Składnia średniowiecznej polszczyzny. Część I. Konteksty - metody - tendencje

Podstawowym celem książki jest identyfikacja tendencji składniowych, które przejawiają się w procesach i zjawiskach widocznych w staropolskim materiale językowym. Średniowieczna polszczyzna jest najstarszym historycznie udokumentowanym stanem języka polskiego, co pozwala z jednej strony na poszukiwanie w jej składni zjawisk archaicznych, mających swoje korzenie w okresie przedpiśmiennym, z drugiej – na wskazanie procesów zaistniałych dopiero pod wpływem różnorodnych czynników zewnątrz- i wewnątrzjęzykowych. Zaprezentowany w książce konstrukt myślowy odwołuje się do dziedzin formułujących hipotezy na temat zmian językowych, które zachodzą w przedziale czasowym sięgającym znacznie dalej w głąb dziejów niż okres piśmienny: teorii ewolucji, ewolucji języka, filozofii. Odwołaliśmy się także do zagadnień z zakresu ontogenezy oraz neurobiologicznych uwarunkowań zdolności lingwistycznych. Przyjęcie interdyscyplinarnej i diachronicznej perspektywy po pierwsze skłoniło nas do wybiórczego traktowania polskiej tradycji badawczej: w największym stopniu nawiązaliśmy do tradycji wskazywania zjawisk ciągłych w języku, odchodząc od patrzenia synchronicznego i tradycji skupiania się na strukturach osobliwych, nietrwałych; po drugie – pozwoliło postrzegać język jako twór wielowarstwowy, podlegający nieustannej ewolucji, w którym w każdym czasie odnaleźć można ślady stanów wcześniejszych. Na kształtowanie się składni mają wpływ czynniki zewnętrzne. W najstarszych zachowanych tekstach polskich obserwujemy polszczyznę w momencie kluczowej zmiany, jaką jest upiśmiennienie. Odbywa się ono w kontekście obcego wzoru. W naszych badaniach uwzględniliśmy specyfikę języka polskiego. Składają się na nią trudności z odczytaniem polskiego tekstu średniowiecznego i identyfikacją w nim struktur składniowych, a także podstawowe czynniki historyczne i kulturowe determinujące kształt badanych tekstów, w kontekście ich reprezentatywności dla badań nad składnią staropolską. Na podstawie przyjętych założeń wskazane zostały najważniejsze tendencje zmian składniowych. Są to: 1. Tendencja analityczna (od holizmu do analityzmu); 2. Tendencja do autonomizacji języka (odrywanie się języka od rzeczywistości pozajęzykowej); 3. Kategoryzacja (od semantyki leksykalnej do semantyki kategorialnej ujętej w formę); 4. Strukturyzacja (od apozycji do związków składniowych); 5. Kondensacja treści (od ubogiej treści jednostek składniowych do kumulacji treści w jednostkach). Kolejność przedstawienia i omówienia tendencji nie jest ich prezentacją w porządku chronologicznym, gdyż nakładają się one na siebie i wpływają na język w tym samym czasie. Dwie pierwsze tendencje są ściśle związane z relacjami między językiem a rzeczywistością pozajęzykową. Pozostałe dotyczą już samego języka, chociaż kształtują się w dużym stopniu pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak upiśmiennienie i kontakty językowe. Tendencje i procesy tworzą skomplikowany układ zależności, którego nie da się opisać teoretycznie, na poziomie modelu. Można jedynie, opisując proces, odnieść go do kilku tendencji i w ten sposób identyfikować ich powiązania. Procesy będące reprezentacją tendencji są wyizolowanymi z języka na potrzeby opisu pojedynczymi ciągami zmian. Zmiany składniowe w takim ujęciu mają charakter heterogeniczny i wielopoziomowy. Ukazały to znajdujące się w książce analizy szczegółowe dwóch obszarów języka, wyodrębnionych z dwóch perspektyw – semantycznej (mówienie o swoim stanie) i formalnej (nominalizacje). Dalsze analizy szczegółowe – którym będzie poświęcona II część Składni średniowiecznej polszczyzny – pozwolą na identyfikację kolejnych powiązań pomiędzy tendencjami oraz między tendencjami i odzwierciedlającymi je procesami.Publikacja sfinansowana ze środków Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej oraz Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznani

Altpolnische Präpositionalrelationen

Eine Beschreibung von Strukturrelationen, die die Präpositionen eingehen, muß viele Aspekte umfassen und folgendes berücksichtigen: 1. Semantik der Präposition, 2. Struktur und Semantik der Relationsbasis und des nominalen Bestimmungsgliedes, 3. Art der Relation zwischen der Basis und dem Bestimmungsglied. Die Semantik der Präposition, die man als eine Abstraktion aus konkreten Relationen verstehen kann, stellt eine Beziehung zwischen der Basis und dem Bestimmungsglied her. Diese Beziehung wird dann durch die Semantik und Form der jeweiligen Glieder präzisiert, von Klassen von Relationen kann jedoch erst dann die Rede sein, wenn Reihenbildungen (Paradigmen) vorliegen. Diese allgemeinen Überlegungen liegen unserer Analyse zugrunde, die mit den altpolnischen Präpositionen *k(u)’ und ‘do’ exemplifiziert wird.Zadanie pt. „Digitalizacja i udostępnienie w Cyfrowym Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego kolekcji czasopism naukowych wydawanych przez Uniwersytet Łódzki” nr 885/P-DUN/2014 zostało dofinansowane ze środków MNiSW w ramach działalności upowszechniającej nauk