Ad futuram rei memoriam w 50-lecie powstania Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy Pomnika Historii Kultury Narodu

W 2019 roku mija 50 lat — złoty jubileusz — Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, jednego z najważniejszych muzeów w Polsce. Misją tej instytucji jest „upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie pierwszych Piastów z uwzględnieniem europejskiego kontekstu kulturowego i cywilizacyjnego oraz kulturze materialnej wczesnośredniowiecznej Polski […]. Promuje […] dziedzictwo kulturowe Wielkopolski jako miejsca kształtowania się polskiej państwowości, a także dziedzictwo historyczne i kulturowe wsi wielkopolskiej […]”. Początki starań o utworzenie nad Lednicą miejsca pamięci, ośrodka tożsamości historycznej i kulturowej dla Polaków, sięgają 2. połowy XIX wieku, czyli czasów, kiedy w wyniku zaborów państwa polskiego nie było na mapach ówczesnej Europy. W 1856 roku przestrzeń Ostrowa Lednickiego z zabytkowymi ruinami pałacu i kaplicy księcia Mieszka I została wykupiona z rąk pruskich przez Albina hrabiego Węsierskiego. W działania popularyzujące znaczenie historyczne i kulturowe Ostrowa na ziemiach polskich i za granicą hrabia angażował najznakomitszych ówczesnych przedstawicieli naukowej elity intelektualnej i artystycznej. Dzięki temu wyspa wraz z okolicą stała się swoistego rodzaju mekką, do której przybywali wszyscy poszukujący rzeczywistych korzeni tożsamości kulturowej i dawnej potęgi Polaków. Starania te kontynuowali następ-nie „spadkobiercy” tej idei. Szczególne zasługi na tym polu ma m.in. ks. Franciszek Wawrzyniak (1884–1941), członek Akademii Umiejętności, proboszcz parafii w Dziekanowicach. Ważnym etapem w dziejach Ostrowa Lednickiego, który dał merytoryczne podstawy przyszłego muzeum, było wpisanie 12 marca 1930 roku ruin palatium i kap a Ostrowie Lednickim do rejestru zabytków (nr rej.: 2404/A), a w 1957 roku — całej wyspy (nr rej.: 73/78/57 z 26.03.1957). W 1945 roku Ostrów Lednicki został przejęty przez Skarb Państwa, a jego pierwszym tymczasowym opiekunem został Józef Kubacki, kierownik szkoły w Lednogórze. Od tego momentu rozpoczął się nowy etap w dziejach tego miejsca. Formalnie początki muzeum wiążą się jednak dopiero z latami 60. XX wieku. Po wstępnych działaniach organizacyjno-prawnych prowadzonych od 1962 roku w związku z organizacją Rezerwatu Archeologicznego na Ostrowie Lednickim oficjalnie placówkę tę pod początkową nazwą Muzeum Początków Państwa Polskiego powołano do życia od 1 stycznia 1969 roku mocą uchwały Powiatowej Rady Narodowej w Gnieźnie z 19 grudnia 1968 roku. W uzasadnieniu tej decyzji stwierdzono, że „Rezerwat Archeologiczny na Ostrowiu [sic] Lednickim jest Pomnikiem Historii Narodu Polskiego dla turystów całego kraju i zwiedzających turystów zagranicznych i dla przeprowadzenia dalszych badań”. W uchwale Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gnieźnie z 11 grudnia 1969 roku muzeum nazwane jest jak wspomniano „Muzeum Początków Państwa Polskiego na Lednicy”. Na mocy tej samej uchwały Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gnieźnie „przekazało” muzeum lednickie pod zarząd Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu. Według uchwały nowa podległość miała obowiązywać od 31 grudnia 1969 roku. W uzasadnieniu tej decyzji napisano m.in., że „[w]artości historyczne Lednicy stwarzają konieczność zorganizowania placówki o szerokim charakterze oddziaływania i znacznym wyeksponowaniu dziejów kształtowania się państwowości polskiej X i XI w.”. Już bowiem w 1966 roku „w uznaniu wybitnej roli, jaką odegrał Ostrów Lednicki w procesie kształtowania się Państwa Polskiego i cywilizacji na naszych ziemiach, Ministerstwo Kultury i Sztuki uznało obiekty na Ostrowie Lednickim [za] Pomnik Historii Kultury Narodu i nadało mu rangę międzynarodową, weryfikując go w klasie «0» zabytków”. W 1970 roku Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu uchwałą z 30 stycznia wyraziło zgodę na przejęcie przez Wydział Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu od Wydziału Oświaty i Kultury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gnieźnie Muzeum Początków Państwa Polskiego na Lednicy. W 1975 roku zarządzeniem Wojewody Poznańskiego z 14 sierpnia, po powstaniu muzeum w Gnieźnie, pierwotną nazwę muzeum lednickiego zmieniono na Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nadając placówce nowy statut. W 1988 roku cały zespół kulturowo-osadniczy i przyrodniczy wokół jeziora Lednica wraz z Ostrowem Lednickim oraz innymi wyspami na tym jeziorze został włączony w przestrzeń nowo powołanego Lednickiego Parku Krajobrazowego, którego celem jest „ochrona krajobrazu historycznego, związanego z zabytkami Ostrowa Lednickiego i licznych stanowisk archeologicznych u wybrzeży jeziora Lednica, stanowiących pozostałości dawnej [średniowiecznej] aglomeracji lednickiej”. W 1994 roku Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Lech Wałęsa nadał Ostrowowi Lednickiemu status Pomnika Historii, czyli wyspa uzyskała „szczególną formę ochrony jako [jeden z] najcenniejszy[ch] zabyt[ków] w Polsce mający duże znaczenie dla dziedzictwa kultury Polski” [Monitor Polski 1994]. W 1999 roku Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy zmieniło organizatora. Na mocy Ustawy o muzeach i Statutu Muzeum nowym organizatorem został Samorząd Województwa Wielkopolskiego, który jest nim do dziś. Również w 1999 roku mocą decyzji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 28 grudnia Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy wpisano do Państwowego Rejestru Muzeów. Dziś Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy jest muzeum wielooddziałowym. Pierwotnie opiekowało się tylko ruinami na wyspie jeziora Lednica („wyspa władców”, „święta wyspa”, „chrzcielnica Polski”), później dołączono do niego całą jego otulinę, a następnie gród z reliktami zabudowy architektonicznej w Gieczu (od 1985 roku), wielki gród w Grzybowie koło Wrześni (od 1997 roku), a ostatnio też grodzisko w Radzimiu koło Murowanej Gośliny (badania muzeum od 2002 roku; pracownia muzeum od 2006 roku). W 1973 roku w strukturach organizacyjnych muzeum stworzono dział etnograficzny, który dał początek powołanemu w 1975 roku Wielkopolskiemu Parkowi Etnograficznemu w Dziekanowicach. Obecnie oprócz tworzonej tam z oryginalnych i rekonstruowanych obiektów ekspozycji wsi wielkopolskiej podlega mu jeszcze kilka pojedynczych przykładów budownictwa ludowego przeniesionych lub chronionych in situ, tj. m.in. obiekty w Lednogórze (Moraczewie), Rybitwach i Rogierówku. Dzięki staraniom kolejnych dyrektorów — Jerzego Łomnickiego (1968–1981), Andrzeja Kaszubkiewicza (1981–2008) i Andrzeja M. Wyrwy (od listopada 2008) — oraz wielu muzealników miejsce to sukcesywnie przybiera coraz szersze ramy organizacyjne, stając się obecnie jednym z najważniejszych muzeów na wolnym powietrzu w Polsce. Jednocześnie jest jednym z najznaczniejszych muzeów historyczno-etnograficznych na ziemiach polskich, a jeśli uwzględnić jego przednormatywne dzieje — jest najstarszym muzeum na wolnym powietrzu w Polsce liczącym w 2019 roku aż 163 lata! To „Korona Piastowska”, która chroni dziedzictwo kulturowe z początków państwa i kultury polskiej. Tomem tym honorujemy też 30. rocznicę — perłowy jubileusz — wydania pierwszego tomu „Studiów Lednickich”, które powołano w 1989 roku. Od 2012 roku to podstawowe czasopismo naukowe Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy ukazuje się jako rocznik mający również oficjalną wersję elektroniczną i stronę internetową (http://studialednickie.pl/)

Human artifact under God's protection. A windmill from Gryżyna: the oldest remaining windmill in Poland and its symbolic message. An Introduction to broader reflections

This synthetic article presents reflections concerning the oldest windmill — a windmill on the Polish land, i.e. a post mill (‘koźlak’) from Gryżyna (Kościan municipality, Wielkopolskie voivodeship), which was moved from Gryżyna (fig. 2 and 5) in 1964/1965 to the Museum of the First Piasts at Lednica, and its so-called ‘small skansen’ area. In 2017 the funds from The Ministry of Culture and National Heritage allowed a thorough preservation and renovation, and a post mill regained the look from the 18th and 19th centuries (fig. 9). On this windmill’s crown tree a 1585 date (fig. 11, 12) and Latin inscription [ADI]VTOR ET PROTECTOR MEVS ES TV DO[M]I[N]E; signum G, a Latin cross and a carpenter’s sign (fig. 11, 12, 17) were inscribed. The second date was inscribed on a tail beam — 1792 (fig. 14). In order to verify these dates, a dendrological research of an oaken main post (vertical axis) and east and west pine quarterbars was conducted. A broader historical and genealogical research, which unequivocally confirmed 1585 as the time when the windmill was built and its renovation in 1792, was also conducted. These two events were independently credited to the people who accomplished them. The windmill was built in the times of Łukasz Gułtowski and his son Wacław, while a renovation from the 18th century was conducted aft er Gryżyna was bought back by the Wierusz-Kowalski family. A beautiful Latin inscription, which is a paraphrasis of the 27(28) David psalm, gave the windmill under God’s protection (fig. 17). In the context of the content of this inscription, a broad symbolism of the windmills was illustrated in this study

An Early Medieval Silver Hoard from Tarnowo (Łekno). Data on the Process of Its Discovery

The silver hoard from Site Ł5 in Łekno, the Wągrowiec Commune, which was discovered in 2007 and which was subsequently examined up to 2014, is a scattered one. As a consequence of ploughing and denudation, it was dragged over a quite vast area (see Fig. 5). It constitutes Part III of a hoard which was discovered here in 1861 by Wojciech Jankowiak and Antoni Łukaszewicz. Based on our findings, it can be said beyond doubt that it was found in the field of A. Łukaszewicz (Figs. 2, 3, and 4). Its Part II was gathered as a result of the activities of “treasure hunters” in 2004 [Bogucki 2006b]. This hoard (Parts I–III), as it can be said, based on hitherto preliminary findings (examinations are still in process), was deposited in a “trade settlement” situated to the west of the suburbium and the stronghold at Sites Ł3 and Ł4 in Tarnowo Pałuckie—that is, Medieval Łekno (see Figs. 1 and 2) in the late 10th c.—or in the first five years of the 11th c. at the latest. It occurred in the layer of humus and in the upper zone of Cultural Layer I (Trenches I, II, and III—cf. Fig. 5). It is a scattered-type hack-silver hoard. In the years 2007–2014, in the course of surveys and excavations, more than 630 finds related to the discussed hoard were discovered. Together with its 19th c. part (Part I) and Part II from 2004, it contains more than 841 finds. The contents of Part III of the hoard, discovered in 2007–2014, include: whole and fragmented coins, fragments of silver and cast lead/silvered jewellery, silver clumps, and wires. Concerning the coins, there are: Arabian dirhams (hacked) from the Abbāsid, Sāmānid and possibly Buvaihid?, Hamdānid?, and Ziyārid? dynasties (dated to between c. 815 and c. 976, according to the analysis by D. Malarczyk); silver coins (whole and fragmented)— according to a preliminary analysis by Z. Bartkowiak, they are West European: German denars of Otto and Adelheid, Heinrich, Otto, denars from the Cologne mint (?), Bavarian denars; Danish half-bracteates (Hedeby); denars of the Bohemian type, including a hybrid of a Bohemian denar, cross denars of Type I; Byzantine coins of Constantine VII and Roman II (945–959). A hitherto unknown hybrid of the Princes Polonie denar of Bolesław the Brave is also related to this assemblage [Bogucki 2006b, p. 181–182 ff.) The silver hoard from Tarnowo Pałuckie (Łekno) is a very significant find for defining settlement changes in the centre of the Łekno settlement complex, its settlement, economic-trade and architectural-construction structures, as well as for broader cultural phenomena within Greater Poland and its relations to the European cultural circle. All the finds from Part III of the hoard (coins, jewellery, silver clumps and wires, other finds) underwent detailed numismatic and art history studies, as well as specialist examinations—detailed non-invasive metallographic examinations and conservation ( J. Strobin and M. Sawczak). The results of these examinations and the hoard itself (the catalogue with specialist examinations) will be published in a separate monograph devoted to this discovery after all the examinations are completed. Apart from the planned monograph, details of a 9th c. sword scabbard chape from this hoard have already been published [Wyrwa, Janiwski 2014]

Alberyk z Trois Fontaines o początkach chrześcijaństwa w Prusach

W artykule omówiono dzieje misji cysterskiej w Prusach prowadzonej przez klasztor cysterski w Łeknie w kontekście notatki z kroniki Alberyka z Trois Fontaines

A.D. 966. The Baptism of Duke Mieszko. Research Dilemmas and the Importance of the Act for Cultural Transformations in Poland

This paper provides a general overview of selected sources and ideas functioning in Polish historiography on the baptism of Duke Mieszko I and the early stages of the Christianization of the Polish lands. The issue has long been debated by historians specialising in different fields, and new hypotheses and interpretations are still formulated. As part of this unfinished discussion, this paper seeks to make some general comments on some of the most lively discussed questions. Understandably, the hypotheses presented in the paper do not unravel all the mysteries and issues are still pending further research. The baptism of Duke Mieszko I, and thus the symbolic baptism of Poland, coincided with a moment of an intense expansion of Christianity in Europe (Fig. 1). Regardless of its religious, political and cultural significance for the next generations of rulers, nobles, prelates, chroniclers, historians, writers, artists and many others, the baptism has always been a great inspiration for various creative undertakings. The origins of historical reflections on this act can be found, e.g., in the chronicles of Thietmar or Gallus Anonymous. The latter rendered the events of this Holy Saturday of 966 in a very colourful and symbolic way, approximately 150 years later. In his chronicle, Gallus Anonymous noted, e.g., that just as Duke Mieszko was healed from blindness as a child, so having married a Bohemian Duchess Dobrawa, Mieszko — as a prudent and foresighted ruler — accepted baptism. The baptism freed him and his subjects from the blindness and darkness of paganism, giving them in return the clarity and truthfulness of the new faith. Although the very act, its exact date and location, as well as its cultural and civilization- bearing role are still subjects of heated debate among historians specialising in various fields, there is no doubt that it marked the beginning of a new phase in the connection between the Polish lands and the European cultural circle. At first, the process of Christianization involved merely a small circle of the society. The establishment of Christianity in the whole area of Poland was a very long process, characterised by varying dynamics and completed — using a variety of means — not earlier than at the end of the thirteenth century. Nevertheless, Mieszko I’s baptism inscribed our lands into the circle of Christian Europe in perpetuity. What did the adoption of Christianity mean for Poland? Through the introduction of the Christian faith, regardless of its initial kinks (in the 1030s), the Church strengthened the position of the ruler, offered him a divine legitimacy and made him an equal partner in the family of the Christian rulers of Europe. Christianity introduced also new, previously unknown cultural elements. These were, for example: — a new concept of God, the world and the place of humans within it; — the opening of expanded international contacts in the secular and ecclesiastical sphere; — bringing religious orders, such as the Benedictines, later Cistercians, Canons Regular, mendicant orders and others. These, as in Europe, actively participated in the shaping of the new economic and cultural image of the Polish lands, irrespective of their spiritual duties; —Latin, a universal language and alphabet associated with the circle of the clergy, and the princely chancellery; — a new way of measuring time (a calendar and related holidays and liturgical celebrations); — the inclusion of Christian symbols into the native cultural space, including the symbolism of colours, signs and gestures, the symbols of the natural world, etc.; — scriptoria, book and wall painting; — various worship and liturgy-related objects, such as, e.g., frescoes, the statues of saints and patron saints, reliquary boxes, liturgical combs, signs of episcopal dignity, patens, chalices, bowls, crosses, bells, suspended canopy lighting, etc.; — new architecture, and canons of style and workshops (the mastery of stone processing, techniques of construction and the preparation of mortars and mosaics); — inhumation took over from cremation as the dominant burial rite, etc. And other things. Slowly but consequently, these elements replaced and sometimes demolished the hitherto prevailing way of perceiving and ordering the world and its evaluation. Therefore, there is no exaggeration in the statements of the ‘revolutionary’ nature of the new faith formulated by scholars. Due to the enigmatic nature of the written sources and an unsatisfactory state of knowledge of, e.g., the earliest architecture related to the Christianization of the Polish lands (especially its more precise chronology), some issues addressed in this paper remain unresolved. However, despite many shortcomings and unexplained hypotheses, there is no doubt that an area in Europe, which since c.1000 came to be called Polonia, became permanently linked to the European Christianitas in the second half of the tenth century. All this started in 966, following previous preparations, due to Duke Mieszko I of the Piast dynasty

Klasztory cysterskie w Łeknie i Wągrowcu

Opracowanie bogato ilustrowane materiałami z badań archeologiczno-architektonicznych w Łeknie i materiałami historycznymi - fotokopie dokumentów pisanych, archiwalnych fotografii itdW książce przedstawiono historię klasztoru cysterskiego w Łeknie - Wągrowcu od fundacji w 1153 roku do czasów współczesnych

Przyczynki do rekonstrukcji klimatu w prahistorii i czasach historycznych na Pałukach w świetle interdyscyplinarnych badań łekneńskiego kompleksu osadniczego

W tekście bogaty materiał porównawczy z zakresu badań historycznych, analizy palinologiczne i dendrochronologiczne; w tym liczne wykresy i zestawienia, szczególnie do przemian pogodowych w rejonie Łekna - Wągrowca od 1950 do 2000 rokuW oparciu o wyniki badań specjalistycznych z zakresu archeologii, badań historycznych i wieloaspektowych badań przyrodniczych (m.in. palinologia, dendrochronologia, klimatologia)omówiono przemiany klimatyczne na Pałukach - w północno wschodniej Wielkopolsce, od prahistorii - początku holocenu - do 2000 rok

Kto i jak długo budował klasztory w średniowieczu? Od mitu do rzeczywistości w świetle działalności budowlanej Cystersów

W oparciu o materiały historyczne oraz źródła archeologiczno-architektoniczne dokonano przeglądu dotychczasowej historiografii na temat roli fundatorów i ich fundacji klasztornych w Polsce i Europie, ze szczególnym uwzględnieniem działalności budowlanej Cystersów