (1595—1650), a famous Latin and Polish orator, known in the 17th c. as “the Polish Tully”. Over 40 of his orations have been, after a fundamental generic analysis, classified under various types of the Old Polish oratory, which enabled the author to observe the conventions, patterns of thinking, and stylistic experiments discernible in these texts. The first chapter shows Ossoliński as a Latin orator known primarily from his foreign embassies. His 1633 speech in the capacity of a legate to the Pope Urban VIII became immediately a model of the ambassadorial speech (cf. the manuals of rhetoric by M. Radau and J. Kwiatkiewicz) and it awoke an interest that went far beyond the requirements of the current circumstances, becoming part of the collective consciousness and of the legend of that famous Polish embassy to Rome. The author’s analysis of that speech focused then on showing it as an element of the whole ingress and the propagandist inpact of the embassy. The scheme of the ambassadorial speech as such is also presented, and the way it was creatively implemented by Ossoliński, followed by a description of the oratorial art that this outstanding specimen of the Baroque oratory is an example of. The chapter entitled In the "theatrum" of the Republic brings together, by means of referring to the Parliamentary ceremony, various examples of the Parliamentary pronouncements by Ossoliński. His show pieces (i.e. speeches delivered to welcome the Speaker of the House, replies to such speeches, orations on the occasion of transmitting the Great Seal) are oart of the normal course of Parliamentary sessions, but they provide the events taking place on the Parliamentary stage with an idealising aspect. The speeches in question repeat certain ideologically marked schemes, and, at the same time, they demonstrate the orator’s increasing tendency to look for new, unusual, and spectacular means of expression. The chancellor Ossolińskie political speeches (proposals for the throne and votive speeches) are endowed with aesthetic qualities, even though they were also highly successful with respect to the chancellor’s political purposes and they frequently appealed to certain constant elements of the Sarmatian (i.e. old- Polish) mentality. The third chatper is devoted to the funerary orations and to the little known nuptial speeches preserved in manuscript. In them the chancellor shows himself to be a typical advocate of the generally accepted patterns of behaviour and of social didacticism coloured with the Sarmatian ideology. He resorts, nevertheless, to some means of defamiliarising his heroines by comparing them to figures from European romances. In the last chapter entitled In the direction of a legend, the author leaves the floor to the prince and his contemporaries. Through an analysis of numerous occasional speeches dedications, orations etc. we obtain a portrait that is completely different from, Ossolinski’s “black legend”, a portrait of a politician and a great orator who left a trace on the collective consciousness as a propagator of the glory of Sarmatia (i.e. Poland) during the 1633 Roman embassy, and as somebody who (in the words of one of his panegyrists): Gentem nostram admirationi, se ipsum immortalitati consecravit (made his nation an object of admiration and made himself immortal)

Poetyka i łowy : o idei dawnego polowania w literaturze polskiej XIX wieku

The work is an attempt at reading selected works of the Polish literature of the 19"' century that is focused on various relations between the art of hunting and literary art. Texts, where the nostalgic - from the point of view of the passing noble customs - longing for the former hunt, feeling of decadency of the world of great big game hunts, and the observation of irreversible transformations of the civilization and cultural landscape [the beginnings of pro-ecological trend mixed with the romantic Naturphilosophie] find their expression, are the subject of analysis. The idea of the former hunt inscribes perfectly into the romantic tendency of sanctifying everything that is decadent and preserving what is passing from reality. Hunt, through its ritual and super-Polish character, will be a home space fostered with care. Literature acquires the character of a synecdoche of the inaccessible Homeland, a fairylike backwoods and den, or even a reserve, where the chase of hounds and rustle of the Latvian forest is still heard. Each part of the book is an attempt at understanding the other aspect of ‘the last hunt’ and reading of various ‘characters’ of writing, a dialogue with the individual style of five selected authors. For Alexander Fredro, the hunt is primarily of a joyful character; it ends in a lounge [dance, blind man’s buff], Bruno Kiciński establishes his own reserve with hunt game - Poezje myśliwskie [Hunt Poetry], Wincenty Pol discards the hunting tradition - it is both a treasure and a piece of junk. Mickiewicz finds a bear in the Latvian forests, i.e. a walking myth of ‘the former hunt’, and confuses the ways and beguiles the eyes of his shooter. Hunting puts Józef Weyssenhoff into a state of happy unity with ‘the universal life’

Imaginarium symboliczne Wacława Potockiego: Ogród nie plewiony

Inicjalna część książki "Narracje symboliczne" składa się z sześciu rozdziałów i dotyka istotnego dla całości pracy zagadnienia wyobraźni symbolicznej Wacława Potockiego. [...] Pierwszy zespół tekstów, który poddano szczegółowemu oglądowi, wyrasta z Biblii: są to narracje zaczerpnięte z Księgi Wyjścia, Księgi Sędziów oraz Nowego Testamentu.Drugi krąg utworów związany jest genetycznie z bajkopisarstwem, zwłaszcza z tzw. bajką ezopową, trzeci odsyła do zbioru "Gesta Romanorum", czwarty do legend, zaś ostatnią grupę wierszy współtworzą, wysnute z wyobraźni egzystencjalnej poety, historie zakorzenione w codzienności. Druga część książki nazwana "Topika Potockiego: tradycje, innowacje, język symboliczny" składa się z ośmiu rozdziałów i poświęcona jest, uwzględniającej szerokie tło porównawcze, analizie obrazów, motywów, które poeta zaczerpnął z tradycji literackiej i kulturowej (symbolika księgi, człowiek-mikrokosmos, topika teatralna, Chrystus Boski lekarz, symbolika florystyczna i zwierzęca, wiersze "o żywocie ludzkim", fraszki o poezji i poecie, topika żeglugi)

Królewscy synowie - Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy

Omawiając losy synów Jana III, wypada przedstawić je na szerokim tle historycznym i obyczajowym. Umożliwi to także porównanie ich sytuacji do warunków, w których wzrastali Wazowie, by ostatecznie sięgnąć po tron. Dzięki temu można poznać mechanizmy rządzące życiem i losami dzieci polskich monarchów XVII wieku i zmianom, jakim one ulegały. […] Książka stanowi próbę rozprawienia się z prezentowaną przez polską historiografię czarną legendą oplatającą dzieje Sobieskich. [fragm.

Ciała Sienkiewicza : studia o płci i przemocy

"Ku pokrzepieniu"... Melancholia wpisana w tę funkcję literatury odsłania się w rozpoznaniu, że karmi się ona słabością czytelnika któremu brak innych impulsów do życia. Jeśli bowiem to, co słabe, potrzebuje sztuki aby się wzmocnić, cóż stanie się, kiedy sztuka spełni już swoje posłannictwo. "Posiadłszy się, traci się ducha" podpowiada Nietsche. Pisarstwo Sienkiewicza należy w całości do XIX wieku, a zwłaszcza do tej jego części, którą przepełnia idea jedności wiedzy i sztuki. Sprzymierzone, miały opisać nowoczesną rzeczywistość i wytyczyć szlaki dalszej modernizacji społeczeństwa. Impet i energia kapitalizmu powinny znaleźć odpowiedź w duchowej i fizycznej tężyźnie jednostki, która dzięki sztuce zdoła zachować swą tożsamość rozrywaną siłami rynku i państwa. Próba pozytywnego opisu tego procesu doznaje fiaska, gdy artysta zyskuje świadomość, że nowoczesne społeczeństwo nie potrzebuje sztuki, aby rozwijać się ekonomicznie i politycznie. Sztuka i państwo rozchodzą się, kiedy tylko opuszczą integrujące je terytorium ekonomii, polityki kulturalnej i edukacyjnej; stają się wobec siebie obojętne lub antagonistyczne. Sienkiewicz zdawał sobie z tego sprawę, dlatego z uporem twierdził, że jeśli literatura ma być równocześnie wartością społeczną i jednostkową, musi być instrumentem woli życia

Ciała Sienkiewicza : studia o płci i przemocy

"Ku pokrzepieniu"... Melancholia wpisana w tę funkcję literatury odsłania się w rozpoznaniu, że karmi się ona słabością czytelnika któremu brak innych impulsów do życia. Jeśli bowiem to, co słabe, potrzebuje sztuki aby się wzmocnić, cóż stanie się, kiedy sztuka spełni już swoje posłannictwo. "Posiadłszy się, traci się ducha" podpowiada Nietsche. Pisarstwo Sienkiewicza należy w całości do XIX wieku, a zwłaszcza do tej jego części, którą przepełnia idea jedności wiedzy i sztuki. Sprzymierzone, miały opisać nowoczesną rzeczywistość i wytyczyć szlaki dalszej modernizacji społeczeństwa. Impet i energia kapitalizmu powinny znaleźć odpowiedź w duchowej i fizycznej tężyźnie jednostki, która dzięki sztuce zdoła zachować swą tożsamość rozrywaną siłami rynku i państwa. Próba pozytywnego opisu tego procesu doznaje fiaska, gdy artysta zyskuje świadomość, że nowoczesne społeczeństwo nie potrzebuje sztuki, aby rozwijać się ekonomicznie i politycznie. Sztuka i państwo rozchodzą się, kiedy tylko opuszczą integrujące je terytorium ekonomii, polityki kulturalnej i edukacyjnej; stają się wobec siebie obojętne lub antagonistyczne. Sienkiewicz zdawał sobie z tego sprawę, dlatego z uporem twierdził, że jeśli literatura ma być równocześnie wartością społeczną i jednostkową, musi być instrumentem woli życia