Budowa rzeźni miejskiej w Białymstoku w latach 1911-1914 według projektu firmy „Windschild & Langelott” oraz jej funkcjonowanie do 1919 r.

Artykuł prezentuje okoliczności powstania nowoczesnej rzeźni miejskiej w Białymstoku, zbudowanej w latach 1912-1914, a także jej funkcjonowanie do 1919 r. Nowa ubojnia zastąpiła stary zakład, istniejący już przed 1868 r., przy przedłużeniu ul. Fabrycznej poza granice miasta. Ze względu na jej zły stan sanitarny w 1898 r. ówczesne władze miejskie rozpoczęły starania o uzyskanie zgody na budowę nowej rzeźni, którą zlokalizowano na uroczysku „Parszyno”, tuż za miastem, przy szosie do Warszawy (Szosa Żółtkowska). W 1901 r. dokonano wykupu gruntów pod inwestycję, ale z dalszymi pracami wstrzymano się do 1911 r. W tym roku wybrano wykonawcę projektu – bydgoską firmę Windschild&Langelott. Do końca 1911 r. trwały prace nad projektem rzeźni, którą urządzono według nowoczesnych wzorców niemieckich (zawierała oddzielne sale uboju, chłodnie, stację badania mikroskopowego, wszystko połączone szerokim korytarzem w ramach jednego budynku). W kwietniu 1912 r. prezydent miasta podpisał umowę z przedstawicielem bydgoskiej firmy, mocą której budowa miała zostać ukończona do grudnia 1912 r. Prace wykończeniowe i wyposażeniowe trwały do pierwszych miesięcy 1914 r. Ubojnię otworzono 20 marca 1914 r. W międzyczasie ustalono podstawowe zasady funkcjonowania zakładu, dokumentację, cenniki itd. W ciągu pierwszych ośmiu miesięcy działania w rzeźni zabito ponad 40 tys. zwierząt gospodarskich, z których łączny dochód przyniósł miastu 32 tys. rubli. Przewidywano, że w 1915 r. wpływy z uboju w rzeźni miejskiej przekroczą 50 tys. rubli. W realizacji tych planów przeszkodziła I wojna światowa. W sierpniu 1915 r. miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie, które przejęły ubojnię, przekształcając ją w rzeźnię etapową nr 838. W rękach władz polskich znalazła się dopiero 19 lutego 1919 r

Krąg rodzinny Zofii z Chożowa Holszańskiej i jej testament z 29 VII 1518 r.

Tekst referatu wygłoszonego 26.10.2012 r. w trakcie konferencji z cyklu Archiwalia a badania regionalne, pn. Rody i rodziny Mazowsza i Podlasia. Archiwalne żródła do badań genealogicznychPreprint artykułu, opublikowanego(po korekcie i redakcji) w tomie pokonferencyjnym: Rody, rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych, pod red. D. K. Rembiszewskiej i H. Krajewskiej, wyd. Łomżyoskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Łomża 2013, s. 345-366, omawiającego rodzinne powiązania Zofii z Chożowa, żony Aleksandra Holszańskiego i córki Olechny Sudymontowicza, w kontekście jej ostatniej woli spisanej w Wołpie 29 lipca 1518 r.Publikację zrealizowano przy wsparciu finansowym Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższeg

Kościół parafialny w Kalinówce Kościelnej i jego wyposażenie w świetle wizytacji z 1620 r.

Tekst omawia okoliczności powstania najstarszego inwentarza kościoła parafialnego w Kalinówce Kościelnej, sporządzonego w 1620 r. przez wizytatora ks. Mikoła Iszorę, archidiakona wileńskiego. Prezentuje także najstarszy wygląd świątyni kalinowskiej oraz jej wyposażenie, typowe dla kościołów parafialnych Podlasia w XVII w. Do artykułu dołączony jest aneks w postaci tekstu wizytacji z 1620 r

Opieka patronacka rodów Paców i Branickich nad klasztorem dominikanów w Choroszczy

Artykuł omawia sposób realizacji prawa patronatu przysługującego właścicielom Choroszczy, w pierwszej kolejności nad kościołem parafialnym, a od 1654 r. nad klasztorem dominikanów. Przedstawia zakres opieki i rodzaje fundacji ze strony Paców (włącznie z opisem uposażenia klasztoru), a następnie rodu Branickich. Stefan i Anna Pacowie dokonali przed 1633 r. rozszerzenia beneficjum kościoła parafialnego, zaś ich syn Mikołaj Stefan Pac, biskup wileński, sprowadził w 1654 r. do Choroszczy dominikanów. Na ich potrzeby wzniósł pierwsze zabudowania klasztorne, powiększył majątek konwentu, wyposażył świątynię nowymi paramentami liturgicznym oraz przywiózł z Rzymu relikwie świętych oraz obraz Jezusa niosącego krzyż. Najpełniejszą opiekę patronacką nad choroszczańskimi dominikanami rozwinęli Braniccy. Katarzyna Scholastyka z Sapiehów, wdowa po Stefanie Mikołaju Branickim zapisała na rzecz klasztoru sumy na jego odbudowę po pożarze w 1707 r., ufundowała także szereg paramentów liturgicznych. Jan Klemens Branicki, syn Stefana Mikołaja i Katarzyny Scholastyki, wzniósł w latach 1752-1758 nową świątynię parafialną, w latach ok. 1763-1764 zabudowania konwentualne oraz ufundował nowy szpital przy klasztorze. Również trzy żony Jana Klemensa Branickiego - Katarzyna Radziwiłłówna, Barbara Szembekówna i Izabela Poniatowska dokonały szeregu pobożnych fundacji na rzecz dominikanów, głównie wyposażając ich świątynię w nowe paramenta liturgiczne

Pierwszy raport z badań piwnic pałacu Branickich

Artykuł stanowi podsumowanie badań historycznych, architektonicznych i archeologicznych, przeprowadzonych przez Atelier Zetta w piwnicach pałacu Branickich w Białymstoku w 2011 r. Zespół badaczy tworzyli: mgr inż. arch. Zenon Zabagło, dr inż. arch. Marek Barański, mgr inż. arch. Paweł Kinsner, mgr inż. arch. Leszek Dobrowolski, mgr archeologii Stanisław Petrykowski, mgr historii Wiesław Wróbel oraz mgr inż. arch. Karolina Porowska

Nie tylko „loża masońska”… O dziejach domu przy ul. Kilińskiego 16 w Białymstoku

Artykuł ma na celu uzupełnienie historii jednego z najstarszych i najważniejszych zabytków na terenie Białegostoku – domu przy ul. Kilińskiego 16, zwanego powszechnie „Lożą Masońską”. Dom został zbudowany w latach 1806-1807 przez pruskiego urzędnika Chrystiana Samuela Honigkego. 9 lutego 1806 r. wydzierżawił on od miejscowego probostwa katolickiego grunt położony przy ówczesnej ulicy łączącej rynek z pałacem. W tym czasie stała na nim zbudowana około 1770 r. dworska wozownia. Dzierżawca posesji rozebrał wozownię, a w jej miejscu postawił dwukondygnacyjny murowany dom, usytuowany kalenicowo do ulicy. Po przejściu Białegostoku w granice Rosji na mocy traktatu w Tylży w 1807 r. władze pruskie opuściły miasto, jednak Chrystian Samuel Honigke pozostał na miejscu. Przestał piastować wysokie urzędy państwowe i przez kilkanaście kolejnych lat zajmował posadę nauczyciela języka niemieckiego w miejscowym gimnazjum (zmarł w 1825 r.). Degradacja spowodowała, że właściciel domu nie był w stanie opłacać tenuty dzierżawnej na rzecz białostockiej parafii. Ze względu na ciążący na nieruchomości dług, majątek Honigkego został zlicytowany w 1821 r., a nabywcą został Izaak Zabłudowski. Jednakże niezaspokojenie roszczeń właściciela gruntu spowodowały, że przeprowadzono powtórną licytację, w wyniku której nabywcą całej posesji został Kopel Halpern, szwagier Izaaka Zabłudowskiego. Kopel Halpern zmarł w 1856 r., a pozostały po nim majątek został w 1872 r. sądowo podzielony między licznych spadkobierców. Dom i posesja przy ówczesnej ul. Niemieckiej przypadły jedynej córce Kopela, Szejnie Małce, noszącej po mężu Dawidzie nazwisko Kempner. Szejna Małka i Dawid Kempnerowie zajmowali się dostawami żywności do garnizonów wojskowych w miastach na terenie zachodnich guberni Rosji. Po ich śmierci nieruchomość odziedziczyła szóstka dzieci, które mocą aktu z 14 czerwca 1897 r. dokonały między sobą podziału posiadanych praw własności. W wyniku ugody, pięć sióstr oddało swoje prawa na rzecz ich jedynego brata, Falka Kempnera, w zamian za zadośćuczynienie w wysokości 51 tys. rubli. Falk Kempner, znany w Białymstoku finansista, bankier i działacz społeczny, pozostawał posiadaczem omawianej nieruchomości aż do 1930 r. Tego roku sprzedał ją Bejli Szocher, którą dopiero okupanci niemieccy w lipcu 1941 r. wyzuli z praw własności. Dom został zniszczony w czasie wycofywania się wojsk niemieckich z miasta w sierpniu 1944 r. Ze względu na zabytkowy charakter obiektu szybko podjęto decyzję o jego odbudowie, zaś w 1946 r. władze wojewódzkie zgodziły się na zlokalizowanie w budynku Miejskiej Biblioteki Publicznej. Na potrzeby prac restauratorskich w 1948 r. historyk Jan Glinka sporządził opis historyczny obiektu, natomiast architekci Stanisław Bukowski i Lesław Jarosz przygotowali projekt rekonstrukcyjny. Zakładał on częściowe odtworzenie układu wnętrz domu według rysunków inwentaryzacyjnych z 1886 r. oraz zaadoptowanie go na potrzeby biblioteki (dodanie nowych klatek schowych). Największą zmianą wprowadzoną w bryle obiektu było nakrycie go czterospadowym dachem. Odbudowa zabytku trwała do końca 1956 r., kiedy to Miejska i Wojewódzka Biblioteka Publiczna przeniosła się do nowych wnętrz z poprzednio zajmowanego lokalu przy ul. Orzeszkowej 15. Z zabytkowego gmachu ul. Kilińskiego 16 biblioteka, nosząca obecnie nazwę „Książnicy Podlaskiej”, korzysta po dziś dzień

Rys historyczny fabryki Jakuba A. B. Markusa w Białymstoku przy ul. Jurowieckiej 29

Pierwsza manufaktura włókiennicza Abrama Bersza Markusa powstała w 1877 r. i funkcjonowała najprawdopodobniej przy ul. Mikołajewskiej (dziś Sienkiewicza). Dzięki koniunkturze gospodarczej Abram Bersz zyskał kapitał, który zainwestował w nowy zakład produkcyjny, przeniesiony w 1893 r. na ul. Pocztową (dziś Jurowiecka). W 1896 r. fabrykę po ojcu przejął Jankiel vel Jakub Abram Berszowicz Markus, rejestrując ją pod nazwą „Jakub A. B. Markus”. Jakub zmarł ok. 1911 r., pozostawiając fabrykę włókienniczą przy ul. Jurowieckiej wdowie Helenie i pięciu synom. Potomkowie Jakuba prowadzili przedsiębiorstwo do 1939 r. Był to jeden z największych zakładów sukienniczych Białegostoku w okresie międzywojennym, zatrudniający w 1922 r. ponad 200 robotników. W 1921 r., w wydawnictwie „Białystok Ilustrowany”, Markusowie opublikowali rycinę, przedstawiającą zakład w jego największym rozkwicie. Pozwoliła ona na odtworzenie chronologii powstawania budynków, wchodzących w skład zespołu fabrycznego oraz ich architektury. Jest to źródło rzadkie i cenne, tym bardziej, że fabryka rodu Markusów nie przetrwała II wojny światowej, a pozostałe po niej ruiny rozebrano w latach 50. XX w

The Society for Opening and Maintaining Public Libraries in Białystok (1907–1915)

Odnalezienie nieznanych materiałów archiwalnych dotyczących założenia Towarzystwa Otwierania i Utrzymywania Bibliotek Publicznych w Białymstoku z 1907 r. oraz jego funkcjonowania, a także drukowanej wersji statutu tego Towarzystwa, pozwoliło na ponowne przyjrzenie się zagadnieniu początków bibliotekarstwa publicznego w Białymstoku. Artykuł ten stanowi próbę bardziej szczegółowej rekonstrukcji okoliczności powstania Towarzystwa i jego funkcjonowania przed 1915 r. na podstawie nowych źródeł historycznych.Finding unknown archival materials referring to the foundation of the Society for Opening and Maintaining Public Libraries in Białystok of 1907 as well as its functioning, and also the printed version of the status of the Society, allowed us to review the issue of the origins of public libraries in Białystok. The article is an attempt at a more specific reconstruction of the circumstances of the Society’s foundation and its functioning before 1915 on the basis of new historical [email protected]ław Wróbel – mgr, historyk, absolwent Uniwersytetu w Białymstoku, kierownik Pracowni Zbiorów Specjalnych i Digitalizacji Biblioteki Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, którego zainteresowania badawcze dotyczą głównie Białegostoku i Białostocczyzny.Archiwum Państwowe w Białymstoku: Inspekcja Podatkowa Miasta Białegostoku i Powiatu, sygn. 11; Akta Stanu Cywilnego Okręgu Bożniczego w Białymstoku, sygn. 79, 150; Urząd powiatowy białostocki ds. wymiaru podatku przemysłowego, sygn. 3; Akta miasta Białegostoku, sygn. 150; Starszy Notariusz Sądu Okręgowego w Grodnie, sygn. 104, 105, 106, 111Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie, f. 103Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rps 1793Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie, f. 544Biblioteka Narodowa Rosji w Petersburgu, sygn. 18.274.6.160; 20.76.5.19(1); 18.146.3.822Chłopicki E., Notatki z różnoczasowych podróży po kraju, Warszawa 1863.„Dziennik Urzędowy Województwa Białostockiego” 1 IX 1921, nr 9.Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, rzemiosł i rolnictwa 1926/1927, Warszawa 1926.Miłakowski M., Очеркъ Белостока въ историческомъ, етнографическом и бытовомъ отношенiяхъ съ приложенiамi, Kijów 1897.Памятная книжка гродненской губернии на 1902 годъ, Grodno 1902.Памятная книжка гродненской губернии на 1904 годъ, Grodno 1904.Памятная книжка гродненской губернии на 1906 годъ, Grodno 1906.Памятная книжка гродненской губернии на 1907 г., Grodno 1907.Памятная книжка гродненской губернии на 1908 г., Grodno 1908.Памятная книжка гродненской губернии на 1909 г., Grodno 1909.Памятная книжка гродненской губернии на 1910 г., Grodno 1910.Памятная книжка и адрес-календарь гродненской губернии на 1911 г., Grodno 1911.Памятная книжка и адрес-календарь гродненской губернии на 1912 г., Grodno 1912.Памятная книжка и адрес-календарь гродненской губернии на 1913 г., Grodno 1913.Памятная книжка и адрес-календарь гродненской губернии на 1914 г., Grodno 1914.Памятная книжка и адрес-календарь гродненской губернии на 1915 г., Grodno 1915.Spisy mieszkańców Białegostoku z lat 1799–1853, oprac. W. Wróbel, W. Szwed, Białystok 2016.Справочный календарь по г. Белостоку на 1913 год, Białystok 1913.Tyktin A. M., Наше домостроительство, [w:] Справочный календарь по г. Белостоку на 1913 год, Białystok 1913.Вся Россиия 1900, t. 1, [Petersburg] 1900.Закон 4-го марта 1906 года о союзах и обществах с последующими к нему разъяснениями Правительствующего Сената и Министерства Внутренных дел, Petersburg 1906.„Dziennik Białostocki” 1919–1922, 1926„Gazeta Białostocka” 1913„Głos Ziemi Białostockiej” 1931„Kraj” 1896„Kuryer Litewski” 1906Biblioteka publiczna, [w:] Podręczny słownik bibliotekarza, oprac. G. Czapnik, Z. Gruszka, Warszawa 2011.Dobroński A., Szkolnictwo w Białymstoku do 1914 r., [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 4, red. H. Majecki, Białystok 1985.Goławski M., Szkolnictwo Powszechne w Białymstoku, Białystok 1934.Jurkowska M., Biblioteka Izabeli z Poniatowskich Branickiej (1772–1808) w Białymstoku, „Bibliotekarz Podlaski”, 28, 2014.Kraczkiewicz J., Biblioteka publiczna w latach 1907–1914, [w:] Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, red. S. Tazbir, Warszawa 1961.Krahel T., Seminarium Duchowne w Białymstoku (1820–1843), w: Rola oświaty i szkolnictwa w procesie kształtowania się świadomości narodowej na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim, red. W. Śleszyński, Białystok 2007.Krajewska M., Biblioteka Izabeli i Jana Klemensa Branickich w Białymstoku, „Studia Teologiczne”, 7, 1989.Kruszewska T., Biblioteka Publiczna w Białymstoku przed odzyskaniem niepodległości w 1919 r., „Bibliotekarz Podlaski”, 6, 2003.Lechowski A., Białystok. Przewodnik historyczny, Białystok 2009.Maleczyńska K., Książki i biblioteki w Polsce okresu zaborów, Wrocław 1987.Małek A., Kamera Wojny i Domen Departamentu Białostockiego Nowych Prus Wschodnich 1796–1807. Monografia zespołu archiwalnego, Warszawa 2007.Małek A., Mieszkańcy Białegostoku pod zaborem pruskim, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, 10, 1996.Matusiewicz A. et al., Historia Suwałk do 1945 roku, [w:] Suwałki. Miasto nad Czarną Hańczą, red. J. Kopciał, Suwałki 2005.Mościcki H., Białystok. Zarys historyczny z 22 ilustracjami, Białystok 1933.Nadratowska K., Dzieje książki i bibliotek w Łomży do 1939 r., „Ziemia Łomżyńska”, 4, 1990.Olszewski M., Inwentarz biblioteki Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo w Białymstoku z 1820 roku, „Studia Teologiczne”, 7, 1989.Sokół Z., Dzieje bibliotek w Białymstoku (od XVIII do 1939 r.), Białystok 1999.Sokół Z., Miejska Biblioteka Publiczna w Białymstoku, „Gazeta Białostocka” 10 VII 1964, nr 163.Trynkowski J., Gimnazjum. Z dziejów Gimnazjum Białostockiego (1777) 1802–1915, Białystok 2002.Wiesiołowski P., Zapiski Litwina, sługi i wychowańca Zygmunta Augusta, „Biblioteka Ossolińskich”, Poczet nowy, 9, 1868.Wiśniewski T., Bractwo Dobroczynne „Linas Hacedek” w Białymstoku w latach 1885–1939, „Białostocczyzna”, 1988, nr 4.Wróbel W., Kilińskiego. Historia jednej ulicy, Białystok 2016.Wróbel W., Nie od razu pomnik zbudowano... W czterdziestą rocznicę odsłonięcia pomnika Ludwika Zamenhofa w Białymstoku, Białystok 2013.2712516