Animal and plant remains in a tomb in test-pit 1/05, outside the fortified imperial palace Felix Romuliana

Tokom iskopavanja grobnice iz perioda tetrahije (kraj 3./početak 4. veka) u neposrednoj blizini južnog bedema carske palate Felix Romuliana sakupljeni su ostaci životinja i biljaka. Životinjske kosti sakupljene su iz sloja koji je prekrivao grobnicu (označen kao sloj A) (tamno-mrka glinovita zemlja sa ostacima sitnijeg građevinskog šuta i fragmentima kasnoantičke srednjovekovne i recentne grnčarije, prosečne debljine oko 35 cm), iz sloja svetlo mrke zemlje ispod njega (označen kao sloj B), koji čini i ispunu grobnice van centralnog groba, zatim tokom iskopavanja centralnog groba u grobnici i dečjeg groba u istočnom uglu grobnice. Otkriveni su ostaci govečeta (Bos taurus), mule (Equus caballus x Equus asinus), ovce (Ovis aries), ovce ili koze (Ovis/Capra), svinje (Sus domesticus) i psa (Canis familiaris), malobrojni ostaci divljih životinja - jelena (Cervus elaphus) i lisice (Vulpes vulpes), kao i jedna kost ptice. Najbrojniji su ostaci govečeta. Zastupljene su najmanje dve jedinke. Na osnovu dužine metakarpusa izračunata je visina grebena od 131.2 cm prema indeksu koji je dao Matolcsi (1970: 113). Na osnovu ovoga se može pretpostaviti da ne pripada sitnijoj lokalnoj rasi, nasleđenoj iz gvozdenog doba, čiji se uzgoj na teritoriji Mezije može pretpostaviti na osnovu podataka iz susednih provincija, već krupnijoj rasi uvedenoj iz Italije. Kosti psa otkrivene su samo u centralnom grobu u grobnici. Pripadaju nekoj većoj rasi psa. I ostaci mule izgleda da su se primarno nalazili samo u centralnom grobu u grobnici. Radi se o većem broju fragmenata i izolovanih zuba koji svi potiču iz iste donje vilice. Starost jedinke kojoj je vilica pripadala je oko 3 godine. Mule, hibridi konja, bile su omiljene životinje u Rimskom svetu. Korišćene su za jahanje vuču pluga i kola, i za nošenje tereta (Clutton-Brock, 1987: 98). Ostaci mule nisu do sada bili otkriveni na nalazištima iz antičkog perioda sa teritorije Srbije. Na osnovu sastava faune i zastupljenosti različitih delova skeleta ne može se doći do pouzdanog odgovora na pitanje da li su sakupljene životinjske kosti u vezi sa pogrebnim ritualom koji se odvijao posle spaljivanja i polaganja ostataka pokojnika u grobnicu. S obzirom da su u slojevima A i B pronađeni delovi istih kostiju, može se zaključiti da su ovi slojevi formirani postdepoziciono, odnosno najverovatnije savremenom obradom zemlje da su životinjske kosti delom izmeštene iz prvobitnog konteksta, i da nepoznati deo uzorka nedostaje. Raznovrsnost ostataka ne govori u prilog hipotezi da su u pitanju obredni ostaci: zastupljeni su ostaci osam vrsta različitih životinja, dve divlje (jelen, lisica) i šest domaćih, od kojih su neke uobičajene stočne životinje gajene zbog mesa i drugih proizvoda (goveče ovca, svinja), a druge domaće životinje koje se primarno ne gaje zbog mesa već kao životinje za vuču i nošenje tereta (mula), ili kao ljubimac ili čuvar (pas). Kod pogrebnih rituala očekivali bismo manju raznovrsnost - ili ostatke životinja koji su prinošeni kao prilog u hrani, kao što su ostaci govečeta ovce i svinje, ili životinja vezanih za pokojnika, što bi mogle biti životinja koju je pokojnik jahao, kao mula, ili njegov sopstveni pas. Raznovrsnost zastupljenih delova skeleta takođe ne ukazuje na njihovu vezu sa pogrebnim obredom: zastupljeni su delovi vilica, odnosno zubi, i različiti delovi ekstremiteta, kako proksimalni delovi koji bi se mogli tumačiti kao ostaci ponuda u hrani (na primer proksimalni delovi butnih kostiju govečeta) tako i distalni delovi (metapodijalne kosti, karpalne i tarzalne i falange govečeta, svinje, i ovce ili koze). Međutim, nije isključena mogućnost da je deo ostataka životinja zaista u vezi sa ritualom koji se odvijao neposredno posle spaljivanja i polaganja ostataka pokojnika u grobnicu, i/ili ponovljenih obreda u znak sećanja na pokojnika, a da deo ostataka potiče iz kulturnog sloja van grobnice. Biljni ostaci izdvojeni su ručnom flotacijom uz korišćenje sita promera 0,25 mm, i pregledani pod binokularnom lupom uvećanja do 45 h. Iz pet uzoraka izdvojeno je ukupno 133 komada ugljenisanog drveta većeg od 1 cm. Najveći broj nalaza (93) čine ostaci jedne vrste hrasta (Quercus). Ostatak nalaza (40) pripisuje se jednoj vrsti javora (Acer). Raspodela nalaza u grobnici je neujednačena. U tri uzorka koji su izvađeni ispod 'plašta' humke u kojoj su se nalazili ostaci lomače (garež, ljudske i životinjske kosti, zlatna fibula) zastupljeni su ostaci oba roda drveća, sa tim da u njima dominira hrast. U grobnoj jami identifikovani su samo ostaci hrasta, dok su nalazi javora dominirali u uzorku koji potiče iz 'plašta' iznad humke. Sastav identifikovanih rodova drveća veoma dobro se uklapa u prirodno okruženje Gamzigrada. U jednom od dva uzorka iz unutrašnjosti grobnice, koji pripadaju naseobinskom sloju u koji je grobnica bila ukopana osim ostataka ugljenisanog drveta jedne vrste javora pronađeni su jedna ugljenisana semenka kulturne vinove loze (Vitis vinifera L. subsp. vinifera) i jedan plodić lepuše broćike (Galium aparine L). U drugom uzorku konstatovani su samo ostaci jedne vrste hrasta.During the excavations of a tomb located outside the defence walls of the imperial palace, Felix Romuliana, animal and plant remains were collected the analysis of which is the subject of the present study. The faunal remains include the bones and teeth of domestic animals - mule (Equus caballus x Equus asinus), domestic ox (Bos taurus), sheep (Ovis aries), sheep or goat (Ovis/Capra), pig (Sus domesticus) and dog (Canis familiaris), a few remains of wild animals - red deer (Cervus elaphus) and fox (Vulpes vulpes), and bone of a bird. Until now, no remains of mule have been discovered on sites originating from the classical period at the territory of Serbia. As for plant remains, pieces of carbonized oak wood (Quercus) and maple wood (Acer) were found, as well as a carbonized seed of a cultivated grapevine (Vitis vinifera vinifera) and a tiny fruit of goosegrass (Galium aparine)

Arheoentomološka procena nivoa zaraženosti žiškom (Coleoptera, Bruchidae) u zalihi graška na kasnobronzanodobnom, gradinskom naselju Hisar

A find of 2572 charred seeds of pea (Pisum sativum L.) was detected at the Late Bronze Age tell settlement Hissar near Leskovac, in Serbia, belonging to the Brnjica cultural group, 14–10 cent. BC. Two types of pea seeds were observed: apparently healthy seeds and seeds damaged by the activity of a weevil (Coleoptera, Bruchidae). At least twofifths of all finds have apparently been infested most probably by pea weevil (Bruchus pisorum L.), one of the most important pea pests worldwide, especially in medium-moist and dry climates, such as Southern Europe and Australia. A large amount of infested pea seeds indicates a developed pea production on small plots, strongly indicating that cultivating this ancient pulse crop must have been well-rooted in field conditions. Previous DNA analyses of charred pea placed the ancient Hissar pea at an intermediate position between extantly cultivated pea (P. sativum L. subsp. sativum var. sativum) and a wild, winter hardy, ‘tall’ pea (P. sativum subsp. elatius (Steven ex M. Bieb.) Asch. et Graebn.). Based on an assumption of its late harvest time and combined with pea weevil life cycle stage in charred seeds, it was possible to estimate the season during which the seeds were carbonized, namely, the second half of July or the first days of August at the latest. Older, final weevil instars were predominant before seed carbonization. The pea infestation rate at Hissar is one of the highest noted among pulses in the Old World and the highest among peas, so far.U jednoj zalihi uglјenisanog graška na lokalitetu Hisar kod Leskovca primećene su dve vrste semena: naizgled zdrava semena i semena oštećena ubušivanjem larvi, najverovatnije graškovog žiška. Najmanje dve petine svih nalaza su imale tipična oštećenja nastala ishranom larvi Bruchus pisorum L. Ovaj broj nije konačan jer se nakon svake naknadne analize broj formiranih „prozora“ na zaraženim semenima povećao i postao vidlјiv. Visok procenat zaraženih semena graška na Hisaru ukazuje na razvijenu proizvodnju graška na malim parcelama. Na kraju bronzanog doba, uzgoj graška je sigurno bio dobro ukorenjen u ratarskoj proizvodnji stanovnika ovog naselјa. Prethodne DNK analize postavile su ovaj drevni grašak u poziciju između gajenog (Pisum sativum L.) i divlјeg, ozimog P. sativum subsp. elatius (Steven ex M. Bieb.) Asch. et Graebn. Na osnovu pretpostavke o kasnom vremenu žetve ozimog graška i utvrđene faze životnog ciklusa graškovog žiška, bilo je moguće proceniti deo sezone tokom kojeg je došlo do procesa uglјenisanja. Na osnovu skoro formiranih „prozora“, pretpostavlјamo da su se larve sa Hisara nalazile u poodmakloj fazi razvoja, neposredno pred preobražaj u stadijum lutke. Svega nekoliko velikih izlaznih otvora odraslih žižaka je bilo uočeno. Proces uglјenisanja se stoga morao dogoditi u drugoj polovini jula, ili najkasnije tokom prvih dana avgusta. Ovaj rezultat predstavlјa jedan od dosad najvećih nivoa infestacije mahunarki dokumentovanih u Starom svetu i najveći praistroijski nalaz infestiranosti graška. Nema dokaza o upotrebi prirodnih supstanci kao repelenata protiv graškovog žiška. Grašak uzgajan na Hisaru bio je sitnozrni. Na osnovu kombinacije morfoloških podataka i rezultata dobijenih eksperimentima, pretpostavlјamo da je grašak imao veći sadržaj proteina i fosfora

A note on the earliest distribution, cultivation and genetic changes in bitter vetch (vicia ervilia) in ancient Europe

Bitter vetch (Vicia ervilia (L.) Willd.) was a part of the everyday diet of the Eurasian Neanderthal population and the modern human Palaeolithic hunter-gatherers at the end of the last Ice Age. The major criteria to determine the domestication in bitter vetch and other ancient grain legumes are non-dehiscent pods, larger seed size and smooth seed testa. Bitter vetch seeds were found among the earliest findings of cultivated crops at the site of Tell El-Kerkh, Syria, from 10th millennium BP. Along with cereals, pea and lentil, bitter vetch has become definitely associated with the start of the 'agricultural revolution' in the Old World. Bitter vetch entered Europe in its south-east regions and progressed into its interior via Danube. Its distribution was rapid, since the available evidence reveals its presence in remote places at similar periods. Recently the first success has been obtained in the extraction of ancient DNA from charred bitter vetch seeds. The linguistic evidence supports the fact that most of Eurasian peoples have their own words denoting bitter vetch, meaning that its cultivation preceded the diversification of their own proto-languages

Keltska poljoprivreda u severnim i središnjim delovima Balkanskog poluostrva

Arheobotanička istraživanja makrobiljnih ostataka na arheološkim lokalitetima pružaju uvid u biljnu privredu keltskog kontinentalnog (galskog ili galatskog) plemena Skordiska koje je poslednja tri veka pre nove ere živelo na prostoru oko reka Save, Drave i Dunava. Ratarstvo Skordiska se zasnivalo na proizvodnji žitarica, zrnastih mahunarki i uljarica. Na kraju gvozdenog doba se na dobro obrađenim i intenzivno korišćenim njivama u najvećoj meri uzgajaju ječam, proso, jednozrna pšenica i krupnik. Golozrna meka pšenica se seje na sve većim površinama. Na pojedinim njivama seje se dvozrna pšenica. Nova istraživanja su po prvi put dokazala postojanje vizantijskog ovsa na keltskim oranicama u severnom delu Balkana. Sve češće se pojavljuju i nalazi ugljenisanih zrna raži. Inventar žitarica dopunjuju pojedinačni nalazi italijanskog muhara i verovatno timofejeve pšenice. Žitarice su čuvane u silosima od pletera oblepljenog blatom. Inventar zrnastih mahunarki ne zaostaje po brojnosti u odnosu na žitarice. Uzgajaju se sočivo, grašak, sastrica, bob i urov

Nove informacije o biljnoj privredi Kelta u severnoj Srbiji

The archaeobotanical research of the macrobiotic remains from archaeological sites provides a valuable insight into the plant economy of the continental Celtic (Gaulish or Galatian) tribe of Scordisci, which lived around the rivers of Sava, Drava and Danube during the last three centuries before Christ. The field crop production of Scordisci was based upon cereals, grain legumes and oil crops. The importance of spelt wheat (Triticum spelta L.) in the everyday diets of Scordisci has been underestimated so far. Recent researches proved the presence of Byzantine oat (Avena byzantina K. Koch) at the Celtic tilths in the northern Balkans. Cereals were stored in mud-plastered granary baskets. The spectrum of grain legumes is as diverse as that of cereals. The latest analyses expand the list of oil plants with a new species – dragon’s head (Lallemantia iberica (M.Bieb.) Fisch. & C.A.Mey.). There is also the first evidence of a beer production facility in one of the Scordisci oppida, Čarnok.Arheobotanička istraživanja makrobiljnih ostataka na arheološkim lokalitetima pružaju uvid u biljnu privredu keltskog kontinentalnog (galskog ili galatskog) plemena Skordiska koje je poslednja tri veka pre nove ere živelo na prostoru oko reka Save, Drave i Dunava. Ratarstvo Skordiska se zasnivalo na proizvodnji žitarica, zrnastih mahunarki i uljarica. U najvećoj meri uzgajali su ječam, proso, jednozrnu pšenicu, golozrnu i dvozrnu pšenicu. Do sada je bio potcenjen značaj krupnika u ratarskoj proizvodnji ovog plemena. Novija istraživanja su po prvi put dokazala postojanje vizantijskog ovsa na keltskim oranicama u severnom delu Balkana. Uz ovu novu kulturu Kelti su sa svog neuspelog pohoda na Grčku poneli i korovsku biljku koja se u našim krajevima pojavljuje po prvi put — obični posunac. Žitarice su čuvane u silosima od pletera oblepljenog blatom. Inventar zrnastih mahunarki ne zaostaje po brojnosti u odnosu na žitarice. Uzgajaju se sočivo, grašak, sastrica, bob i urov. Lan je glavna uljarica, dok se sitna semena maka i lanika retko pronalaze. Najnovija, do sada neobjavljena istraživanja zaboravljenog uzorka iz 60-ih godina pršlog veka sa arheološkog lokaliteta Gomolava, dokazuju prisustvo još jedne uljarice u naseljima Skordiska — lalemancije. Na osnovu novih saznanja na drugim arheološkim istraživanjima uspeli smo da identifikujemo prvu pivaru na tlu Srbije u keltskom opidumu Čarnok

Pisum & Ervilia Tetovac: Made in Early Iron Age Leskovac, Part one: Two charred pulse crop storages of the fortified hill fort settlement Hissar in Leskovac, South Serbia

Arheološki lokalitet Hisar je gradinsko naselje Brnjičke kulturne grupe (gvozdeno doba I u Pomoravlju), podignuto na vrhu, odnosno na platou brda Hisar koje kontroliše zonu ušća Jablanice i Veternice u Južnu Moravu i najveći deo Leskovačke kotline. Prilikom arheoloških istraživanja 2005. godine u objektima koji se vezuju za Brnjica II a fazu (12. vek pre nove ere) pronađene su dve velike količine ugljenisanih semena graška (Pisum sativum L) i urova (Vicia ervilia (L) Willd). Zalihe ove dve zrnaste mahunarke bile su skoro čiste, sa malim procentom nečistoća koje su pre svega činili plodovi, pre svega žitarica, drugih mahunarki (sočivo - Lens culinaris Medik. i bob - Vicia faba L), ali i biljaka uljarica, što ukazuje da su grašak i urov bili odvojeno uzgajani, a potom i odvojeno skladišteni. Ovi nalazi, a pre svega nesvakidašnji nalaz zalihe graška, potvrđuju dugu tradiciju uzgajanja mahunarki u leskovačkom kraju.A lucky find of 2,572 charred pea (Pisum sativum L) seeds in a single archaeobotanical sample from the hill fort settlement Hissar near Leskovac represents a unique example in Bronze / Iron Age research in South East Europe. Another mass storage of bitter vetch (Vicia ervilia (L) Willd) from the same site and period (Brnjica cultural group, beginning of the Iron Age in the Morava valley) confirms a long tradition of the city of Leskovac region as a pulse crop production centre in modern Serbia. Both pulse storages were almost pure with small amount of admixture from other crops mainly cereals, other pulses, such as lentil (Lens culinaris Medik) and broad bean (Vicia faba L), and oil/fibre plants. Both pulses were cultivated as main crops and were stored separately

Grašak i urov Tetovac - made in ranogvozdenodobni Leskovac, Deo drugi - ekstrakcija drevne DNK iz ugljenisanih semena sa nalazišta Hisar u južnoj Srbiji

The extracts were prepared from the samples of 3,200-year-old charred pea and bitter vetch seeds from the site of Hissar near Leskovac, South Serbia, using two different DNA extraction procedures. We used CTAB method with some modification and obtained low quantity of ancient DNA in comparison with the second method used - commercial available kit. After the extraction, a whole genome amplification using Phi29 DNA polymerase was performed. The amplified DNAs were used for PCR reaction using primers for 26S rDNA gene, which is located on the nuclear genome. The single band corresponding to 26S rDNA fragment from modern relatives was obtained. We conclude that DNA from charred pea and vetch seed can be extracted and used for further archaeobotanical analysis at the molecular level.Primenom dve različite procedure ekstrahovana je drevna DNK iz ugljenisanih semena graška i urova starih 3200 godina sa lokaliteta Hisar kod Leskovca. Korišćena je modifikovana CTAB metoda i dobijena je relativno mala količina drevne DNK u poređenju sa drugom primenjenom metodom - komercijalno dostupnim kitom za izolaciju DNK. Nakon ekstrakcije primenjeno je umnožavanje celog genoma pomoću Phi29 DNK polimeraze. Umnožena DNK je korišćena za PCR reakciju primenom prajmera za 26S rDNK gen, koji je lociran u jedarnom genomu. Dobijen je fragment iste veličine kao i PCR fragment 26S rDNK savremenih srodnika graška i urova. Može se zaključiti da je moguće ekstrahovati drevnu DNK iz ugljenisanih semena graška i urova i koristiti je za dalje arheobotaničke analize na molekularnom nivou

Notes on archaeobotany, etymology and lexicology of the genus Camelina Crantz

The genus Camelina Crantz, colloquially referred to as false flax, belongs to the family Brassicaceae Burnett (syn. Cruciferae Juss.) and comprises several herbaceous species originating in Near East, Asia Minor and South Europe. C. sativa (L.) Crantz, usually referred to as camelina, false flax and goldof-pleasure, is one of the most ancient oil crops. The archaeological evidence of its presence in diverse ancient cultures and local agricultures is rich and enables tracing its spread throughout various ages and across the Old World. It is most likely that camelina followed common flax (Linum usitatissimum L.) during its spatial and temporal distribution, possibly adapting its growing habit to that of the latter and surviving as its weed-like companion. This may be confirmed by the etymology of the Greek word denoting camelina, consisting of χώμα (ground) and λινάριον (flax), depicting a lower competing ability of camelina when growing together with the flax crop. The material testimony of camelina ranges from Neolithic (eight millennia ago) to Roman and Medieval times and from Karakorum in Mongolia, over Armenia and Baltic coastline to the Iberian Peninsula. The common names denoting camelina in numerous ethnolinguistic families distinct the dark yellow or rusty colour of its flowers and seeds. This may be seen in modern languages, such as the Indo-European, with the German leindotter, the Italian dorella, the Russian ryzhik or the Sorbian žołtk, and the Uralic languages, with the Finnish ruistankio and the Hungarian sárgarepce

A combined archaeobotanical and palaeogenetic analysis of charred pea (Pisum sativum) seeds from an Early Iron Age storage pit at the hill fort settlement Hissar, Leskovac, southeast Serbia

A unique example of 2,572 carbonized pea seeds was recovered from the 11th century B.C. deposits at Hissar, a multilevel settlement of the Brnjica cultural group (1,350-1,000 B.C.) in southeast Serbia. Five hundred seeds maintained pea-like hilum, only few had preserved intact smooth-surfaced testa and the majority of seeds had no seed coat. Fortunately, only few seeds of other pulses were observed in the sample and their identity was clearly determined. Applying the exclusion principle, all the “naked”, 3-4 mm large seeds, mainly broad ellipsoid and less often globose, with flattenings or concavities, were determined to correspond to cultivated pea (Pisum sativum L.). Additionally, a high thousand seed weight of charred seeds (24.4 g) suggested cultivated status. To confirm our finding, we processed two samples with molecular tools. A sequence analysis of four chloroplast DNA loci (trnSG, trnK, matK and rbcL) in total length of 1329bp, showed intermediate position to cultivated P. sativum and wild P. sativum subsp. elatius

Aleksandar Mikić, the legume (re)searcher

Aleksandar Mikić was born in Pančevo, Serbia, on 9 January 1974, and died on 5 September 2021, Novi Sad, Serbia. He received BSc in 1998, MSc in 2008, and PhD in 2014 in Plant Genetics and Breeding at the University of Novi Sad, Faculty of Agriculture. He worked as Research Associate and annual legume breeder at the Institute of Field and Vegetable Crops in Novi Sad, Serbia, from 2000 to 2018. His fields of interest encompassed conventional and molecular genetics, genetic resources, breeding, agronomy, agroecology, and crop history of annual legumes. Dr. Mikić co-authored more than 350 journal papers, about 120 international conference papers, over 10 book chapters and one book. He has also authored more than 30 cultivars of annual legumes and various forage crops registered in Serbia and abroad. Aleksandar's scientific horizons were endless, including archaeobotany, linguistics, plant biology, breeding, and farmers communities