Local horizons of governance. Social conditions for good governance in rural development in Poland

The last thirty years have radically changed the nature of local resource management in rural communities throughout Poland (as well as in some other Central and Eastern European countries). New metamorphosis, policy, and funding mechanisms related to Poland’s political transformation and accession to the European Union have radically changed the character of institutions and tools available in rural development. Local communities have evolved along with improved education levels, decline in agricultural employment rates, and increased migrations to cities and Western Europe. This article presents the social conditions for the good governance processes in a selected region of Poland. Based on their extended quantitative and qualitative research, the authors discuss a number of phenomena such as the low effectiveness of collective actions, dense networks of informal relations, and the lack of trust in public service institutions despite the deregulation of certain powers. The ethnographic study reveals that while their overall picture may seem quite uniform, local rural communities in Poland tend to differ depending on the economic structure, history, and cultural identity of their inhabitants. Finally, the article analyses difficulties in the implementation of the good governance mechanisms within the country’s local rural communities

Strengthening Alternative Agro-food Networks in the Eastern European Countryside

This paper will answer the question raised by the ongoing debate on the conditions of Alternative Agro-Food Networks (AAFN) strengthened in the specific context of different European countries. Modern, sustainable local food systems are built on the basis of social networks which linked different actors into a coherent, horizontal web. Producers, processors and consumers are bonded by a common vision and values which go far beyond simple market production. The issue of sustainable food production and consumption gains special importance in the post-transformation countries of Eastern Europe

Associations, networks and civic virtues: The condition of non-governmental organisations in rural Poland vis-a-vis Paweł Starosta’s reflections on social capital

In the work of Prof. Paweł Starosta, issues related to social capital have not only been discussed frequently but their various dimensions have also been dealt with. Social capital-related considerations, according to the authors of this article originally include the following issues: (i) a recognition of the predominance of associative functions of social capital over those that are of a generative nature, (ii) the attribution of particular importance to networks of cooperation, knowledge exchange and the benefits derived from individuals’ abilities to situate themselves in these networks; and (iii) the cardinal importance of the “institutional encasing” of social capital givenits quality and the specific quality of the social capital of the Polish Third Sector as the “capital of local leaders”. The aforesaid perception of social capital was the frame of reference for us to analyse the material collected for their research on the condition of the Third Sector in rural Poland. Starosta’s reflections on social capital were highly useful in considering the specific features of “civic rurality” in Poland: the advantages and disadvantages of leadership social capital, the paucity of network links in the third sector in the rural areas of the country and finally, the discordance between a high sense of agency, on the one hand, and disillusionment emerging from the unfavourable environment concerning social activism in local communities, on the other

Ład przestrzenny w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza z założeniami programu jego kształtowania

Ład przestrzenny jest głównym celem polityki przestrzennej wszystkich szczebli planowania i zarządzania rozwojem. Jest to stan uporządkowania przestrzeni, który uwzględnia uwarunkowania przyrodnicze, społeczne i ekonomiczne zrównoważonego rozwoju. Ponieważ ład jest warunkowany kulturowo, jego kryteria zależą od systemu aksjologicznego i kondycji moralnej społeczeństwa. Ład jest subiektywny i zmienny w czasie, także z powodu dynamiki zmian w środowisku życia człowieka. Jest on przestrzenny jest obrazem sposobu organizacji życia społecznego (ładu społecznego). Celem opracowania jest wskazanie obszarów ładu i nieładu przestrzennego w województwie kujawsko-pomorskim (także przykładów), zaproponowanie zasad jego kształtowania i rekomendacji dla samorządów w zakresie polityki przestrzennej, ukierunkowanych na ład w przestrzeni. Praca ma także wskazać sposoby działań, umożliwiających kształtowanie postaw i świadomości społecznej w kwestii ładu. System kształtowania przestrzeni w Polsce opiera się na przepisach ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [1] oraz na regulacjach rozproszonych w kilkudziesięciu innych ustawach. Kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej odbywa się na szczeblu samorządu gminnego, poziomie powiatu, województwa i kraju. Istniejące w Polsce prawo kształtowania przestrzeni jest wadliwe i wymaga pilnej zmiany. Przygotowywany Kodeks urbanistyczno-budowlany ma unormować kwestie formowania przestrzeni i ładu. Metoda badania stopnia uporządkowania przestrzeni zależy od rodzaju układu odniesienia przestrzennego. W skali miejsca bada się ład w aspekcie fizjonomicznym (estetycznym, wizualnym, architektonicznym, np. budynku, gospodarstwa, miejsca, ulicy, osiedla), natomiast w wymiarze lokalnym (okolicy, wsi, obrębu, miasteczka, miasta, zespołu miejskiego, gminy, powiatu) analizuje się aspekt morfologiczny ładu (strukturalny, lokalny, urbanistyczny, krajobrazowy). Na poziomie regionu (województwa, kraju) badaniu podlega ład w ujęciu funkcjonalnym (planistycznym, regionalnym, społeczno-ekonomicznym). Kryteria identyfikacji oraz oceny ładu przestrzennego to zestaw miar, które są pochodnymi subiektywnych metod i narzędzi analizy: dokumentacyjnych (analiza planów, porównanie stanu faktycznego z planami oraz innymi dokumentami), statystycznych (zestawianie danych statystycznych, np. metoda wskaźnikowa), percepcyjnych (obserwacji, porównanie stanu faktycznego ze wzorcami mentalnymi i wyobrażeniami o przestrzeni), lub mieszanych (porównanie stanu faktycznego z dokumentami, statystyką i wyobrażeniami). Generalną zasadą wyznaczania kryteriów ładu/nieładu przestrzennego w skali lokalnej powinno być badanie zgodności położenia, formy i funkcji analizowanego obiektu, zbioru, struktury, obszaru lub innego elementu przestrzeni z warunkami (predyspozycjami) przestrzeni, sąsiedztwem (zagospodarowaniem w otoczeniu) i planem (przypisaną rolą). Omawiając przyczyny dewastacji przestrzeni i nieładu należy poczynić rozróżnienie pomiędzy źródłami ładu/nieładu, a przyczynami, symptomami i skutkami nieładu. Źródłami ładu przestrzennego są: prawo stanowione, polityka przestrzenna oraz inwestycyjna samorządów, świadomość społeczna i postawy mieszkańców, a także praktyki inwestorów. Zaburzenia tych źródeł wywołują nieład. Symptomy nieładu przestrzennego są dostrzegalne i odczuwalne przez użytkowników przestrzeni, natomiast skutki społeczne i ekonomiczne są bardzo poważne i trudniejsze do identyfikacji oraz oszacowania. Przyczyny nieładu przestrzeni mają charakter ogólnopolski – najważniejsze z nich to: ułomne i niespójne prawo, brak rządowej polityki przestrzennej, brak hierarchiczności planowania, odrębność planowania przestrzennego i społeczno-gospodarczego oraz utrwalone przekonanie o równoznaczności prawa własności z prawem do zabudowy. Problemy przestrzenne w województwie kujawsko-pomorskim mają zróżnicowany charakter. Są to problemy estetyczne, strukturalne i funkcjonalne. Występują one łącznie lub samodzielnie na obszarze całego województwa, ze szczególnym natężeniem wokół większych miast i na styku różnych funkcji (sposobów użytkowania przestrzeni). Najpoważniejsze z nich to: rozpraszanie zabudowy, nieład architektoniczno-urbanistyczny, deformowanie przestrzeni przez inwestycje górnicze i energetyczne (kopalnie surowców mineralnych i farmy wiatrowe), lokalizowanie inwestycji uciążliwych (np. przemysłu rolniczego) w pobliżu osad ludzkich, niespójność relacji obszarów posiadających potencjał rozwoju, słabe powiązania między miejscami zamieszkania i pracy, produkcji i konsumpcji, itp. Inwestycje w odnawialne źródła energii przy zachowaniu zasad ładu przestrzennego nie muszą wywoływać negatywnych skutków dla krajobrazu. Przykłady zarówno dobrych i niekorzystnych dla ładu przestrzennego praktyk na ternie województwa można mnożyć. Identyfikacja problemów i konfliktów przestrzennych w województwie kujawsko-pomorskim pozwoliła wskazać na przyczyny prawne jako główne źródło nieładu przestrzennego. Skutkiem złego prawa jest dewastacja przestrzeni w aspekcie urbanistycznym i funkcjonalnym. Obszary ładu przestrzennego nie mają charakteru ciągłego. Tworzą je przede wszystkim tereny objęte ochroną prawną: parki narodowe i krajobrazowe, następnie kompleksy leśne, historyczne centra średniowiecznych miast lokacyjnych oraz tereny zaprojektowane i zrealizowane według przyjętego planu. Współcześnie istnieją już metody i narzędzia kształtowania ładu w przestrzeni. Nowoczesne metody projektowania i realizacji budynków oraz zespołów urbanistycznych pozwalają unikać tworzenia obiektów i obszarów zabudowy niespójnych z otoczeniem. W ramach projektu zrealizowano badanie socjologiczne opinii oraz postaw mieszkańców województwa względem ładu przestrzennego, obejmujące cztery studia przypadków: 1) duże miasto – Toruń (ład przestrzenny z perspektywy obywatelskiej); 2) małe miasto – Golub-Dobrzyń (ład z perspektywy kulturowej); 3) gmina podmiejska – Lubicz (ład przestrzenny z perspektywy instytucjonalnej) i 4) gmina rolnicza – Kęsowo (ład z perspektywy funkcjonalnej). Ponadto przeanalizowano związki ładu przestrzennego z ładem społecznym. Główne wnioski z badania: skuteczna i racjonalna polityka przestrzenna powinna być tworzona przy udziale mieszkańców i z uwzględnieniem interesów inwestorów; podstawowym problemem społecznym w zakresie ładu jest słabo ukształtowana tożsamość lokalna mieszkańców i wynikający z niej brak zainteresowania jakością przestrzeni życia; konieczne są nowe metody uczestnictwa społeczności lokalnej w rozwoju przestrzennym oraz edukacja estetyczna; na obszarze województwa dominują: niska aktywność społeczna, niski poziom zainteresowania sprawami lokalnymi, powszechne niezrozumienie sensu dbania o ład przestrzenny, zwłaszcza w formie rygorów prawnych. Dalszy przebieg procesów kształtowania przestrzeni w województwie kujawsko-pomorskim jest uzależniony od zmian prawa, przede wszystkim od wprowadzenia Kodeksu urbanistyczno-budowlanego. W wyniku reformy prawa negatywne procesy przestrzenne mogą zostać wyhamowane, a niekorzystne zjawiska ograniczone. Brak reakcji ustawodawcy spowoduje pogłębianie się procesów chaotycznej suburbanizacji i niekontrolowanego rozpraszania zabudowy, niszczenia krajobrazu i dewastacji środowiska przyrodniczego. Założenia polityki kształtowania ładu przestrzennego muszą uwzględniać zarówno istniejące uwarunkowania przyrodnicze, społeczne i gospodarcze, jak i możliwości działania samorządu województwa. Wymogi ochrony przestrzeni to zestaw warunków, które muszą być spełniane przez politykę przestrzenną. Obejmują wskazania planistyczne, społeczne i ekonomiczne. Wśród wymogów ochrony przestrzeni do uwzględnienia w planie zagospodarowania przestrzennego województwa znajdują się: postulat wprowadzenia kryteriów ekonomicznych do planowania przestrzennego i monitorowanie procesów przestrzennych. Kujawsko-pomorski program kształtowania ładu przestrzennego powinien stanowić dla samorządu wojewódzkiego i władz lokalnych punkt odniesienia dla polityki przestrzennej i działań kształtujących przestrzeń. Jego konkretyzacją powinien być plan działań w zakresie kształtowania ładu przestrzennego w województwie. Obydwa dokumenty powinny być skoordynowane ze strategią rozwoju i planem zagospodarowania województwa. Regionalne zasady i standardy kształtowania ładu przestrzennego obejmują wskazania, które powinny być uwzględniane w działaniach planistycznych, projektowych oraz inwestycyjnych w województwie, realizowanych na zlecenie lub współfinansowane przez Województwo. Zasady te nie odbiegają znacząco od ogólnie przyjętych reguł planowania i zagospodarowania przestrzennego. Między innymi powinny one uwzględniać podstawy rozwoju zrównoważonego. Rekomendacje w zakresie kształtowania ładu przestrzennego zostały sformułowane dla jednostek samorządu terytorialnego, administracji budowlanej, ustawodawcy, instytucji i organizacji zajmujących się problematyką mającą wpływ na kształtowanie ładu przestrzennego, oraz dla uczestników konkursów architektoniczno-urbanistycznych. Wśród propozycji przedsięwzięć oddziałujących na postawy i zachowania społeczeństwa znalazła się koncepcja miejsca „Przestrzenie kultury” jako przykład możliwych rozwiązań edukacyjno-kulturowych ukierunkowanych na kształtowanie świadomości społecznej. Inną propozycją jest warstwa „Ład przestrzenny” w geoportalu województwa, zarządzanym przez Infostradę Kujaw i Pomorza, jako narzędzie partycypacji społecznej, wspomagające kształtowanie ładu przestrzennego. Ponadto województwo powinno podjąć działania edukacyjne i kulturotwórcze w celu kształtowania świadomości mieszkańców i urzędników, działając regionalnie i włączając się w projekty ogólnopolskie. W dalszej części opracowania przedstawiono propozycje zmian regulacji prawnych kształtujących ład przestrzenny, z których duża część jest zbieżna z dezyderatami zawartymi w projekcie Kodeksu urbanistyczno-budowlanego. W pracy odnotowano najważniejsze założenia projektowanego systemu kształtowania przestrzeni, jakim jest Kodeks urbanistyczny. Określono także kryteria oceny planowania i realizacji inwestycji, mających wpływ na stan przestrzeni, wspieranych środkami Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego 2014-2020. W części końcowej pracy sformułowano – na podstawie doświadczeń zebranych w rezultacie przeprowadzonych analiz – propozycje monitoringu ładu przestrzennego. Monitoring zagospodarowania i ładu przestrzennego powinien być prowadzony na wszystkich szczeblach planowania. W skali województwa powinien opierać się na dostępnych bazach danych, przede wszystkim na: BDOT10k, BDL GUS, mapie sozologicznej, danych gminnych oraz PZPW i SRW. Analizy przestrzenne powinny mieć charakter topologiczny (rzeczywisty kształt i zasięg występowania zjawisk) i statystyczny (w układzie gmin i obrębów ewidencyjnych). Propozycje wykonania dodatkowych analiz i ekspertyz zawierają wykaz opracowań, które są ważne dla kwestii ładu. Wśród nich są: ocena kosztów społecznych i ekonomicznych nieładu w woj. kujawsko-pomorskim, szczegółowa prognoza demograficzna województwa, audyt krajobrazowy (do którego zobowiązane są samorządy gminne). Wśród wielu wniosków zawartych w pracy należy zwrócić uwagę na te dotyczące systemu funkcjonowania planowania i zagospodarowania przestrzennego. Mówią one, że w obowiązujących w Polsce regulacjach prawnych problemem jest zakres władztwa planistycznego w zarządzaniu przestrzenią i ładem przestrzennym. Państwo praktycznie zaniechało zarządzania tą sferą i czas najwyższy, aby struktury państwa zaczęły realizować jeden ze swoich podstawowych obowiązków, jakim jest sprawne planowanie, w sposób istotny współdecydujące o warunkach życia w Polsce. Fetysz ochrony prywatnej własności ponad dobro wspólne (publiczne) i jego kosztem, wylansowany przez liberalne prawo i ugruntowywany przez sądy administracyjne, musi zostać zarzucony. Interes społeczny związany z ochroną przestrzeni wspólnej nie może być zdominowany doraźnym zyskiem. Rynek nieruchomości to element gry o przestrzeń, w tym głównie przestrzeń wspólną, i nie może na nim przeważać gospodarka wolnorynkowa. Aktualnie miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego powstają praktycznie tylko na zamówienie właścicieli terenów lub ich pełnomocników, w granicach własności, a nie w granicach optymalnych, uzasadnionych urbanistycznie. Organom sporządzającym plany miejscowe trudno jest bronić racjonalnych i uzasadnionych dobrem wspólnym celów, przy wadliwym prawie. Gminom będzie łatwiej zarządzać przestrzenią, gdy będzie miała czytelne wsparcie w dobrej regulacji prawnej. _____________________________________________________________________ [1] Dz. U. z 2016 r. poz. 778 ze zm. Dalej: „ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym”

Dylemat linoskoczka, czyli o profesjonalizacji autentyczności i perspektywach rozwoju organizacji pozarządowych na wsi i w małych miastach, 192 s.

Monografia poświęcona tematyce rozwoju organizacji pozarządowych funkcjonujących na geograficznych peryferiach kraju. Współcześnie mamy do czynienia w polityce społecznej i polityce rozwoju ze wzmożonym naciskiem położonym na zinstytucjonalizowane formy organizacji obywateli, które traktowane są jako kluczowy podmiot reprezentujący społeczeństwo przy projektowaniu mechanizmów zmiany społecznej, ekonomicznej. Tym samym autorzy postawili sobie pytani jak funkcjonują i co czeka organizacje pozarządowe w Polsce

Lokalne horyzonty zdarzeń: lokalność i kapitał społeczny w kulturze (nie)ufności na przykładzie wsi kujawsko pomorskiej, 228 s.

Śmierć miejsca teoretycy późnej nowoczesności ogłosili przedwcześnie. Niezależnie czy żyjemy w londyńskim Soho, czy na wyspie położonej gdzieś na Pacyfiku, to przestrzeń wpływa na nasze życie. Nie chodzi tu bynajmniej o prostą fizyczność miejsca, ale o jego symboliczne i zakorzenione w kulturze znaczenie. W książce tej autorzy postanowili powiązać ze sobą trzy istotne kategorie służące w naukach społecznych do opisu miejsc. Lokalność, lokalna społeczność i kapitał społeczny zostały spięte w teoretycznej konstrukcji mającej na celu określenie znaczenia miejsca i związanych z nim aktorów w procesie trwania bądź zmiany obszarów wiejskich. Według autorów codzienność staje się na nowo, w zależności od społecznego, kulturowego i ekonomicznego kontekstu może być dynamiczna i amorficzna, może też zapadać się pod swoim ciężarem zamierając w bezruchu. W książce, bazując na rozbudowanych badaniach ilościowych oraz pogłębionych, jakościowych studiach przypadku i wykorzystując przykłady kujawsko-pomorskich społeczności, autorzy postarali się zdefiniować czynniki, które na taką dynamikę miejsca wpływają

New agents of changes in agriculture. The attitudes and importance of consumers in the development and management cluster food quality “Kujawsko-Pomorska Larder”

W artykule skoncentrowano się na opisie więzi łączących rolników produkujących żywność wysokiej jakości z konsumentami, które kształtują się w formę relatywnie trwałych i żywotnych sieci społecznych. Autorzy bazują na wynikach ilościowych i jakościowych badań terenowych, których metodologię oparto na autorskim modelu sieci rolnicy – konsumenci. Główna uwaga artykułu skupia się na konsumentach, jako nowych aktorach zmian zachodzących na polskiej wsi i w polskim rolnictwie. Zasadnicze pytanie badawcze, na które autorzy starają się odpowiedzieć dotyczy znaczenia konsumentów w stymulowaniu procesów dywersyfikacji gospodarczej polskiego rolnictwa. Przedmiotem analiz jest studium przypadku inicjatywy „Kujawsko – Pomorska Spiżarnia”, której celem było animowanie sieci konsumencko – rolniczych.The article focuses on the importance of relationships bonding farmers producing high quality food and consumers into relatively constant, viable and feasible networks. The article is based upon the results of the field study, where both qualitative and quantitive methods were utilised in order to prepare empirical models of farmers – consumers networks. The focus is put mainly on consumers treated here as important new drivers of economic and social change on Polish rural areas. Authors try to answer crucial question about the role of consumers in diversification of farming businesses. The case study of “Kujawsko-Pomorska Spiżarnia” is examined as an interesting and representative example of animation of consumer-farmer networks

Theory of consumer’s network behaviours at quality food market

Celem artykułu jest przedstawienie znaczenia sieciowych zachowań konsumentów na rynku żywności. Praca ma charakter teoretyczny i bazuje na koncepcjach: zwrotu jakościowego, alternatywnych sieci żywieniowych, klastrów. Rynek szeroko rozumianej żywności wysokiej jakości jest społecznie specyczny. Bazuje on na krótszych sieciach łączących producentów i konsumentów, ważną rolę pełni zaufanie oraz nieformalne sposoby zapewniania jakości produktów. Poza samą żywnością istotne mogą być na nim: sposoby produkcji, odwołania do tradycji, ochrony środowiska czy społeczna sprawiedliwość handlu. Jednocześnie rynek tej żywności może stanowić ciekawą alternatywę dla niewielkich, indywidualnych gospodarstw rolnych oraz nowych ruchów konsumenckich. Wymaga to jednak przekongurowania relacji wiążących producenta, przetwórcę i konsumenta. W artykule przedstawione zostały teoretyczne modele usieciowienia rynku żywności wysokiej jakości.The purpose of this article is to present the importance of online consumer behavior on food market. The work is theoretical and based on the concepts of: quality turn, alternative food networks, clusters. The market for the broadly understood high-quality food is socially specific. It is based on shorter networks connecting producers and consumers, trust and informal ways play an important role quality assurance of products. In addition to the food itself, the following may be important: ways production, references to tradition, environmental protection or social trade fairness. At the same time, the market of this food can be an interesting alternative for small, individual farms and new consumer movements. Requires it is, however, the conviction that the relationship between the producer, the processor and the consumer is established. The article presents theoretical models of cross-linking the high-quality food market

Asocjacje, sieci i obywatelskie cnoty. Kondycja organizacji pozarządowych w Polsce w świetle rozważań Pawła Starosty nad kapitałem społecznym

In the work of Prof. Paweł Starosta, issues related to social capital have not only been discussed frequently but their various dimensions have also been dealt with. Social capital-related considerations, according to the authors of this article originally include the following issues: (i) a recognition of the predominance of associative functions of social capital over those that are of a generative nature, (ii) the attribution of particular importance to networks of cooperation, knowledge exchange and the benefits derived from individuals’ abilities to situate themselves in these networks; and (iii) the cardinal importance of the “institutional encasing” of social capital givenits quality and the specific quality of the social capital of the Polish Third Sector as the “capital of local leaders”. The aforesaid perception of social capital was the frame of reference for us to analyse the material collected for their research on the condition of the Third Sector in rural Poland. Starosta’s reflections on social capital were highly useful in considering the specific features of “civic rurality” in Poland: the advantages and disadvantages of leadership social capital, the paucity of network links in the third sector in the rural areas of the country and finally, the discordance between a high sense of agency, on the one hand, and disillusionment emerging from the unfavourable environment concerning social activism in local communities, on the other.W twórczości naukowej prof. Pawła Starosty problematyka związana z kapitałem społecznym występuje często i w sposób wielowymiarowy. Oryginalność rozważań nad kapitałem społecznym według autorów niniejszej publikacji obejmuje następujące kwestie: uznanie przewagi asocjacyjnych funkcji kapitału społecznego nad tymi o charakterze generatywnym, przyznanie szczególnej ważności sieciom współpracy, wymiany wiedzy oraz korzyści płynących z umiejętności jednostek do sytuowania się w tych sieciach, wreszcie – kardynalne znaczenie „obudowy instytucjonalnej” kapitału społecznego dla jego jakości oraz zwrócenie uwagi na specyfikę kapitału społecznego polskiego Trzeciego Sektora jako „kapitału lokalnych liderów”. Autorzy postanowili wykorzystać tak zarysowaną optykę postrzegania kapitału społecznego do analizy zebranego przez siebie materiału z badań nad kondycją Trzeciego Sektora na terenach wiejskich Polski. Stwierdzono wysoką przydatność rozważań Pawła Starosty nad kapitałem społecznym do wyjaśniania specyficznych cech „obywatelskiej wiejskości” w Polsce: zaletami i wadami liderskiego kapitału społecznego, niedostatkiem powiązań sieciowych wiejskiego Trzeciego Sektora, wreszcie – zderzania się wysokiego poziomu poczucia sprawstwa z rozczarowaniem niekorzystnym klimatem wokół aktywności społecznej w środowiskach lokalnych