Polsko - inflandzka literatura romantyczna

Najważniejsze, a zarazem inaugurujące niniejsze studium, słowo wypowiem, sięgając wpierw do krótkiego fragmentu obyczajowej powieści, której zachowany autograf, przechowywany jest obecnie w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich w Wilnie. Badacze kultury polsko-inflanckiej doskonale kojarzą cytowany urywek. Gdy przyjdzie konieczność, opatrzą go właściwym przypisem lub krytycznym komentarzem. Z pewnością wielu z nich, to właśnie Kazimierz Bujnicki, przywiódł na „prowincji zakąty”, do dawnych Polskich Inflant. Nie jestem pewna, czy opiszę romantyczną literaturę tego „małego kraju” w sposób „trafny”, wszakże wybrałam dość „egzotyczny” obszar, który pod tym względem, nie został jeszcze szczegółowo zbadany. Nie posiadam nadto kompetencji „podróżo-pisarza”. Jednakże, nie „wypada” mi lekceważyć zaproszenia wystosowanego w 1841 roku przez słynnego nestora z Dagdy. Chętnie podejmę się więc tego nowego wyzwania. Zamierzam wyprawić się nad Dźwinę, na „małe drogi”. Za chwilę zaś spróbuję po krótce wyjawić powody, dla których skierowałam swe kroki ku zapomnianym albo nieznanym „traktom”

Romantic traditions of the “Student State (Burschenstaat; państwo burszowskie)” in Tartu on the Embach River

Academic education became an essential component of the Romantic education within the territory of the former Polish-Lithuanian state and was sought even by the less wealthy social classes already in the first half of the nineteenth century. The events of 1830 and the consequent closure of the leading universities in Vilnius and Warsaw caused the youth from these areas to look more and more often towards the University of Tartu, which was established in 1632. The Athens on the Embach River (Emajogi) attracted not only talented Livonians (e.g., Gustaw Ma ˜ nteuffel, Bolesław Limanowski, Michał Plater) but also those who used to study in Vilnius. The article attempts to examine the role that traditions carried over from Vilnius played in the university life and how the generations of Tartu students supported the Romantic spiritual ideals.Teresa Rączka-Jeziorska – adiunkt w Pracowni Literatury Romantyzmu Instytutu Badań Literackich PAN. Badaczka literatury romantycznej, wschodniego pogranicza dawnej Rzeczypospolitej i polsko-bałtyckich związków kulturowych. Autorka monografii o rzekach w twórczości Adama Mickiewicza i Tarasa Szewczenki (2011), romantyzmie polsko-inflanckim (2016), pisarstwie Iriny Saburovej (2017), kulturze dworu ziemiańskiego Inflant Polskich w XIX wieku (2018). Współautorka Atlasu polskiego romantyzmu. Świat–Europa–Polska (2015) oraz edycji Nieznanego autografu Adama Mickiewicza. Dwie strony Inwokacji „Pana Tadeusza” (2018).19720

‘Poetry of Bronze Sculpture’ – Literary, Philosophical and Musical Contexts of Lidia Sztwiertnia’s Sculpture

The theme of the article aims at interpreting the artistic creativity of Lidia Sztwiertnia – the sculptress from Bielsko-Biała – in the context of the philosophy of ‘multiplicity and unity of arts’. Multidimensional character of Sztwiernia’s sculpture has been underlined here along with its variety rooted in many disciplines – literature, philosophy and music – that results in creating a kind of ‘poetic spectacle’ of form and meaning. Commentary to this creativity is indicated here by poetic imagination

Geography and Collection. Józef Weyssenhoff’s Experience of Livonia

The article analyzes the manuscript recovered in Lithuania which is a personal account of Józef Weyssenhoff’s trip through Livonia at the end of the nineteenth century. Józef Weyssenhoff (1860–1932), the famous novelist and renowned “bard” of the landed gentry tradition, never recanted his Polish-Livonian roots. Thanks to his collector’s efforts we can now enjoy the invaluable documents on the history of the Weyssenhoff family. As his biography suggests Weyssenhoff’s travelling back to his homeland was influenced by something more than his intrinsic curiosity and collector’s passion. The author of the article investigates the significance of geography and enquires whether by reading these notes we can evaluate the writer’s attachment to the autobiographical place and whether the old Polish Livonia is a place of ancestors. Finally, the author identifies the function of emotions and senses in this personal creation and traces these planes of reference in the poetics of the [email protected] Rączka-Jeziorska, adiunkt w Pracowni Literatury Romantyzmu Instytutu Badań Literackich PAN. Badaczka literatury romantycznej, wschodniego pogranicza dawnej Rzeczypospolitej i polsko-bałtyckich związków kulturowych. Autorka monografii o rzekach w twórczości Adama Mickiewicza i Tarasa Szewczenki (2011), romantyzmie polsko-inflanckim (2016), pisarstwie Iriny Saburovej (2017). Współautorka Atlasu polskiego romantyzmu. Świat–Europa–Polska (2015) oraz edycji Nieznanego autografu Adama Mickiewicza. Dwie strony Inwokacji Pana Tadeusza (2018).Instytut Badań Literackich. Polska Akademia NaukLVIA F. 1505, Ap.1, B. 56.Aftanazy Roman (1991–1997), Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 1–11, wyd. 2, Wrocław: Instytut Sztuki PAN.Bardach Juliusz (1991), Spór o pochodzenie rodu Weyssenhoffów, w: Kultura średniowieczna i staropolska. Prace ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Gawinowa, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 605–614.Baron-Milian Marta (2017), Wyliczenie/enumeracja, w: Ilustrowany słownik terminów literackich, red. Z. Kadłubek, B. Mytych-Forajter, A. Nawarecki, Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria, s. 514–519.Benjamin Walter (2005), Pasaże, przeł. I. Kania, red. R. Tiedemann, Kraków: Wydawnictwo Literackie.Benjamin Walter (2011), Ulica jednokierunkowa, przeł. B. Baran, Warszawa: Aletheia.Bieńczyk Marek (1998), Magiczne wyliczanie, w: tegoż, Melancholia. O tych, co nigdy nie odnajdą straty, Warszawa: Wyd. Sic!Broel-Plater ks. Leon (1975), Krasław, Londyn.Chwastyk-Kowalczyk Jolanta (2016), Obszary działalności Józefa Weyssenhoffa – literackie, bibliofilskie, kolekcjonerskie i inne, „Toruńskie Studia Bibliologiczne”, nr 1, s. 241–251.Czermińska Małgorzata (2011), Miejsca autobiograficzne. Propozycja w ramach geopoetyki, „Teksty Drugie”, nr 5, s. 183–200.Danowska Ewa (2015), Józef Weyssenhoff (1860–1932) – pisarz, bibliofil, kolekcjoner, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego.Epsztein Tadeusz (2015), Nieznane fakty z biografii Romana Aftanazego (1914–2004), „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 50, z. 2, s. 105–118.Iłłakowiczówna Kazimiera (1975), Trazymeński zając: księga dygresji, Kraków: Wydawnictwo Literackie.Gicgier Tadeusz (1979), Samoklęski, w: tegoż, O człowieku, któremu wystarczał ogarek, Warszawa: Iskry, s. 205–221.Gieysztor Aleksander (1935), rec.: Kroniki rodziny Weyssów-Weyssenhoffów, „Miesięcznik Heraldyczny” 1935, R. 15, nr 7–8, s. 125–127.Grzymała-Siedlecki Adam (1962), Nasz baron, w: tegoż, Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 103–123.Kolekcjonerzy, zbieracze, kwestarze w literaturze i kulturze XIX i XX wieku (2016), red. J. Lekan-Mrzewka, M. Kulesza, B. K. Obsulewicz, Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.Kraszewski Józef Ignacy (1972), Noce bezsenne, w: tegoż, Pamiętniki, oprac. W. Danek, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.Kronika rodziny Weyssów-Weyssenhoffów zestawiona podług dokumentów przez JózefaWeyssenhoffa, wydana po śmierci Autora staraniem Waldemara Weyssenhoffa, z kilkoma przypisami w tekście i poprzedzona krótkim zarysem historii Inflant (1935), Wilno.Manteuffel Gustaw (1910), O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich, Lwów: Polskie Naukowe Towarzystwo Herladyczne.Nawarecki Aleksander (2014), Grzebanie w rzeczach Jarosława Iwaszkiewicza, w: tegoż, Parafernalia, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.Siwicka Dorota (1990), Kolekcja wobec nikczemności świata, w: Zdziwienia Kraszewskim, red. M. Zielińska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 131–138.Starowieyska-Morstinowa Zofia (1993), Józef Weyssenhoff, w tejże: Ci, których spotykałam, Kraków: Znak.Szymańska Kazimiera Zdzisława (2001), Józef Weyssenhoff. Ostatni wajdelota polskiego ziemiaństwa, Częstochowa, [Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej].Szypowska Irena (1976), Weyssenhoff,Warszawa: PaństwoweWydawnictwo Naukowe.Tańczuk Renata (2015), Kolekcjonowanie jako doświadczenie haptyczne. Refleksje teoretyczne, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Muzealnej”, nr 2, s. 9–28.Tomkowski Jan (2016), Magiczne miejsca w powieści Józefa Weyssenhoffa «Żywot i myśli Zygmunta Podfilipskiego», w: tegoż, Szkice młodopolskie, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, s. 147–162.Weyssenhoff Józef (1985), Inflanty Polskie, w: K.M. Górski, J. Weyssenhoff, Z młodych lat. Listy i wspomnienia, oprac. I. Szypowska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.Weyssenhoff Józef (1910), O «zbieraczu polskim», „Przewodnik Antykwarski”, nr 1, s. 1–3.Weyssenhoff Józef (1972), Żywot i myśli Zygmunta Podfilipskiego, Warszawa: Czytelnik.White Kenneth (2014), Geopoetyki, oprac. i przeł. K. Brakoniecki, Olsztyn: Centrum Polsko-Francuskie Cˆotes d’Armor – Warmia i Mazury.Wokół pasaży Waltera Benjamina (2009), red. P. Śniedziewski, K. Trybuś, M. Wilczyński, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.Wychowańska Maria (1961), O Józefie Weyssenhoffie bibliofilu i zbieraczu, „Kamena”, nr 9, s. 3.Zagańczyk Marek (2012), Inflanty, w: tegoż, Cyprysy i topole, Warszawa: Wydawnictwo Zeszyty Literackie.Zajas Krzysztof (2008), Nieobecna kultura. Przypadek Inflant Polskich, Kraków: Universitas.Zajas Krzysztof (2008), Spór genealogiczny Gustawa Manteuffla z Józefem Weyssenhoffem, w: Józef Weyssenhoff i Leon Wyczółkowski, red. M. Gabryś, K. Stępnik, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 57–63.Żygulski Zdzisław (1995), Uwagi o wnętrzach dworów polskich na podstawie dzieła Romana Aftanazego «Materiały do dziejów rezydencji», w: Dwór polski w XIX wieku. Zjawisko historyczne i kulturowe, red. T. Hrankowska, Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, s. 127–137.1218319

At the Turn of Epochs? The Map of the Warklany Garden According to Count Michał Jan Borch (1753–1810)

The article examines a literary representation of an amazing sentimental garden with reference to a real‑life park from the end of the 18th century, localised in the vicinity of a classicist residence of the Borch family in Warklany, in former Polish Livonia (nowadays Latgale in Latvia). Its author is Michał Jan Borch from Warklany (1753–1810), a famous Polish Livonian, bibliophile, mineralogist, collector, traveller and writer. The object of the analysis is the poem written in 1795 and titled Jardin sentimental du chateau de Warchland. An imaginary walk through the former estate of the count is made possible by a map, which not only shows central points of the route, but also draws attention to their symbolism. The author of the article attempts to present an interpretation of the text’s space based on cartographical projection, which was possibly intended by the poet himself.Teresa Rączka-Jeziorska – dr, pracę doktorską na temat Polsko‑inflancka literatura romantyczna obroniła na Uniwersytecie Śląskim w 2013 r. Autorka książki „Przez fale rozeznać myśl wód”. O romantycznych przedstawieniach rzeki w twórczości Adama Mickiewicza i Tarasa Szewczenki (2012), współautorka Atlasu polskiego romantyzmu. Świat – Europa – Polska (2014).Instytut Badań Literackich PAN33935

Extracts from Ludwisia’s house

The author reads Adam Mickiewicz’s [Urywek Pamiętnika Polki] in the context of symbolic space of a house “from the basement to the attic” suggested by Gaston Bachelard. Fe-nomenological doubts of French critic provoke questions concerning “beloved space” and “shelter” in Mickiewicz’s text. Deconstrucion that leads to accepting Ludwisia’s perspective reveals vertical dimension of the house and enables to designate places for figures living there. The most important belongs to a modest servant girl

Tools for the exploration of the interior of the Earth used by the Sicily and Malta traveller, count Michael Johann von der Borch (1753–1810)

Count Michael Johann von der Borch (1753–1810), born into a Polish-Livonian aristocratic family in Varakļāni, authored a whole number of ground-breaking geological treatises and famous works on the mineralogy of Sicily. Shortly after appearing in print (1776–1782), his works gained well-deserved praise and recognition throughout Europe, and were extensively discussed in the literature well into the nineteenth century. In these works, the talented writer and naturalist, born in the former Polish Livonia (now Latgale in Latvia), made a number of observations that were highly innovative by the standards of the time. For example, he noted that the presence of certain plants could be used as an indication of prospective mineral deposits. Johann Wolfgang von Goethe himself, in his Italian Journey, a report on travels to Italy from 1786–1788, praised von der Borch for his Lettres sur la Sicile et sur l’île de Malthe as an excellent guide to the natural resources of the largest Mediterranean island. In the paper, we draw the reader’s attention not only to the scientific potential of Borch’s legacy (for decades, his natural history collections were kept in his native Varakļāni), but also to its symbolic significance for the early Romantic sensibility.TERESA RĄCZKA-JEZIORSKA – doktor hab. nauk humanistycznych, pracownik Instytutu Badań Literackich PAN (Pracownia Literatury Romantyzmu). Badaczka literatury romantycznej, wschodniego pogranicza dawnej Rzeczypospolitej i polsko-bałtyckich związków kulturowych. Autorka monografii o rzekach w twórczości Adama Mickiewicza i Tarasa Szewczenki (2011), romantyzmie polsko-inflanckim (2016), pisarstwie Iriny Saburovej (2017). Współautorka Atlasu polskiego romantyzmu. Świat – Europa – Polska (2015) oraz edycji Nieznanego autografu Adama Mickiewicza. Dwie strony Inwokacji „Pana Tadeusza” (2018). Ostatnio opublikowała monografię: Inflanckie pitoreski. Kultura dworu ziemiańskiego dawnych Inflant Polskich w XIX wieku, Warszawa 2018 (ss. 500).Instytut Badań Literackich PANЛннбуiвс, Ф. 13, sygn. 3 [Materiały dotyczące spraw majątkowych spadkobierców Michała Borcha 1784–1845], k. 7.Лннбуiвс, Ф. 13, sygn. 90 [Korespondencja Jana i Ludwiki Borchów (głównie listy Michała Borcha z podróży po Europie Zachodniej 1773–1780 oraz jego dziennik podróży po Szwajcarii 1774)], k. 436-437v.Abramowicz A., Michał Borch i starożytności antyczne, [w:] tegoż: Dzieje zainteresowań starożytniczych w Polsce. Część II. Czasy stanisławowskie i ich pokłosie, Wrocław 1987.Borch M. J., Listy o Sycylii i Malcie, przeł. A. Szatyńska-Siemion i I. Z. Siemion, Warszawa 2015.Brydone, A tour through Sicily and Malta in a series of letters to William Beckford, in two volumes, London 1773–1774.Dietzsch S., Filozofia spekulatywna versus physica sacra: „Nocna strona przyrodoznawstwa” Gotthilfa von Schuberta, w: Nocna strona przyrodoznawstwa, przeł. K. Krzemień-Ojak, oprac. J. Ławski, Białystok 2015.Dykcyonarz biograficzno-historyczny czyli krótkie wspomnienia żywotów ludzi wsławionych cnotą, nauką, przemysłem, męstwem, wynalazkami, błędami. Od początku świata do najnowszych czasów, t. 1, Warszawa 1844.Eliade M., Kowale i alchemicy, przeł. A. Leder, Warszawa 2007.Gaweł A., Memoriał Michała Borcha z roku 1780 jako pierwsza w Polsce próba geobiochemicznych poszukiwań kruszcowych, „Prace Muzeum Ziemi”, 1966, nr 8; Prace z zakresu historii nauk geologicznych, pod red. K. Maślankiewicza, Warszawa 1966.Goethe J. W., Baśń, przeł. K. Krzemień-Ojak, wstęp W. Kunicki, oprac. J. Ławski, Białystok 2017.Goethe J. W., Sycylia [Palermo, piątek 13 kwietnia 1787 r.], w tegoż: Podróż włoska, przeł. H. Krzeczkowski, Warszawa 1980.Hoffmann E. T. A., Kopalnie faluńskie: opowieść górnicza, przeł. S. Sierosławski, Lwów [1908].Jeziorski P. A., Podróże edukacyjne zamożnej szlachty z województwa inflanckiego w XVIII wieku. Przykład Borchów i Hylzenów, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. XXIV, Warszawa 2017.Kocójowa M., Pamiątkom ojczystym ocalonym z burzy dziejowej. Muzeum Emeryka Hutten Czapskiego (Stańków-Kraków), Kraków 1978.Kowalczyk M. E., Obraz Sycylii i Sycylijczyków w polskim piśmiennictwie geograficznym XVIII wieku, „Przegląd Nauk Historycznych” 2004, R. III, nr 1 (5).Krusiński J., Rozprawa o dostrzeżeniach meteorologicznych [fragmenty], [w:] Pogoda w czasach romantyków, oprac. M. Zielińska, Warszawa 2017.Libiszowska Z., Polacy członkami Akademii w Lyonie w XVIII w., [w:] Losy Polaków w XIX XX w. Studia ofiarowane Prof. Stefanowi Kieniewiczowi, Warszawa 1987.Literacki pejzaż Sycylii, pod red. A. Tylusińskiej-Kowalskiej, Warszawa 2011.Ławski J., Słowiańska fascynacja ciemną stroną natury: Maurycy Mochnacki, [w:] Nocna strona przyrodoznawstwa, przeł. K. Krzemień-Ojak, wstęp S. Dietzsch, A. Bonchino, przypisy Ł. Krzemień-Ojak, S. Dietzsch, oprac. J. Ławski, Białystok 2015.Novalis, Henryk von Ofterdingen, przeł. F. Mirandola, wyd. J. Mortkowicz, Warszawa–Kraków 1914.Przybylski R., Ogrody romantyków, Kraków 1978.Rączka-Jeziorska T., Romantyzm polsko-inflancki. Sylwetki, teksty, archiwa, Warszawa 2016.Siemion I. Z., Latko B., Michała Jana Borcha rozprawa o truflach piemonckich, „Analecta: Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, t. 22, nr 1–2.Siemion I. Z., Szastyńska-Siemion A., O eksperymentach Michała Jana Borcha (1753–1811) dotyczących chemiluminescencji, „Wiadomości Chemiczne”, 2013, z. 67, nr 3–4.Спелмане Э., Предания о М. Борхе и его вараклянском дворце, [w:] Из истории есте ствознания и техники Прибалтики, t. 6, pod red. П. И. Валескалнa, Рига 1980.Stradins J., Michał Jan Borch – polski przyrodnik XVIII w., „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1980, nr 25/3.Verne J., Podróż do wnętrza ziemi, przeł. A. Zydorczak, Ruda Śląska 2015.4413315

Białoruskie dopływy polsko-inflanckiego «Rubonu»

Гісторыя і культуралогі