Polska frazematyka gwarowa – stan badań (za pięciolecie 2015–2020), metody i perspektywy

The article has three goals. The first is to present the history of research on Polish dialectal phrasematics. In particular, attention was paid to the last five years, i.e. the period 2015–2020. The works in question were ordered according to the dialectological key, taking into account the following dialects: Greater Polish, Masovian, Silesian, Lesser Polish, and the North and South-Eastern dialects. The second goal is to indicate the methodologies that have so far been used to describe dialectal phrasematics. Initially, component analysis was used, which was part of the structuralist research trend, later (more or less from the late 1980s) the ethnolinguistic approach, especially the description of the linguistic picture of the world, began to dominate. The third goal of the article is to provide perspectives. The author once again (as he did it in his earlier works) postulates the preparation of a dictionary of Polish dialectal phrasematics.W artykule zostały scharakteryzowane publikacje z zakresu polskiej frazematyki gwarowej, które ukazały się drukiem w latach 2015–2020. Poza tym autor omówił metody, jakie w nich wykorzystywano – początkowo była to analiza składnikowa, wpisująca się w nurt badań strukturalistycznych, później (mniej więcej od końca lat 80. XX w.) ujęcia etnolingwistyczne, zwłaszcza dotyczące językowego obrazu świata. Co do perspektyw, autor po raz kolejny (robił to bowiem we wcześniejszych swoich pracach) postuluje przygotowanie słownika frazematycznego gwar polskich

From editor-in-chief

We wstępie znajduje się mowa pogrzebowa wygłoszona nad urną śp. Mirosława SkarżyńskiegoIn the introduction there is a funeral speech delivered over the urn of the late Mirosław Skarżyńsk

Kulturemy gwarowe, polskie i słowiańskie – zarys problematyki

This article surveys Polish publications on culturemes and discusses the research procedure for identifying them. The following units have been recognized as dialectal culturemes: robota ‘work’, ziymia ‘earth’, biyda ‘poverty’, głód ‘hunger’, śleboda ‘freedom’, honór ‘honour’, krzyz ‘cross’, Pán Bóg ‘God’, Pán Jezus ‘Lord Jesus’, Matka Boská ‘Mother of God’, ksiondz ‘priest; father’, pán ‘lord, master’, gorzáłka ‘vodka’, and chlyb ‘bread’. Polish culturemes include: Pan Bóg ‘God’, Pan Jezus ‘Lord Jesus’, Matka Boska ‘Mother of God’, krzyż ‘cross’, praca ‘work’, honor ‘honour’, bohaterstwo ‘heroism’, odwaga ‘courage’, prawość ‘righteousness’, wolność 'freedom', Polska ‘Poland’, Wisła ‘the Vistula river’, Częstochowa ‘the city of Częstochowa’, Kraków ‘the city of Cracow’, Warszawa ‘the city of Warsaw’, bieda ‘poverty’, chleb ‘bread’, and wódka ‘vodka’. Slavic culturemes are the least numerous: Pan Bóg, Pan Jezus, Matka Boska, krzyż, praca, wolność, honor, chleb, Słowianin ‘Slav’ and wódka.We wstępnej części artykułu przybliżono polskie prace dotyczące kulturemów i wskazano procedurę badawczą umożliwiającą typowanie tych jednostek etnolingwistycznych. W pierwszej części jako kulturemy gwarowe wskazano: robotę, ziymię, biydę, głód, ślebodę, honór, krzyz, Pana Boga, Pana Jezusa, Matkę Boską, ksiyndza, pana, gorzáłkę i chlyb. Do kulturemów ogólnopolskich zaliczono: Pana Boga, Pana Jezusa, Matkę Boską, krzyż, pracę, honor, bohaterstwo, odwagę, prawość, wolność, Polskę, Wisłę, Częstochowę, Kraków, Warszawę, biedę, chleb i wódkę. Jeśli idzie o kulturemy słowiańskie, to jest to zasób najuboższy: Pan Bóg, Pan Jezus, Matka Boska, krzyż, praca, wolność, honor, chleb, Słowianin i wódka

German loanwords in Polish phrasematics : problems, research postulates and method of description

Niniejsze opracowanie określa problemy i postulaty badawcze, które napotyka językoznawca opisujący germanizmy frazematyczne. Ponieważ w zdecydowanej większości są to kalki, ich typowanie jest zadaniem trudnym. Bardzo pomocna jest w tym względzie metoda historyczno-etymologiczna zaproponowana przez Mokienkę i zastosowana w pracy Русская фразеология. Историко-этимологический словарь (Бирих, Мокиенко, Степанова, Москва 2005). Przy wykorzystaniu tej metody w niniejszej pracy omówiono następujące germanizmy frazematyczne: słomiana wdowa - słomiany wdowiec; być {z kimś} na przyjacielskiej stopie; żyć / mieszkać na wysokiej stopie; wyssać z palca; wylać dziecko z kąpielą i szukać wczorajszego dnia.The paper defines the problems and research postulates which are described by a linguist who is interested in phraseological germanisms. Because the vast majority are calques, typing them is a difficult task. The historical-etymological method proposed by Mokienko is very helpful in this research. It was plushed and applied in Русская фразеология. Историко-этимологический словарь (Бирих, Мокиенко, Степанова, Москва 2005). Using this method, in this paper are discussed the following phraseological Germanisms: słomiana wdowa –-słomiany wdowiec; być {z kimś} na przyjacielskiej stopie; żyć / mieszkać na wysokiej stopie; wyssać z palca; wylać dziecko z kąpielą i szukać wczorajszego dnia

Polish dialectal phraseology : an attempt at balanc

Artykuł stanowi podsumowanie dotychczasowych badań w zakresie polskiej frazeologii gwarowej. W kolejnych częściach autor omawia: 1) historię badań nad polską frazeologią gwarową; 2) dorobek w tej dziedzinie; 3) metody wykorzystywane do opisu gwarowego materiału frazeologicznego; 4) perspektywy badań (przede wszystkim najpilniejsze potrzeby); 5) sposoby wykorzystywania frazeologii gwarowej przez przedstawicieli innych dziedzin.The article is a summary of research conducted to date in the field of polish dialectal phraseology. In the following parts, the author discusses: 1) the history of research on polish dialectal phraseology; 2) achievements in this field; 3) methods used to describe dialectal phraseological material; 4) research perspectives (most of all the most urgent needs); 5) ways to use dialectal phraseology by representatives of other fields

Dialectal phraseology sub specie ethnography : zdrowy jak pieniądz 'healthy as money'

Artykuł dotyczy motywacji porównania zdrowy jak pieniadz, które jest znane w dialekcie śląskim i w gwarach góralskich. Zarówno pod względem tytułu, jak i sposobu analizy mamy tu nawiązanie do artykułu Nikity I. Tołstoja Slavjanskaja frazeologija sub specie ètnografii. Okazuje się, że omawiane porównanie pochodzi z rytualnej formuły, towarzyszącej ablucji, podczas której w wodzie zanurza się pieniądze. Na motywacje porównania zdrowy jak pieniądz składają się symbolika wody i symbolika srebra.The article deals with the motivation of the comparison zdrowy jak pieniadz ‘healthy as money’, present in the Silesian dialect and in the dialects of Polish highlanders. This study alludes and refers to Nikita Tolstoy’s article Slavyanskaya frazeologiya sub specie etnografii. The comparison in question comes from the ritual formula that accompanies ablution in which money is dipped into water. The motivation for the comparison zdrowy jak pieniadz comes from the symbolism of water and silver

Dialectological research on the Babia Góra dialect

Artykuł stanowi piątą część cyklu, w którym autor omawia dokonania polskiej dialektologii w zakresie badań góralskiej części Małopolski - tym razem mowa jest o gwarze babiogórskiej, której wyróżnikiem jest jednonosówkowość. Okazuje się, że w wypadku omawianej gwary doszło do wielu zaniedbań dialektologicznych. Po pierwsze, brakuje profesjonalnego słownika gwar tej części Małopolski, a po drugie, w zdecydowanej większości omówione prace powstały kilkadziesiąt lat temu. Siłą rzeczy do najpilniejszych zadań należy więc przeprowadzenie aktualnych badań, zgromadzenie nagrań gwarowych, oszacowanie zmian w realizacji samogłosek nosowych i słownictwa gwarowego, wreszcie przygotowanie słownika.The article is the fifth part of the series in which the author discusses the achievements of Polish dialectology in the field of research on the highland part of Lesser Poland - this time the Babia Góra dialect, which is distinguished by mononasalism, is taken into consideration. It turns out that in the case of the discussed dialect, there were many dialectological omissions. First, we do not have a professional dictionary of dialects in this part of Lesser Poland, and secondly, the vast majority of the discussed works were written several decades ago therefore, the most urgent tasks include conducting current research, collecting dialectal recordings, estimating changes in the production of nasal vowels and dialectal vocabulary, and finally, preparing a dictionary

Usefulness of peasants’ testaments in ethnolinguistic research

W artykule omówiono testamenty polskich chłopów (Kazimierz Dobrowolski, Włościańskie rozporządzenie ostatniej woli na Podhalu w XVII i XVIII w., Kraków 1933; Janusz Łosowski, Testamenty chłopów polskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku, Lublin 2015) pod kątem ich przydatności w językoznawstwie. Wykazano, że teksty te mogą być wykorzystywane w badaniach antroponimii i mikrotoponimii, a także zmienności leksyki gwarowej i regionalnej. W pewnym zakresie omawiane dokumenty mogą być również przedmiotem badań etnolingwistycznych, gdyż ujawniają ludowe wierzenia, przesądy i zwyczaje.The article discusses the testaments (published by Kazimierz Dobrowolski, Włościańskie roz-porządzenie ostatniej woli na Podhalu w XVII i XVIII w., Kraków 1933 and Janusz Łosowski, Testamenty chłopów polskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku, Lublin 2015) in per-spective of their usefulness in linguistics. It was shown that these texts could be used in an-throponymy and microtoponymy research, as well as variability in dialectal and regional lexis. To some extent, the discussed documents can also be the subject of ethnolinguistic research, because they reveal folk beliefs, superstitions and customs

Multilingualism and multiculturalism pre-war Lviv and Chernivtsi in the context of phrasematics

Artykuł dotyczy frazematyki polszczyzny przedwojennego Lwowa i Czerniowiec. Miasta te były wielojęzyczne i wielokulturowe, a jeśli idzie o język polski był on tam reprezentowany przez dialekt południowokresowy. Obce wpływy we frazematyce Lwowa i Czerniowiec dają się ująć jako: cytaty, kalki, półkalki, a także zapożyczenia leksykalne, na podstawie których powstały frazemy. Ogólnie rzecz ujmując, omówione w artykule jednostki można podzielić na dwie grupy. Z jednej strony mamy do czynienia z frazemami charakterystycznymi dla przedwojennego Lwowa i Czerniowiec, nieznanymi właściwie poza tymi miastami czy szerzej - poza Galicją Wschodnią i Bukowiną Karpacką. Szczególnie jest to widoczne we frazematyce nawiązującej do języka rumuńskiego. Z drugiej strony, frazematyka południowokresowa z wpływami niemieckimi wykazuje pewne podobieństwo do frazematyki dialektalnej tych części Polski, które były wystawione na silne oddziaływanie języka niemieckiego.The article concerns the phrasematics of the Polish language of the pre-war Lviv and Chernivtsi. These cities were multilingual and multicultural, and when it comes to the Polish language it was represented there by the South-Eastern dialect. Foreign influences in the Lviv and Chernivtsi phrasematics can be summarized as: citation, calque, half-calqua, as well as lexical borrowings, on the basis of which phrasemes were created. In general, the phrasemes discussed in the article can be divided into two groups. On the one hand, we deal with phrasemes characteristic of the pre-war Lviv and Chernivtsi, unknown beyond these cities or, more broadly, outside of Eastern Galicia and Bukovina. This is particularly evident in the phrasematics referring to the Romanian language. On the other hand, the phrasematics od the South-Eastern dialect with German influences shows some similarity to the dialectal phrasematics of those parts of Poland that were exposed to the strong influence of the German language

Gwarowa frazeologia sub specie etnografii: zdrowy jak pieniądz

The article deals with the motivation of the comparison zdrowy jak pieniądz ‘healthy as money’, present in the Silesian dialect and in the dialects of Polish highlanders. This study alludes and refers to Nikita Tolstoy’s article Slavyanskaya frazeologiya sub specie etnografii. The comparison in question comes from the ritual formula that accompanies ablution in which money is dipped into water. The motivation for the comparison zdrowy jak pieniądz comes from the symbolism of water and silver.Artykuł dotyczy motywacji porównania zdrowy jak pieniądz, które jest znane w dialekcie śląskim i w gwarach góralskich. Zarówno pod względem tytułu, jak i sposobu analizy mamy tu nawiązanie do artykułu Nikity I. Tołstoja Slavjanskaja frazeologija sub specie ètnografii. Okazuje się, że omawiane porównanie pochodzi z rytualnej formuły, towarzyszącej ablucji, podczas której w wodzie zanurza się pieniądze. Na motywację porównania zdrowy jak pieniądz składają się symbolika wody i symbolika srebra