Nederlandse Oudheden 12

This archeozoological study concerns the animal remains that were found during excavations of settlements dating from Roman times in Nijmegen and its surroundings. The aim of the study was to acquire detailed information about the animals, in particular as regards their function. Faunal remains from the following settlements were included in the study: native farmsteads in Ewijk and Heteren, the villa in Druten, civilian settlements in Nijmegen, military forts (castella) in Nijmegen and Meinerswijk and a camp village, belonging to such a fort, in Kesteren, the mid-Roman legionary camp (castra) and the camp village surrounding it (canabae legionis) in Nijmegen. In addition an investigation was made of animal bones found in the Gallo-Roman temples in Eist and a fourth-century cemetery in Nijmegen. The mammal species that were represented can be divided into three groups. The first group consists of farm animals that were eaten: cattle, sheep, goat and pig. The second group consists of wild animals: aurochs, elk, red deer, roe deer, wild boar and hare. Also these animals were eaten, in view of the butchery marks that are present on the bones. In addition shed antlers were collected incidentally for the purpose of making particular objects out of them. The third group is formed by horse and dog, domesticated animals that were not eaten. If we compare the first two groups it is clear that the hunting of larger game animals was of very little significance for the pattern of meat consumption. Within the group of farm animals the most important meat-providing species is cattle. Pig and sheep/goat come in second and third place in turn. Relatively high percentages of pig can be associated on the one. hand with the better facilities for grazing pigs on the Pleistocene soils, and on the other hand with the military or Roman character of settlements. Higher percentages of sheep/goat can be associated especially with an environment suitable for sheep in the Holocene area. The remains of birds and fish come for the most part from only a few sieve-samples. The data obtained for these groups will therefore be very incomplete. The most common species among the poultry is the domestic fowl. At some sites also goose, duck and pigeon were found. Concerning these last three species it is not certain whether the remains found represent domesticated or wild forms. The remains that were found of crane, cormorant and long-eared owl certainly came from wild birds. Fishing was also practised, and the species caught include pike, rudd, orfe or chub, perch, allis shad or twaite shad, eel, salmon and catfish. An exotic fish is represented by the find, dating from the fourth century, of a vertebra of the genus Sphyraena, a kind of barracuda, that only occurs in warm seas. This specimen probably arrived here as a fish product, in the liquamen or allée, or as salted fish. At a few sites remains of oysters and whelks were found, which must have been brought inland from the coast. The data on cattle, sheep/goat and pig present a picture of an agrarian economy based on mixed farming with the emphasis on agriculture. Cattle were not kept primarily for milk production, nor primarily as a source of meat, despite the fact that beef was the kind of meat most frequently eaten. Rather they were kept in the first place as a source of traction power and of manure for agricultural purposes. In addition smaller numbers of pigs and sheep were kept for their meat, and in the case of sheep also for the supply of wool and milk (cheese). Also the production of manure for fertilizing the soil will have played a role in keeping these smaller farm animals. Agricultural products were much more important than meat for the diet of the local inhabitants. It is even questionable whether meat formed part of the daily menu. Horses were kept as pack animals, for riding or as a supply of traction power. Cattle, sheep and horses were skinned for their hides. The bones were used only incidentally for the purpose of making particular objects. The fact that in the first and second century the size of cattle increases considerably can be explained by the development of improved exploitation techniques as a result of the availability of Roman know-how with regard to agriculture. This could have involved better nutrition and better treatment of the animals and the use of a more refined breeding regime with native cattle with the aim of obtaining more traction power. Large cattle were probably imported as well. A description of the individual settlements and the bone material found there is given in chapter 3. The bone refuse of the early Roman castellum (Nijmegen la) appeared to have been removed intentionally away from the fortification. Most of this material was found outside the castellum in the neighbourhood of the western entrance. Also in the settlement on the Valkhof (Nijmegen Ib-c) the bone refuse is concentrated in a few places: more than half the material was found in three refuse pits. In terms of the composition the material from these refuse pits did not differ from the bone material found elsewhere. As for the two associated settlements, the mid-Roman canabae legionis and the castra, there was no evidence of any differences between them relating to the incidence of slaughtering animals and the consumption of meat. The finds of indisputably primary butchery refuse indicate that cattle were brought into the camp on the hoof and were ultimately slaughtered there. In certain places in the canabae bone concentrations were found that are indicative of specialization in meat processing. In the western canabae the smoking of shoulders of beef probably took place. In the eastern canabae skulls of cattle were processed for the production of a kind of brawn. These meat products may have been intended for the inhabitants of the army camp. In the large fourth-century defensive ditch in Nijmegen the Ijone material was found mostly concentrated at one spot. It is likely that after the ditch had lost its defensive function it was used as a rubbish dump. The concentration of the material could indicate that at that spot a road ran up to the ditch; alternatively there may have been a bridge over the ditch here. The bone finds from the fourth-century cemetery come from meals for the dead, provided on dishes or plates at the time of burial, to sustain the deceased during the journey to the next world. The meat for the dead consisted mainly of pork and chicken, while the meat diet of the living consisted mainly of beef. Comparison with other settlements and cemeteries from Roman times shows that this was a general phenomenon. If we take into consideration the information given by the epicurean cookery book of Apicius, then we must conclude that the dead were provided with a more sumptuous meal than that to which the living were accustomed to eating. A remarkable feature of the castellum of Meinerswijk is that no bones of horses were found there. Carcasses of animals that were not eaten were usually buried outside the settlement, however, as was also the case in Kesteren; for example. At the entrance of each of the two most important buildings (i and 11) of the villa in Druten (II) two horse skeletons were found. These skeletons probably represent foundation sacrifices. In contrast to Druten III, in Druten II there is a distinct difference in the bone material found in the pars urbana and the pars rustica of the settlement. The presence of foundation sacrifices, the predominance of pig over sheep/goat, and the greater species diversity in the pars urbana can be associated with the higher status of the occupants in this part of the villa. The deviating age of the cattle found at the temples in Eist can be associated with the function of cattle as sacrificial animals as proposed by Bogaers (1955). The fact that the cattle from the period before the temples were built show the same pattern of age at the time of slaughter provides support for the view that this site was already a place of cultic significance before the building of the temples. The find of a unique combination of the skulls of a pig, a sheep and an ox, bearing in mind the sex and size of the animals they came from, provides an extra argument for regarding these bones as the remains of a suovetaurilia sacrifice. The function of animals kept in the Eastern River Area in Roman times was to a great extent conscerned with agriculture. They provided traction power and manure. In addition they were a source of meat, for both the living and the dead, and were used as sacrificial offerings. Hides and wool were made use of, and occasionally bone was used as a raw material for making particular objects

Dierlijk bot uit twee grafvelden uit de Romeinse tijd in Cuijk

Met lit.opg

Interne Rapporten van de ROB 18

Onderzoek aan faunaresten die afkomstig zijn van een terrein waar tussen de 9e en 18e eeuw twee achtererven van woningen lagen. In het geheel genomen laat het bot het normale beeld van afval van huishoudens zien. Wild speelde geen rol in de vleesvoorziening. Ook zijn een aantal voorwerpen van been en gewei aangetroffen (o.a. glissen, een kam)

Interne Rapporten van de ROB 91/1

Onderzoek aan het skelet van een rund dat is opgegraven in 1982 door het Gemeentelijk Oudheidkundig Bodemonderzoek Maastricht op het terrein Hondstraat 13-17. Het dier is compleet begraven geweest. Waarschijnlijk gaat het om een koe, ouder dan 5 jaar met een schofthoogte van ca 125 cm. Mogelijk is het dier gestorven aan een ziekte met zodanige uiterlijke kenmerken dat men het dier heeft begraven i.p.v. opgegeten

Archeologiebalans 2002

De nul-versie van de Archeologiebalans maakt voor drie thema’s die van belang zijn voor het beleid rond de archeologische monumentenzorg de balans op. Het gaat hierbij om de stand van zaken van de archeologie en het archeologisch erfgoed, de ontwikkelingen in de afgelopen jaren en de toekomst van dit erfgoed in relatie tot de ruimtelijke ontwikkelingen. Archeologie en archeologisch erfgoed (2) Archeologische resten vormen de belangrijkste bron voor de kennis over het grootste deel van het verleden. Voor minder dan 1 procent zijn deze resten zichtbaar. Bij grondwerk of door opgravingen krijgen we zicht op dit verborgen ‘archief’. Zowel door natuurlijke processen als door het ingrijpen van de mens gaat dit archeologisch erfgoed echter definitief verloren. Voor een goede bescherming van wat nog over is, moeten we weten waar archeologische resten aanwezig zijn en van welke aard en waarde ze zijn. Stand van zaken (3) Wat maakt een vindplaats waardevol? Wanneer wordt onderzoek of behoud relevant? Voor een deel is dat afhankelijk van kenmerken van de vindplaats zelf. Daarnaast bepalen drie factoren die los staan van die ene vindplaats de potentiële waarde. Ze worden in de paragrafen 3.2-3.5 onder de loep genomen: • de algemene stand van kennis • de beschikbaarheid van archeologische resten elders • de staat waarin die resten verkeren Kennis en kennislacunes (3.2) Het huidige overzicht van de kennis van de archeologie en de gaten daarin is zeer globaal, subjectief en onevenwichtig. Sommige perioden zoals de Steentijd en de overgang van de Romeinse Tijd naar de Middeleeuwen zijn slecht bekend. Ook verschilt de kennis over het verleden van regio tot regio. Gebieden die een absolute kennislacune vormen, zijn het Friese veengebied, het Limburgse zandgebied, Flevoland en de Hollandse duinen. Ten opzichte van de middeleeuwse stad vormt het platteland een lacune in de kennis. Voorraad (3.3) De voorraad archeologie waarover we nu en in de toekomst kunnen beschikken is deels bekend (3.3.1). Momenteel is van 10 572 terreinen de archeologische waarde vastgesteld en vastgelegd op de provinciale Archeologische Monumenten Kaarten (AMK). Van nog eens 2 172 bekende terreinen moet de waarde echter nog worden beoordeeld. Ook een deel van de historische stadsen dorpskernen ontbreekt nog op de kaarten. Vooral de afgedekte landschappen in de lage delen van Nederland zijn door de goede conserveringsomstandigheden internationaal gezien van grote waarde. Kijkend naar de potentiële voorraad archeologie heeft ongeveer tien procent (ca. 10 000 km2) van het Nederlandse grondgebied naar verwachting een grote kans op het aantreffen van archeologische vindplaatsen (3.3.2). Hiervan ligt 5 859 km2 op het land en 4 128 km2 onder water. De trefkansen zijn vastgelegd op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW). In depots voor bodemvondsten worden vondsten, monsters, foto’s, tekeningen en verslagen bewaard van opgravingen in Nederland (3.3.3). Na de opgraving vormen deze de enige weerslag van het bodemarchief dat voor (her-)interpretatie is te raadplegen. Het huidige depotstelsel is over het geheel genomen echter onvoldoende toegerust om haar taken uit te voeren. De toestand van de wettelijk beschermde archeologische monumenten (3.4) Bijna 60 procent van het totaal aantal wettelijk beschermde archeologische monumenten is in slechte of matige staat en ruim 40 procent wordt niet goed beheerd. Duurzaam behoud is bij ruim eenderde van alle monumenten niet gegarandeerd. De wettelijke bescherming van archeologische vindplaatsen is alleen zinvol met een beleid voor duurzame instandhouding. Atlas van kennis en voorraad (3.5) In de ‘Atlas van kennis en voorraad’ wordt per archeologische regio een landsdekkend beeld geschetst van de archeologische kennis en van de bekende en potentiële voorraad archeologie. Ontwikkelingen (4) Voor de vormgeving en toetsing van beleid voor de archeologie en de archeologische monumentenzorg is inzicht nodig in de ontwikkelingen in de ontsluiting van het bodemarchief, in de maatschappelijke belangstelling voor de archeologie en in de wijze waarop gegevens van archeologisch onderzoek voor een groter publiek toegankelijk worden gemaakt. Na een historisch overzicht (4.2) wordt met een reeks indicatoren een indruk gegeven van de ‘vraag’ naar archeologie, het ‘aanbod’ dat daar tegenover staat, en van de ‘voorwaarden’ die het aanbod mogelijk maken (4.3-4.5). Vraag (4.3) Hoe groot is de ‘vraag’ naar archeologie binnen de samenleving? Hoe belangrijk vindt men archeologie? We beschikken niet over kwantitatieve gegevens die op dergelijke vragen een direct, gefundeerd antwoord geven. In paragraaf 4.3 wordt dit daarom op indirecte manier gedaan aan de hand van een reeks indicatoren: • Een indicator voor de ‘vraag’ naar archeologie is onder andere het aantal artikelen dat in kranten verschijnt over archeologie (4.3.1). Gemiddeld wordt er 130 keer per week in de lokale, regionale en/of landelijke pers over archeologie geschreven. Iedere week komen ca. 18 verschillende nieuwsfeiten of onderwerpen aan bod. • Ook op internet is er ‘vraag’ naar archeologie (4.3.2). Sinds de introductie van internet nemen de bezoekersaantallen van de afzonderlijke archeologische sites sterk toe. • Een andere indicator zijn de bezoekersaantallen van archeologische musea en presentaties (4.3.3). In 1995 heeft volgens een NIPO-onderzoek ruim 19 procent van de Nederlandse bevolking één of meerdere archeologische presentaties bezocht. • De oplage van het enige populair-wetenschappelijke archeologische tijdschrift is de afgelopen zes jaar met ruim 48 procent toegenomen (4.3.4). De oplage van verenigingsbladen is in tien jaar licht gestegen. Uitschieter is het blad voor detectorarcheologie met een stijging van ruim 40 procent in de afgelopen vier jaar. • De ledentallen van de oudere archeologische verenigingen blijven relatief constant (4.3.5). Met name door de opkomst van een nieuwe vereniging, ‘De Detector Amateur’ in 1992, is het ledental van alle archeologische verenigingen bij elkaar in 2000 ruim 22 procent hoger dan in 1990. • Onder beginnende studenten neemt de interesse in de archeologie sterk toe (4.3.6). In zeven jaar tijd is er een toename van 123 procent van het aantal eerstejaars archeologiestudenten. • Het aantal deelnemers aan archeologische cursussen voor professionals stijgt de laatste jaren sterk (4.3.7). De deelnemers aan populaire cursussen variëren van 25 per jaar bij de Open Universiteit tot bijna een half miljoen kijkers naar één Teleac-aflevering van ‘Nederland in de Prehistorie’. Het gemiddelde marktaandeel van deze Teleac-serie lag op bijna 11 procent. • Steeds meer beheerders van archeologische monumenten laten inspecties uitvoeren of sluiten een abonnement af bij de stichting Archeologische Monumentenwacht (4.3.8). Het besef dat het cultureel erfgoed goed moet worden beheerd, neemt blijkbaar toe. Het afsluiten van abonnementen gebeurt echter voornamelijk door de grote beheerders, meestal Rijksinstellingen. De kleinere beheerders laten het wat dat betreft nog afweten. Aanbod (4.4) Tegenover de ‘vraag’ naar archeologie in de samenleving staat het ‘aanbod’ dat het archeologisch werkveld levert. Voorbeelden hiervan zijn opgravingen, publicaties, tentoonstellingen en in het open veld te bezichtigen en te beleven archeologische plaatsen, kortom: zaken waar het publiek kennis kan nemen van de archeologie. De analyse van de cijfers hierover levert het volgende op: • Tussen 1900 en 2000 zijn meer dan 5 900 opgravingen uitgevoerd (4.4.1). In de loop der jaren worden steeds meer partijen hierbij betrokken. In 2001 wordt meer dan 70 procent van de opgravingen door commerciële bedrijven uitgevoerd. • Sinds het midden van de jaren ’70 groeit het aantal publicaties over archeologie gestaag (4.4.2). Een versterkte toename is te zien sinds het begin van de jaren ’90, voornamelijk veroorzaakt door de toename van rapporten. Vanaf de tweede helft van de jaren ’90 groeit het aantal elektronische publicaties over archeologie. Het aantal wetenschappelijke uitgaven, anders dan rapporten, lijkt in deze periode af te nemen. Onduidelijk is hoe groot het aandeel niet ontsloten ‘grijze’ literatuur is. • Er is een flinke toename in het aantal toeristische archeologische routes (4.4.3). De aandacht is hierbij in de loop van de tijd verschoven van louter archeologie naar aandacht voor het cultuurlandschap als geheel en de archeologie als deel daarvan. Steeds meer instanties nemen het initiatief tot het maken van dergelijke routes. • Terwijl het aantal archeologische exposities over buitenlandse onderwerpen door de jaren heen vrij constant blijft, neemt het aantal exposities over Nederlandse onderwerpen af (4.4.4). Voorwaarden (4.5) Om archeologie mogelijk te maken, om het ‘aanbod’ aan archeologie als reactie op de ‘vraag’ in de samenleving te realiseren, moet aan een reeks voorwaarden voldaan zijn: archeologische terreinen moeten zijn ontdekt en in kaart gebracht, toevalsvondsten geregistreerd, monumenten beschermd, archeologen en beleidsmedewerkers opgeleid, opgravingsbedrijven voorhanden zijn, waarborgen voor kwaliteit geregeld etcetera. Enkele van deze voorwaarden worden gepresenteerd: • Begin 2002 waren 58 313 waarnemingen van archeologische verschijnselen in Nederland geregistreerd in de landelijke archeologische databank Archis (4.5.1). • Archeologische karteringen, en bedrijven die deze karteringen uitvoeren, nemen de laatste jaren sterk in aantal toe (4.5.2). Opdrachtgevers zijn steeds vaker gemeenten en particulieren. • Begin 2002 waren 1 754 terreinen wettelijk beschermd als archeologisch monument op basis van de Monumentenwet (4.5.3). • Uitvoerende taken zijn de afgelopen tien jaar verschoven van alleen overheden naar steeds meer bedrijven (4.5.4). De sterk gegroeide omvang van de archeologische activiteiten wordt weerspiegeld in een groei van de capaciteit bij gemeenten, provincie en rijk maar vooral bij die van marktpartijen. De universitaire capaciteit blijft hierbij achter. • Bij de aanleg van wegen, waterwegen en spoorwegen door Rijkswaterstaat en Railinfrabeheer wordt de archeologie in een vroege fase opgenomen in de planning (4.5.5). De archeologie heeft met deze grote infrastructurele projecten veel geleerd, met name omdat de archeologie binnen een project beheersbaar en controleerbaar diende te zijn. Tijdens het werk aan de Betuweroute is een systematiek ontwikkeld waarmee het archeologisch proces een concrete en toetsbare plaats heeft gekregen binnen het gehele project. Toekomst (5) De ruimtelijke plannen voor de komende tien jaar zijn van grote invloed op het bodemarchief. Enerzijds vormen ze een bedreiging voor het archeologisch erfgoed, anderzijds bieden ze mogelijkheden voor onderzoek naar het verleden, het in stand houden van monumenten en een betekenisvolle inrichting van de ruimte. Ruimtelijke ontwikkelingen en de archeologie (5.2) De ruimtelijke plannen tot 2010 beslaan ruim 28 000 ha gebied met een zeer hoge kans op archeologische waarden. Ruim 1100 bekende archeologische objecten met een hoge of zeer hoge waarde worden geraakt, waarvan 140 wettelijk beschermde monumenten. De plannen voor ‘wonen’ raken ruim 300 archeologische objecten, die voor ‘werken’ 158, ‘infrastructuur’ 335, ‘water’ 39 en ‘natuur’ 271. De effecten en mogelijkheden die de plannen voor de verschillende thema’s met zich meebrengen zijn divers. Atlas van kansen en bedreigingen (5.3) De ‘Atlas van kansen en bedreigingen’ licht de effecten van de ruimtelijke plannen op de archeologie nader toe. Voor twaalf gebieden worden uitsneden van de ‘Nieuwe Kaart van Nederland 2.0’ gepresenteerd waarop de archeologische waarden geconfronteerd zijn met de plannen voor de toekomst. Deze voorbeelden tonen aan dat er sprake is van bedreigingen maar zeker ook kansen voor de archeologie

Vragen over Malta

Met lit. opg

Hollandse Nieuwe en de mythe van Willem Beukelszoon

Wat is er Hollandser dan een Hollandse Nieuwe? Rauwe haring, nu een lekkernij, is eeuwenlang een meer of minder belangrijk bestanddeel van het dagelijkse of wekelijkse voedsel geweest. De sleutel tot het succes was dat men in staat was deze bederfelijke waar langer houdbaar te maken door de vis te kaken en te zouten. De 14de-eeuwse Willem Beukelszoon van Biervliet zou de omstreden uitvinder van dit conserveringsproces zijn. Het aardige is dat de ambachtelijke handelingen van het haring kaken archeologische sporen nalaten, zodat we de geschiedenis van dit procédé door bestudering van de inhoud van beerputten, beerkelders en oude tonnetjes kunnen achterhalen. In het onderstaande wordt kort ingegaan op de betekenis van haring in de periode vóór het haringkaken en wordt de mythe van Willem Beukelszoon opgehaald. Vervolgens wordt de archeologie als bron van informatie over het kaken geïllustreerd aan de hand van de resten van een 16de-eeuws Hollands scheepswrak en wordt verhaald hoe de mythe ontzenuwd is opgrond van buitenlands materiaal

Een runderskelet uit Romeins Maastricht

Met lit. opg