Drzewo, człowiek i drobnoustroje w powieściowym laboratorium. O „Historii kołka w płocie" Józefa Ignacego Kraszewskiego

Tematem przedstawionej w artykule interpretacji Historii kołka w płocie, jednej z żytomierskich powieści Kraszewskiego z 1858 roku, jest zetknięcie ludzkiej kultury i cywilizacji (w tym społecznego bytu wsi polskiej) z materialnością świata nie-ludzkiego. Zagadnienie to wywołuje szereg pytań i wątpliwości zwłaszcza dzisiaj, w kontekście historyczno-metodologicznego zwrotu w stronę świata rzeczy i ekologii. Teoriopoznawczy sceptycyzm Kraszewskiego nakłada na odbiorcę obowiązek lektury zgodnej z „dyrektywą nieufności”, to znaczy ironicznie podejrzliwej wobec wszelkich prawd „absolutnych”. Znajduje tu pole do realizacji ironia sokratejska, podniesiona przez Schlegla do rangi głównej zasady filozoficzno-estetycznej. Pod piórem Kraszewskiego staje się ona mechanizmem twórczej samokontroli, powstrzymuje twórcę przed jednoznacznym dydaktyzmem, z którym oswoił czytelników sporej części swoich poprzednich powieści o tematyce społecznej. Metoda konfrontowania „wiedzy” bytów nie-ludzkich (pochodzących ze świata roślin) z ludzkimi relacjami i sądami, krytyka sztuki sądzenia, rezygnacja z wyraźnej dyskursywizacji własnego ideowego stanowiska na rzecz „ukrytej filozofii”, wreszcie wprowadzenie do powieści perspektywy mikroświatów w postaci drobnoustrojów – całe to spektrum stanowi wyposażenie powieściowego laboratorium, w które zamienia się Historia kołka w płocie

Słowo wstępne

Elżbieta Dąbrowicz – dr hab., prof. Uniwersytetu w Białymstoku; zajmuje się historią literatury polskiej XIX i XX wieku w perspektywie życia publicznego (m.in. kwestie autorytetu, cenzury, tabuizacji), zróżnicowaniem regionalnym piśmiennictwa polskojęzycznego, epistolografią i biografistyką; autorka książek: Cyprian Norwid. Osoby i listy, Lublin 1997; Galeria ojców. Autorytet publiczny w literaturze polskiej lat 1800–1861, Białystok 2009; Cenzura na gruzach. Szkice o literackich świadectwach życia w PRL-u, Białystok 2017; Romantyzm ziemi przechodów. Próby terytorialnej historii literatury, Białystok 2019.Marcin Lul – pracownik Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku. Autor rozprawy Wileńska maskarada. Pisarz i świat w prozie Józefa Ignacego Kraszewskiego (2016). Zainteresowania badawcze: biografia i twórczość Józefa Ignacego Kraszewskiego na tle piśmiennictwa polskiego XIX wieku, kontakty międzyzaborowe, tradycja i pamięć historyczna (XVIII–XXI wiek).71

Słowo wstępne

91

Vagrant. Fellow Countryman as the Other in Kraszewski’s Writings after 1863

In Kraszewski’s times the term ”vagrant” becomes a stigmatizing label. It denotes the Poles who return to politically-oppressed Poland, only to suffer exclusion by their fellow countrymen, who see them as suspicious revolutionists. The writer demonstrates the intersection of Polish and foreign culture from his own position of loner and emigrant in Dresden while the country faces at the time the imminent prospect of territorial fragmentation. The article attempts to interpret the intricate mechanism of changes in Polish mentality and culture which Kraszewski identified as resulting from territorial partitioning of [email protected] Lul, dr, adiunkt w Zakładzie Literatury Oświecenia i Romantyzmu Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu w Białymstoku. Zajmuje się badaniem związków literatury polskiej pierwszej połowy XIX wieku z historią, kulturą i życiem społecznym, a w szczególności twórczością Józefa Ignacego Kraszewskiego. Autor monografii Wileńska maskarada. Pisarz i świat w prozie Kraszewskiego (Białystok 2016).Wydział Filologiczny. Uniwersytet w BiałymstokuBachórz Józef, O zainteresowaniach Kraszewskiego literaturą niemiecką, „Przegląd Humanistyczny” 1988, nr 8/9.Biernat Monica i Dovidio John F., Piętno i stereotypy, przeł. M. Szuster, w: Społeczna psychologia piętna, red. T. F. Heatherton, R. E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2008, s. 95–116.Budrewicz Tadeusz, „Kraszewski wolny!” Prasa polska o urlopie więźnia stanu, w: tegoż, Kraszewski – przy biurku i wśród ludzi, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2004, s. 264–281.Goffman Erving, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, przeł. A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005.Józef Ignacy Kraszewski a Niemcy. Publicystyka pisarza w obronie polskiego stanu posiadania pod panowaniem pruskim i niemieckim, wstęp, wybór i oprac. E. Czapiewski, Wrocław 1994.Kiślak Elżbieta, Podróż i doświadczenie historii, w: Zdziwienia Kraszewskim, red. M. Zielińska, Wrocław: IBL PAN, 1990.Kondratowicz Ludwik (Syrokomla Władysław), Podróż swojaka po swojszczyźnie. Z rękopisu ogłosił W. Korotyński, Warszawa 1914.Kraszewski Józef Ignacy, Program polski 1872. Myśli o zadaniu narodowym zebrane i spisane przez..., Poznań: Nakładem Księgarni J. K. Żupańskiego, 1872.Kraszewski Józef Ignacy, Na tułactwie. Obrazy współczesne, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1979.Kraszewski Józef Ignacy, Noce bezsenne, w: tegoż, Pamiętniki, oprac. W. Danek, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1972.Kraszewski Józef Ignacy, Listy do rodziny 1863–1886. Część 2: Na emigracji, oprac. S. Burkot. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993.Kraszewski Józef Ignacy, Kartki z podróży 1858–1864, t. 1, przypisami i posłowiem opatrzył P. Hertz, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977.Kraszewski Józef Ignacy, Półdiablę weneckie. Powieść od Adriatyku, Kraków–Wrocław: Wydawnictwo Literackie, 1985.Kraszewski Józef Ignacy, Rachunki z roku 1868, Poznań: Nakładem Księgarni J. K. Żupańskiego, 1869.Lul Marcin, Kraszewski: pamięć i zapomnienie, w: Historia – pamięć – tożsamość w edukacji humanistycznej, t. 2: Literatura i kultura, red. Z. Budrewicz, M. Sienko, Kraków: Wydawnictwo Libron, 2013, s. 106–109.Mazan Bogdan, Ahaswerus polski według „Nocy bezsennych” Józefa Ignacego Kraszewskiego, „Pamiętnik Literacki” 2000, z. 2, s. 45–73.Mickiewicz Adam, Wiersze w podobiznach autografów. Część druga: 1830–1855, oprac. Cz. Zgorzelski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1998.Moeller van den Bruck Arthur, Pruski styl, w: Prusy – mity i rzeczywistości, wybór, wstęp i oprac. H.-J. B¨omelburg i A. Lawaty, przeł. R. Żytyniec oraz J. Kałążny, Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2016.Molik Witold, Etos Wielkopolan w historycznym rozwoju i oglądzie społecznym, wstęp do: Etos Wielkopolan. Antologia tekstów o społeczeństwie Wielkopolski z drugiej połowy XIX i XX wieku, wybrał i oprac. W. Molik, Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Centrum „Instytut Wielkopolski” UAM, 2005.Molik Witold, Inteligencja polska w Poznańskiem w XIX i początkach XX wieku, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2009.Orłowski Hubert, Polnische Wirtschaft. Nowoczesny niemiecki dyskurs o Polsce, Olsztyn: Wspólnota Kulturowa Borussia, 1998.Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko-niemieckim w XIX i XX wieku, red. W. Molik i R. Traba, Poznań: Instytut Historii UAM, 1999.Ratajczak Wiesław, Słowiańsko-germańskie pogranicze kulturowe w powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Pogrobek”, w: Europejskość i rodzimość. Horyzonty twórczości Józefa Ignacego Kraszewskiego, red. W. Ratajczak, T. Sobieraj, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2006, s. 363–371.Sołtys Karolina, Wielkopolska w „Rachunkach” J. I. Kraszewskiego, w: Europejskość i rodzimość. Horyzonty twórczości Józefa Ignacego Kraszewskiego, red. W. Ratajczak, T. Sobieraj, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2006.Staniszewski Andrzej, Obraz Niemiec i Niemców w korespondencji prasowej Józefa Ignacego Kraszewskiego, w: Wokół stereotypów Niemców i Polaków, red. W. Wrzesiński, Wrocław 1993, s. 155–175.Trzeciakowski Lech, Wielkopolski program samomodernizacji – kształtowanie się nowoczesnego społeczeństwa, w: Samomodernizacja społeczeństw w XIX w. Irlandczycy, Czesi, Polacy, red. K. Makowski, L. Trzeciakowski, Poznań: Instytut Historii UAM, 1999.Witkowski Michał, Syrokomli wycieczka po swojszczyźnie, w: Literackie przystanki nad Wartą, red. Z. Szweykowski, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1962.Woźniakiewicz-Dziadosz Maria, Powieściowe strategie ideologa, w: tejże, Kraszewskiego wizje przeszłości i przyszłości, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1997.1121323

Literary Physiognomies of Vilnius from the Times of Kraszewski with Lithuania in the Background. A Survey of the Subject in the Light of Newest Research

The article has the character of a survey. It covers the work of historians of literature who devote their research to the subject of Vilnius and its topography in the works by Kraszewski (Inesa Szulska, Tadeusz Bujnicki, Iwona Węgrzyn, Ewa Owczarz), published in the years 2009-2011. The survey ends with an analysis of the 'Vilnius' chapter of 'Obrazy litewskie' by Ignacy Chodźka (the memories from 1840-1850 in the new edition edited by Monika Stankiewicz-Kopeć).Uniwersytet w Białymstoku213514

The Vilnius Masquerade. The Writer and the World in Kraszewski's Prose

Książka dofinansowana ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstok

Tumult of Vilnius A.D. 1639, reflections based on the novel “Kościół Świętomichalski w Wilnie” by Józef Ignacy Kraszewski

Street riots of the year 1639 between Calvinists and Catholics in a multi‑religious Vilnius, known in historiography as the tumult of Vilnius, and its epilogue at the Sejm of Warsaw in 1640, have been widely commented and discussed by historians. Kraszewski’s novel also refers to this issue and presents nineteenth-century readers the heroes of this incident, both individual figures and urban crowd. The writer refers to source documents and traces the urban narrative immersed in a particular space, in the lives of the former residents of Vilnius, and in the history of their home. Passages from the source documents included in the book do not only play a historical role, they can also be used to analyze the mentality of the previous generations presented in an informal way. Mental structures, which have been set as a motto of this article, rely on constant interference of supernatural reality into the earthy matters. However, this happens differently than in Dziady by Mickiewicz. It is not the influence of angles on “human thoughts and actions” that determines human ability to create, or moral assessment of human deeds. In the book by Kraszewski, those are worldly systems of power and human passions, metaphorically represented by an arrow in the leg St. Michael that shape religious ideas and refer human of “flesh” to the transcendent realm of angels and demons slipping out of their feet. In addition, they influence on the course of earthly things (the war of words, populist religious indoctrination). Sacred architectural design of the church of St. Michael becomes a symbolic and physical background of the plot. Thus this sets our imagination in the space that is perceived and utilized here and now.Marcin Lul – dr, adiunkt w Zakładzie Literatury Oświecenia i Romantyzmu Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu w Białymstoku. Zajmuje się badaniem związków literatury polskiej pierwszej połowy XIX wieku z historią, kulturą i życiem społecznym, a w szczególności twórczością Józefa Ignacego Kraszewskiego. Drugi nurt zainteresowań stanowi dydaktyka literatury romantyzmu w szkole średniej. Publikował artykuły w tomach zbiorowych, m. in.: „Sfinks” Kraszewskiego jako paraboliczna powieść o artyście (2006); „Kto mi dał skrzydła…” »Tragikomedia życia poety« według powieści „Poeta i świat” Józefa Ignacego Kraszewskiego (2006); Męczennik idei i poeta tęsknoty. Przemiany wizerunku artysty w „Powieści bez tytułu” Kraszewskiego (2009); Fałszerze objawienia. Obraz filozofa w prelekcjach paryskich (2011).Uniwersytet w Białymstoku54155

Józef Ignacy Kraszewski’s Powieść bez tytułu as “academic fiction”

The article draws attention to the values related to social environment present in Kraszewski’s novel of 1854. Establishing Stanisław Szarski, a writer and man of conscience and civic mission, as the protagonist of the novel, Kraszewski subordinated the narration and plot to a metacritical reflection on the cultural and social role of university ideals. The novel’s most important assets, contributing to its popularity among the Vilnius residents, included seeing the city and its inhabitants from the perspective of a university student – a newcomer from the Lithuanian province, as well as the representation of the life of academic youth, with its rituals and spontaneous behaviours, going far beyond the school walls. An important aspect discussed in the article is the autobiographical dimension of the Untitled Novel (Powieść bez tytułu). The outbreak of the uprising and the closure of the university interrupted Kraszewski’s studies and made it impossible for him to continue education in the usual way. However, the university experience prepared him to write for a wide audience and created a need to actively participate in the public life of local communities.Marcin Lul – pracownik Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku. Autor rozprawy Wileńska maskarada. Pisarz i świat w prozie Józefa Ignacego Kraszewskiego (2016). Zainteresowania badawcze: biografia i twórczość Józefa Ignacego Kraszewskiego na tle piśmiennictwa polskiego XIX wieku, kontakty międzyzaborowe, tradycja i pamięć historyczna (XVIII–XXI wiek).24325