LATE NEOLITHIC VINČA POTTERY FIRING PROCEDURE: RECONSTRUCTION OF NEOLITHIC TECHNOLOGY THROUGH EXPERIMENT

The considerations about Late Neolithic Vinča pot- tery are numerous in archaeological literature, but the Neolithic technology, and especially firing proce- dures are still unknown. The main goal of conducted experiment was reconstruction of reduced firing in pits, but also open-air firing and intentional black- ening of the vessels fired in oxidizing atmosphere. The results revealed advantages of pit-firing. From the point of view of technological choices, it was es- tablished that maintaining low temperatures of the firing was intentional decision of the potter in order to avoid cracking originated from calcium-carbonate decomposition

Late neolithic pottery standardization: Application of statistical analyses

This paper defines the notion of standardization, presents the methodological approach to analysis, points to the problems and limitation arising in examination of materials from archaeological excavations, and presents the results of the analysis of coefficients of variation of metric parameters of the Late Neolithic vessels recovered at the sites of Vinča and Motel Slat

Board games reconsidered: Mancala in the Balkans

Povodom dve table za mankalu - nalaza iz Donjeg grada Beogradske tvrđave, u tekstu se razmatraju pojedini aspekti ove igre, kao i neki raniji zaključci u cilju boljeg razumevanja okolnosti koje su dovele do distribucije mankale na Balkanu. Porodica igara kojoj pripada mankala, odlikuje se igranjem na ploči sa nizovima jarmica uz primenu složene strategije. U dugom trajanju i razvoju igranje mankale imalo je mnoge aspekte, od proricanja i različitih simboličkih značenja do strategije, i svi su tokom vremena razmatrani, manje ili vise detaljno. Mankala je veoma popularna na širokom arealu (Afrika zapadna i jugoistocna Azija, obe Amerike), a činjenica da je raširena isključivo među tradicionalnim zajednicama upućuje na zaključak da je ova igra veoma stara. Poreklo mankale dovodi se u vezu sa počecima neolita na prostoru Afrike i Plodnog polumeseca. Ukoliko se široka oblast severozapadne Afrike i zapadne Azije uzme kao matična oblast nastanka mankale, značajnu ulogu u njenom širenju odigrali su nesumnjivo nosioci islama, koji su je preneli u južnu i jugoistočnu Aziju. Čini se da distribucija mankale u kasnijem periodu označava granice muslimanske kulture i da se običaj igranja mankale najpre odomaćio na Arabijskom poluostrvu i u Egiptu. Sa početkom trgovine robljem iz oblasti zapadne Afrike velike grupe afričkih robova sa sobom u Novi svet donose i igranje mankale. U analizi porekla mankale vazna tema je, osim vremena i mesta nastanka, njena veza i sličnost sa metodama proricanja - geomantije. Veza igara iz porodice mankale sa ceremonijama i ritualima koji su u vezi sa prizivanjem kiše, slavljenjem žetve, posmrtnim običajima, kao i važnim trenucima u životima devojčica i dečaka u periodu inicijacije, nesumnjivo pokazuju jak simbolički karakter ove igre. Igranje mankale, sa jasno utvrđenim setom pravila moglo bi biti onaj konstruktivni element koji pomaže u koheziji zemljoradničko - stočarske zajednice i simbolično prikazuje njene vrednosti i poglede na svet.Two mancala (one of the oldest games in the world) boards, which were found in the Lower Town of the Belgrade Fortress in 2006, present so far unique archaeological proof that this game was played in the region of the Balkan peninsula. Considering the fact that the knowledge regarding mancala is still quite modest, in this paper, we have also examined the different aspects of this game: the question of its origin, which is linked to the beginning of the Neolithic Age on the territories of Africa and the Near East; the link with the methods of geomantic divination; the anthropological knowledge regarding playing mancala in traditional communities; the distribution and the directions of its diffusion, as well as the archaeological finds in the area Mediterranean

Vinča ritual vessels: Archaeological context and possible meaning

U grupi kultnih predmeta iz Vinče izdvajaju se dve posude jedinstvenog oblika, koje su do danas ostale sinonim za vrhunske umetničke i zanatske domete nosilaca kasnog neolita Evrope. Ornitomorfna posuda, poznata kao Hajd vaza, i antropomorfna posuda našle su svoje mesto u mnogim pregledima praistorijske umetnosti, ali se u literaturi nije odmaklo dalje od njihovih opisa i analize estetskih vrednosti. Nikada se, međutim, nisu detaljno razmatrali uslovi nalaza i arheološki kontekst, koji bi mogli doprineti njihovom tumačenju i rekonstrukciji ritualne radnje u kojoj su korišćene. Hajd vaza jedan je od retkih predmeta za koji, naizgled, postoje precizni podaci o uslovima nalaza. Analizom Vasićeve dokumentacije i publikovane građe, međutim, pokazalo se da postoje mnoge nejasnoće u pogledu izgleda i položaja objekta u okviru kojeg je Hajd vaza pronađena. Otkrivena je 1930. godine, u plitkom udubljenju sa 10 celih posuda, u okviru osnove C. Osnova C međutim, nije opisana u žurnalu, niti je naveden njen tačan položaj u okviru istraživanog prostora. Analiza publikovane građe i dokumentacije otvara pitanje da li osnova C predstavlja ostatke kuće i da li se udubljenje sa grupom od 11 posuda nalazilo u okviru kuće. Način na koji je Vasić publikovao grupu sa Hajd vazom, izbegavajući da celinu iz koje potiče nazove kućištem samo još više dovodi u sumnju postojanje osnove C u obliku u kome je prikazana na zbirnom planu. Zaključak da je nivo sa koga je udubljenje sa Hajd vazom ukopano morao biti iznad kote ∇6.65 m isključuje mogućnost da je ukop pripadao osnovi C ili bilo kom drugom stambenom objektu na toj dubini. Na prvi pogled, ova grupa keramike, sa izuzetkom Hajd vaze, sadrži posude za svakodnevnu upotrebu. Međutim, njihovo polaganje u jamu, odsustvo tragova upotrebe i očigledna veza sa neuobičajenom, ornitomorfnom posudom pokazuju da su sve one bile upotrebljene u istoj aktivnosti, a potom verovatno odložene. Odlaganje celih posuda u jamu ukazuje na to da one nisu upotrebljene u svakodnevnoj, uobičajenoj radnji. Objašnjenje bi se moglo naći u prethodno obavljenom ritualu, posle kojeg one više nisu bile pogodne za upotrebu. Imajući u vidu njihov položaj in situ, opravdano je pretpostaviti da su posude u jamu položene prazne, a da je njihov sadržaj prethodno izliven ili konzumiran. Smisao ovakvog polaganja mogao bi da bude isti kao i kod razbijanja predmeta iskorišćenih u ritualu. Naime, smeštanjem u jamu isključena je mogućnost njihovog ponovnog korišćenja. Izbor mesta za ukopavanje jame, van stambenih objekata, na otvorenom prostoru, ali gotovo u centru naselja, sigurno nije slučajan. Takav položaj nedvosmisleno pokazuje da ritual nije obavljen u okviru jednog domaćinstva ili porodice. Centralno mesto sugeriše da je obavljena ritualna radnja imala mnogo širi značaj verovatno za celu zajednicu. Antropomorfna posuda otkrivena je 1911. godine u osnovi čiji se pod, prema podacima u dnevniku, nalazio na dubini 6.6-6.83 m. Tu grupu posuda, bez antropomorfne, činilo je 11 posuda, 2 prosopomorfna poklopca, 16 minijaturnih posuda i amfora na čijem su vratu dve naspramno postavljene plastične predstave ljudskih lica sa maskom. Sadržaj keramičke grupe sa antropomorfnom posudom sasvim sigurno ne predstavlja uobičajeni inventar stambenih objekata. Među posudama se, kao i u slučaju grupe sa Hajd vazom, nalaze primerci koji se oblikom ne razlikuju od posuda za svakodnevnu upotrebu, ali i oni koji se nesumnjivo dovode u vezu sa kultom. Osim antropomorfne posude, kultna funkcija se može pripisati amfori sa dva lica i amfori sa prosopomorfnim poklopcem, a upadljivo veliki broj minijaturnih posuda sugeriše da su u ovom kontekstu i one morale imati istu ulogu. Objekti u kojima je nađen veći broj kultnih predmeta obično se tumače kao svetilišta ili kultna mesta. Činjenica da u ovoj kući nije nađena peć, koja se mora nalaziti u stambenim objektima, mogla bi ići u prilog ovakvom tumačenju. S druge strane, objekti sa velikim brojem kultnih predmeta mogli bi se objasniti kao prebivališta istaknutih članova zajednice, koji obavljaju rituale vezane za kultove od opšteg značaja za celu zajednicu. Nažalost, nema dovoljno podataka koji bi pomogli u konačnoj interpretaciji ovog objekta. Činjenica da je kuća izgorela u požaru otvara mogućnost i drugih tumačenja. Ukoliko odbacimo mogućnost da je kuća namerno zapaljena i prihvatimo da se posude posle upotrebe u ritualu odbacuju ili uništavaju, možemo pretpostaviti da su posude pronađene u kući bile pripremljene za ritual koji se, zbog požara, nikada nije odigrao. Dve keramičke grupe, sa Hajd vazom i antropomorfnom posudom, sasvim sigurno predstavljaju dva kultna seta nastala u izuzetnom trenutku za zajednicu u Vinči, što potvrđuje i činjenica da su se nalazile u centru naselja, na međusobnom rastojanju od 15 m. Ako prihvatimo pretpostavku da kultni setovi odražavaju neki prelomni događaj u životu zajednice, nužno se postavlja pitanje u kom trenutku je u Vinči bilo neophodno da se cela zajednica simbolički integriše kroz zajednički ritual. Osim toga, s obzirom na to da su dva seta pronađena u istom stambenom horizontu, neophodno je odgovoriti na pitanje zašto su u istom trenutku deponovana dva seta. Odgovor na drugo pitanje možda pružaju njihovi različiti konteksti. Grupa sa Hajd vazom ukopana je sa višeg nivoa u odnosu na nivo poda kuće sa antropomorfnom posudom, pa je tako moguće tvrditi da je set deponovan posle požara u kome je ta kuća stradala. Tipološka ujednačenost sadržaja obe keramičke grupe i stilsko jedinstvo kultnih posuda navode na zaključak da od požara do deponovanja grupe sa Hajd vazom nije prošlo mnogo vremena. Dalje bi se moglo pomišljati da ta dva seta nisu nastala nezavisno jedan od drugog, već da su njihov sadržaj i položaj u okviru naselja u uzročno-posledičnoj vezi. Predmete pripremljene za ritual, koji su požarom zarobljeni u kući, nije bilo moguće upotrebiti. Sme li se pretpostaviti da je, zbog toga, u planiranom ritualu upotrebljen drugi set? Obe keramičke grupe nađene su u horizontu koji se povezuje sa početkom gradačke faze. Tu fazu karakteriše pojava metalurgije na Balkanu i stoga se ona u srpskoj arheološkoj literaturi obično izjednačava sa početkom eneolita. Taj prelomni trenutak, pre svega uvođenje nove tehnologije, sigurno je za posledicu imao ne samo promene u materijalnoj kulturi, već i u socijalnoj organizaciji sistemu vrednosti, a verovatno i u religioznim shvatanjima. Pojava metalurgije izazvala je dinamične promene na teritoriji Balkana i čitave jugoistočne Evrope. Na prvi pogled se čini da na naselje u Vinči te promene nisu mnogo uticale, jer se ono se razvijalo u kontinuitetu, a svi elementi koji karakterišu gradačku fazu ovde gotovo u potpunosti nedostaju. Pojava novih zajednica u okruženju, međutim, sasvim sigurno je poljuljala dugotrajnu stabilnost stanovnika neolitske Vinče. Kao reakcija na novonastalu situaciju i pokušaj odupiranja neizbežnim promenama, zajednica u Vinči imala je potrebu da svoju homogenost i stabilnost iskaže kroz ritual koji to potvrđuje na lokalnom, a možda i regionalnom nivou. Moguće je da dva seta sa kultnim posudama predstavljaju trag tog rituala. Bez obzira na napore zajednice, od tog trenutka, međutim, počinje opadanje vinčanske kulture. Dugotrajno odupiranje promenama i pokušaj da se zadrži život na neolitskim tradicijama mogu se pratiti do kasnog eneolita, kada konačno nestaje i poslednje vinčansko naselje na Balkanu.The Hyde-vase and anthropomorphic vessel found at Vinča within two sets of pottery vessels are vessels of cult the meaning of which has never been examined. The authors highlight the significance of their archaeological contexts and positions in the settlement, reconstructed based on the preserved documents. The cult character of both pottery sets is confirmed and they are thought to have been used for a ritual important to the whole Vinča community. Considering that they come from the horizon associated with the beginning of the Gradac phase of the Vinča culture, the performed ritual may be seen as a possible reaction of the Vinča inhabitants to dynamic changes triggered by emergence of metallurgy in the region and the whole of South East Europe

Female technology: The identity of Neolithic potters

Istraživanja antropologije i etnoarheologije u oblasti izrade keramike, podele posla prema polu, socijalnog statusa zanatlija, načina prenošenja znanja, kao i ritualne veze između žena i keramike u radu su uzeta kao osnov postavljanja hipoteze da je u vreme neolita grnčarski zanat bio isključivo zaduženje žena. Na osnovu rezultata tih istraživanja ukazano je na mogućnosti identifikacije rodne pripadnosti neolitskih grnčara u arheološkom zapisu. .If the object of research is Neolithic ceramics, it would seem that the researcher is at a loss when it comes to illuminating certain social aspects of the manufacture of pottery. In archaeological inquiry the artisan always remain "invisible", even though their identities are crucial in the reconstruction of social relations. Thus, if we wish to identify the gender and social standing of artisans in the deeper layers of history, we must turn to ethno-archaeological and anthropological research. A number of ethno-archaeological and anthropological studies confirm the conclusion that pottery can be considered a female occupation in non-industrialized societies. However it seems that a rough, gender-based division of production to non-specialized - female and specialized - male, is too simplified. According to this point of view, women engage in pottery only when they have no other work to do - be it household chores or agricultural labor, and they produce pottery only to meet the needs of their own household. Ethno archaeological research, however, shows that women can indeed become specialized artisans. The specialization of women can be observed in three forms: 1. in those communities where only some households engage in production of pottery, 2. in specialized communities and 3. in communities where female pottery makers belong to specific social groups. Based on anthropological research, we can assume that the adoption of pottery is directly linked to the gender based division in everyday activities. Beliefs, rituals and taboos connected to the production of pottery which have been ethnographically documented, and wherein the production of pottery is equated with the shift in the life cycle, birth and death, only serve to vouch for the identity of the artisan in the earliest ceramic communities

Función, uso y reciclaje vs. tipologίa: reexaminando la ceramic Neolítica

Analyses of Neolithic pottery from Central Balkans revealed weaknesses in traditional classification and typologies in pottery studies, i.e. their inability to: a) infer vessel function, in contrast to use-alteration and morphological analyses; b) define dimensional classes and recognize their importance in identification of vessel function, in contrast to quantitative analyses; c) adequately explain statistical data about type frequencies as indicators of past human behavior and dynamics of assemblage formation; and d) recognize variety of pottery reuse related activities and their role in reconstruction of everyday life and formation processesLos análisis de cerámica neolítica hallada en los Balcanes Centrales siempre han estado centrados en su clasificación y estudio tipológico, olvidando: a) La función de los vasos y su relación con una forma predeterminada; b) prestar atención a su volumen y dimensiones; c) la realización de tablas estadísticas y frecuencias para observar dinámicas de comportamiento humano; y d) el reconocimiento de la existencia de diferentes usos y el importante role que juega diariamente en la vida cotidiana de la comunidad que las utiliza

Arheološka analiza procesa oblikovanja grnčarije: tragovi izrade na kasnoneolitskoj vinčanskoj keramici

Pottery forming sequence and archeological methods for identification and analysis of markings and traces originated during this process are examined. Late Neolithic Vinča pottery assemblage from final phases of the settlement have been analyzed. Analysis revealed that Neolithic potters applied different shaping techniques, depending on vessel size and function.U radu se razmatraju sled operacija u procesu oblikovanja keramičkih posuda i arheološki metodi za identifikaciju i analizu tragova koji na keramici nastaju za vreme tog postupka. Analizirana je keramika iz finalnih slojeva kasnoneolitske Vinče, a rezultati su pokazali da su neolitski grnčari primenjivali različite tehnike oblikovanja za posude različitih dimenzija i funkcije.This book is a result of a session organized at the XXXVI Annual meeting of the Serbian Archaeological Society, held in Novi Sad, from 30th May to 1st June 2013. The aim of the session was to promote the technological perspective on different aspects of material culture and to encourage multiple technology studies. Papers include studies on artefacts from stone (M. Lopičić, D. Antonović, D. Rajković et al., V. Dimitrovska), bone (C. Beldiman et al., D.-M. Sztancs et al., S. Vitezović), clay (I. Atanasova, J. Vuković, V. Bikić) and metal (M. Radivojević et al.), but also include more complex technologies, such as constructions of thermic structures (A. Đuričić), the making of mosaic substructures (G. Jeremić) and water supply systems (T. Mihailović). Also, studies cover a large time span, from Late Palaeolithic/ Mesolithic to the Middle Ages

„Život je ljubav“: vinčansko pismo i izmišljanje baštine

U radu se na primeru jednog bronzanodopskog nalaza razmatra način na koji se na osnovu sporne pseudonaučne ideje o vinčanskom pismu izmišlja kulturno nasleđe i kao takvo prihvata u javnosti. Minijaturni keramički pršljenak iz Vatina, na kome se nalaze znaci, u obilju pseudonaučne literature često se pominje kao predstavnik vinčanskog pisma sa dešifrovanom porukom: „život je ljubav“, „prevodom“ koji se pripisuje Radivoju Pešiću, iako u njegovim radovima o postupku prevoda nema pomena. Zahvaljujući medijima i posebno posredstvom interneta, međutim, jedan bronzanodopski predmet postaje neolitski, a njegova različita (pseudonaučna) tumačenja dospela su u javni prostor, pa se stvorila slika o duboko duhovnoj i filozofski nastrojenoj vinčanskoj civilizaciji. Posebno je opasno što se maksima „život je ljubav“ i uopšte ideja o vinčanskom pismu ističu kao deo kulturnog nasleđa i reklamiraju, između ostalog, i u ponudi iz oblasti kulturnog turizma. S obzirom na to da se nasleđe posmatra kao upotreba prošlosti kao kulturnog, ekonomskog i političkog resursa, u našoj sredini se pitanje baštine dodatno usložnjava jer se nasleđe bukvalno izmišlja. Zbog toga je izuzetno važno da profesionalni arheolozi i naučnici više energije ulažu u domen javne arheologije, kako bi deljenjem informacija, edukacijom i aktivnim učestvovanjem u javnoj sferi uticali na formiranje svesti o kulturnoj baštini

Sekundarna upotreba, ponovna upotreba i recikliranje keramičkih posuda: podaci iz kasnoneolitske Vinče

Several ways of ceramic vessel’s secondary use, reuse and recycling were recorded in Late Neolithic Vinča. The first is represented by partly damaged vessels used as moulds in pottery forming sequence. Re-use refers to the vessels with shape modifications made after they lost their primary function. Recycling is considered as usage of pottery sherds: as tools, building material for oven foundations, and as temper for pottery making. Since the pottery was used in a variety of activities, their life-cycles were discussed and it is assumed that special disposal areas existed in the Neolithic settlement.Nekoliko načina sekundarne i ponovne upotrebe i recikliranja identifikovano je na kasnoneolitskoj keramici iz Vinče. Sekundarna upotreba odnosi se na delimično oštećene posude koje su korišćene kao kalupi za izradu grnčarije. Ponovna upotreba odnosi se na posude na kojima je izvršena modifikacija oblika pošto su izgubile svoju primarnu funkciju. Recikliranjem se smatra upotreba fragmenata polomljenih posuda i to kao alatki, kao sirovina za gradnju supstrukcija peći i kao sirovina za izradu keramike (šamot). Imajući u vidu da je keramika nakon izlaska iz primarne upotrebe korišćena na različite načine, razmotreni su stupnjevi u njenom životnom ciklusu, a pretpostavljeno je postojanje posebnih mesta za skladištenje ovog materijala u neolitskom naselju

Oštećenja, lomljenje i preoblikovanje: recikliranje i sekundarna upotreba predmeta od keramike

Keramika, kao najbrojnija vrsta nalaza na arheološkim nalazištima gotovo svih perioda, od najranijih perioda praistorije pa sve do danas vrsta je materijala sa veoma širokom upotrebom: od posuđa, preko predmeta za svakodnevnu upotrebu i različitih kultnih, pa i ukrasnih predmeta, sve do građevinskog materijala (opeka, crep, cevi). Većina arheoloških razmatranja, međutim, zasniva se na stilsko-tipološkom ili funkcionalnom opredeljenju keramičkih predmeta, pritom često zapostavljajući veoma važne aspekte u njihovom životnom ciklusu, odnosno «životu» predmeta - od nabavke sirovine, preko izrade, upotrebe do odbacivanja (Schiffer 1983: 681; 1987: 13–15, 271). Svaki predmet se može oštetiti, polomiti, istrošiti, ali to ne znači da on zbog toga izlazi iz upotrebe i da biva odbačen: artefakt tada ulazi u različite, nove vidove svog upotrebnog ciklusa. Kroz ponovnu, sekundarnu upotrebu i recikliranje, njegov upotrebni vek se produžava. Tako keramički predmeti “cirkulišu” kroz različite kontekste upotrebe i učestvuju u nizu aktivnosti da bi konačno stigli do nas tokom iskopavanja kao deo keramičkog asemblaža. Pojmovi ponovne, sekundarne upotrebe i recikliranja teorijski su detaljno razmotrena i definisana u okviru bihevioralne arheologije, ispitivanjem različitih procesa u kojima artefakti ulaze u arheološki zapis, a koji su posledica različitih aktivnosti. Ponovna upotreba predstavlja promenu korisnika, namene ili forme predmeta (Schiffer 1987: 26), ili “upotrebu nekog predmeta u sekundarnom kontekstu, kada više ne može da služi svojoj originalnoj funkciji” (Deal & Hagstrum 1995: 111). Drugim rečima, to je svaki vid korišćenja nekog predmeta ili nekog njegovog dela koje sledi posle njegove inicijalne upotrebe, u neku sasvim drugu svrhu, drugačiju od one za koju je predmet isprva osmišljen. Sekundarna upotreba i recikliranje predstavljaju različite varijante ponovne upotrebe: promenu namene predmeta bez modifikacije njegovog oblika, odnosno vraćanje predmeta u proces izrade (Schiffer 1987: 28–32). Situacije u kojima se predmeti od keramike i njihovi fragmenti kreću kroz različite kontekste upotrebe su, me- đutim, često veoma složene. Zato je ovaj model životnih ciklusa u nekoliko navrata bio redefinisan, da bi se bolje objasnile i razumele specifičnosti keramike iz različitih perioda. Poseban problem uočen je u vezi s pitanjem vraćanja predmeta u proces izrade, a naročito u vezi s korišćenjem fragmenata polomljenih posuda, koji mogu, ali i ne moraju biti dodatno oblikovani. Na primeru neolitske vinčanske keramike, razlika između ponovne i sekundarne upotrebe i recikliranja utvrđena je na osnovu stepena fragmentacije, dok su intervencije u smislu preoblikovanja od sekundarne važnosti. Tako je sekundarna upotreba definisana kao korišćenje celih, polomljenih ili delimično oštećenih posuda bez dodatnih modifikacija, ponovna upotreba kao korišćenje celih ili delimično oštećenih posuda uz veoma male intervencije oblika i potpuno drugačiju funkciju, a recikliranje kao upotreba fragmenata keramike, sa dodatnim intervencijama ili bez njih, kao alatki ili sirovina (Vuković 2015). U slučaju rimske keramike, pitanje mo62 RECIKLIRAJ, difikacije oblika takođe je potisnuto u drugi plan, sekundarna upotreba je kao poseban pojam izostavljena, a ponovnom upotrebom se smatra upotreba koja može biti slična onoj za čiju je svrhu posuda izrađena bez modifikacije oblika, ili drugačija od nje, sa intervencijama ili bez njih, dok recikliranje znači upotreba keramike kao sirovine (Peña 2007: 7–10). Nemogućnost da se svi vidovi sekundarne upotrebe objedine u jedinstveni teorijski model pokazuje koliko su kulturne prakse bile kompleksne, tim pre što mnogi predmeti tokom svog upotrebnog ciklusa i po nekoliko puta mogu da prelaze iz jednog u drugi vid sekundarne upotrebe pre nego što budu konačno odbačeni (Vuković 2015, graph 1). Zbog neusaglašenosti u vezi s definisanjem pojmova sekundarne upotrebe, ponovne upotrebe i recikliranja, na ovom mestu će biti razmotreni različiti načini korišćenja predmeta od keramike pošto su oni izgubili svoju prvobitnu, originalnu funkciju. Imajući u vidu i to da mnogi stupnjevi u upotrebnom ciklusu, kao što su na primer, promena korisnika ili sadržaja neke posude, ne ostavljaju materijalne tragove, od neprocenjivog značaja su i podaci dobijeni etnoarheološkim istraživanjima