Da li nam treba više ambicije za tranziciju na obnovlјive izvore u Srbiji? Temelјi upravlјanja i planiranja energije

Obnovlјiva energija je predložena kao primarni pristup za dekarbonizaciju energetskog sistema i razdvajanje potrošnje energije od emisije gasova sa efektom staklene bašte, kako u energetskoj literaturi, tako i u praksi. Evropska unija je prepoznala izazov i postavila tranziciju na obnovlјive izvore energije visoko na dnevni red svojih politike, sa najnovijom ambicijom da do 2050. godine bude uglјenično-neutralna ekonomija. Sa druge strane, države Zapadnog Balkana i dalјe zavise od fosilnih goriva kao jednog od glavnih izvora u energetskom miksu. Ambicija za tranziciju na obnovlјive izvore energije u državama Zapadnog Balkana, uklјučujući i Srbiju, uglavnom je vođena težnjama ka njihovoj evropskoj budućnosti. Štaviše, potpisivanje Ugovora o Energetskoj zajednici pružilo je institucionalne i pravne alate kako ugovornim stranama, tako i Evropskoj uniji za izgradnju zajedničkog energetskog tržišta. Ovi procesi inspirisali su mnoge autore u poslednje dve decenije da analiziraju tehničke, ekonomske, tržišne i životno-sredinske aspekte obnovlјivih izvora, međutim, upravlјanje i planiranje, iako identifikovani kao izazovni, izostali iz detaljnije analize. Ovaj rad ima za cilј da prikaže pregled odabrane literature i zakonodavstva o tranziciji na obnovlјive izvore energije, kako bi se analizirala glavna pravna i politička postignuća, kao i ambicije za tranziciju u Srbiji. Takođe, u radu se raspravlјa o lekcijama naučenim iz relevantne literature kroz prizmu upravlјanja energijom i planiranja. Prvi deo rada daje pregled literature glavnih koncepata tranzicije na obnovlјive izvore energije. Istorijska analiza politika i prava obnovlјivih izvora energije u Evropskoj uniji, Energetskoj zajednici i Srbiji je u fokusu drugog dela. U poslednjem delu, rezimiraju se lekcije naučene iz literature za buduće upravlјanje i planiranje energije kroz perspektive procesa energetskog planiranja, evaluacije politika i obrazovanja i administrativnih kapaciteta. U zaključku se ističe važnost postojećih nalaza iz literature kao budućih koraka ka ubrzanom upravlјanju i planiranju energije.Renewable energy has been suggested as the primary approach for decarbonizing the energy system and decoupling energy consumption from greenhouse gas emissions, both in the energy literature and in practice. The European Union has acknowledged the challenge and put renewable energy transition high on the policy agenda with the latest ambition of being a carbon-neutral economy by 2050. On the other hand, Western Balkan countries are still dependent on fossil fuels as one of their primary energy mix sources. The pledge about the European future has mostly driven the renewable energy transition ambition in the Western Balkan countries, including Serbia. Moreover, signing the Energy Community Treaty provided institutional and legal tools to both Contracting Parties and the European Union to build the common energy market. These processes inspired many authors in the last two decades to analyse technical, economic, market and environmental aspects of renewables. However, the governance and planning, even though identified as challenging, have been side-lined from the analysis. This paper aims to overview the selected renewable energy transition literature and legislation to analyse the main legal and policy milestones reached so far, as well as ambition in Serbia. It also discusses the lessons learned from the related literature from energy governance and planning prism. To do so, it firstly provides a literature review of the main concepts of the renewable energy transition. Moreover, the historical analysis of renewable energy policy and legal developments in the European Union, the Energy Community and Serbia are in the second part's focus. Finally, the discussion part summarizes lessons learned from the literature for future energy governance and planning with the perspective of the energy planning process, policy evaluation, and education and administrative capacity. The article concludes by emphasizing the importance of taking the current literature findings as prospective steps to follow towards accelerated energy governance and planning

Critical Overview of the Citizens Participation in the Energy Transition Through the Energy Democracy and Citizenship: Institutes of Prosumer and Energy Community from Theory to Practice in the Republic of Serbia

U borbi protiv klimatskih promena, posledice osećaju, ali i odgovor-nost snose, svi, kako pravna, tako i fizička lica. Imajući u vidu sve veći negativni uticaj klimatskih promena na životnu sredinu, raste pritisak na energetski sektor, kao najodgovorniji za emisije štetnih gasova, dok su, sa druge strane, domaćinstva i pojedinci sve više zaintereso-vani da doprinesu smanjenju uticaja koji imaju na životnu sredinu i klimatske promene. U procesu energetske tranzicije, paradigma cen-tralizovanog energetskog sektora je iz osnova promenjena. Izazovi decentralizacije i neophodnih promena na svim nivoima delovanja u sektoru energetike stavljeni su pred društvo i građane, a sve u cilju zaštite životne sredine. Kroz koncepte o energetskoj demokratiji i građanstvu, razvijeni su i instituti kupca-proizvođača i energetske zajednice. Dok se u državama širom Evrope, ovi instituti primenjuju već više od 20 godina, u Srbiji se tek zakonodavnim novinama u obla-sti energetike iz 2021. godine omogućava građanima da na svoje krovove postave solarne panele i da višak proizvedene električne energije isporuče u sistem. U teoriji to znači da građani pojedinačno, ili udruženi, proizvode električnu energiju i time direktno doprinose i energetskoj tranziciji i smanjenju svojih računa. U praksi, konkretan doprinos građana zavisi od regulatorne postavke koja može doneti brojne izazove. Cilj ovog istraživanja je da predstavi kako su ovi insti-tuti definisani u direktivama Evropske unije, dâ kritički osvrt na njiho-vu dosadašnju primenu u Srbiji, kao i da predstavi izazove i diskutuje mogućnosti za njihovo unapređenje. Korišćeni metodi u radu su pre-gled literature, uporedna analiza instituta, kao i neformalni nestruk-tuirani intervjui sa ekspertima. Rezultati istraživanja pokazuju da, ia-ko novi, ovi instituti bude veliko interesovanje stručne javnosti i građana, dok njihova primena u praksi razotkriva manjkavosti prav-nog sistema i nedovoljnog razumevanja i učešća građana u sektoru energetike, što utiče na tok i brzinu energetske tranzicije u Srbiji.In the fight against climate change, everyone, both natural and legal persons, feels the consequences and bears the responsibility. Having in mind the increasing impact of climate change on the environment, the pressure is growing on the energy sector, as the most responsible for greenhouse gas emissions, while, on the other hand, house-holds and individuals are wondering how they can contribute and reduce the impacts they have on the environment in their daily life. The energy transition fundamentally changes the paradigm of the centralized energy sector and introduces the challenge of decentralization and required changes at different levels, with the final aim of pro-tecting the environment. Through the concepts of energy democracy and citizenship, the institutes of prosumer and energy community have also evolved. While in coun-tries across Europe, these institutes have been applied for more than 20 years, in Ser-bia, only the latest amendments to the law in the field of energy in 2021 enabled citi-zens to install solar panels on their roofs and deliver surpluses to the grid. In theory, this means that citizens, individually or jointly, produce electricity and thereby directly contribute to the energy transition and reduce their electricity bills. In practice, the actual contribution of citizens depends on the regulatory setting, which can cause numerous challenges. This research aims to present how these institutes are defined in the European Union legislation, provide a critical review of their current implemen-tation in Serbia, and present challenges and discuss opportunities for their improve-ment. The methods used in this paper are literature review, comparative analysis of institutes and informal, unstructured interviews with experts. The research results show that, although new, these institutes greatly interest the professional public and citizens. At the same time, their application in practice reveals the legal system’s short-comings and poor understanding and participation of citizens in the energy sector, which affects the course and speed of the energy transition in Serbia