Wpływ przemian klimatycznych w dobie małej epoki lodowej na społeczności gór w XV i XVI stuleciu. Przykład Karpat polskich

The aim of this article is to trace reactions to the cooling of climate in the 15th and 16th century caused among the communities living in mountain areas, who were particularly affected by the consequences of this phenomenon. The Polish Carpathians are the subject of a detailed study here, but it would be tempting to compare the obtained results with research analyses of other mountain areas in the northern hemisphere. This work examines in detail the condition of settlement networks in the mountains in the abovementioned period, and it analyses their economic profile. Particular attention is given to rapid changes observed there, undoubtedly associated with the progressing climate cooling. At the same time, a crisis of an older settlement process based on agricultural activities was taking place. Its most evident symptoms were poverty and, as a consequence, the abandonment of villages by their residents and depopulation of entire settlements. On the other hand, this phenomenon was simultaneously accompanied by a progressing wave of new colonization, introducing a different economic model based on a skillful joining of pastoral activities with agriculture, as well as other tasks. It turned into an enormous success resulting in the settlement of hundreds of new villages in the 16th century. The sources refer to this process as „the settlement based on the Wallachian law”. It was initiated by immigrants from the Balkans, but soon its elements were adopted by the local population, primarily Ruthenian. This colonizing movement entailed deep transformations of social, ethnical, and religious nature in the examined area, the consequences of which are visible even today.Celem artykułu było prześledzenie reakcji na ochłodzenie klimatu w XV i XVI w. społeczności zamieszkujących szczególnie narażone na konsekwencje tego zjawiska obszary górskie. Przedmiotem szczegółowych obserwacji stał się teren Karpat polskich, lecz kuszącą perspektywą byłoby porównanie uzyskanych wyników z efektami badań innych obszarów górskich na półkuli północnej. W pracy analizie poddałem zwłaszcza stan sieci osadniczej w górach w badanym przedziale czasowym oraz dokonałem analizy ich profilu gospodarczego. Na szczególną uwagę zasługują obserwowane tam gwałtowne przemiany, bez wątpliwości powiązane z postępującym ochłodzeniem klimatu. Z jednej strony miał miejsce kryzys starszego osadnictwa opartego na zajęciach rolniczych. Jego najbardziej widocznymi symptomami była nędza a w konsekwencji opuszczanie wsi przez dotychczasowych mieszkańców i wyludnianie całych osad. Z drugiej strony zjawisku temu równocześnie towarzyszyła postępująca fala nowej kolonizacji, wprowadzająca odmienny model gospodarczy, oparty na umiejętnym łączeniu zajęć pasterskich z rolnictwem i innymi aktywnościami. Odniosła ona olbrzymi sukces mierzony powstaniem w XVI w. setek nowych wsi. W źródłach określa się ją jako „osadnictwo na prawie wołoskim”. Zainicjowali ją imigranci z Bałkanów, lecz wkrótce jej elementy przyswoiła miejscowa, głównie ruska ludność. Ten nurt kolonizacyjny pociągnął za sobą głębokie przemiany natury społecznej, etnicznej i religijnej na badanym obszarze, których konsekwencje widoczne są również współcześnie

Zmiany środowiska przyrodniczego wokół wsi wołoskich na północnych stokach Karpat w XV i XVI wieku

The problem of the impact of colonization on the natural environment in the 15th and 16th centuries has so far not been addressed by historians. Many publications were limited to only mentioning various symptoms of this phenomenon, without making efforts to analyse this phenomenon in more detail. This article aims at supplementing these inadequacies at least partially. There was a sudden demographic growth of the local population in the 16th century, manifested by the mass founding of new villages and the population growth in the older settlements. One of the consequences of this phenomenon was the limiting of pastoralism in favour of tillage. This activity resulted not only from the gradually shrinking grazing areas and their impoverishing, but also from the efforts of great landowners supporting the agriculture which was offering more profit. The aim of the article is to present in what way these processes influenced the local natural environment. Various historical sources from the 15th and 16th centuries (the nobility’s inventories and surveys, location charters, entries in court documents) were used in order to present the changes in the forestation status, to indicate diverse factors influencing its reduction, and to address the problem of species’ impoverishment of forest vegetation, wild game and degradation of natural mountain meadows. The efforts to limit the presence of some of these unfavourable phenomena were made, and the assessment of their application was made.Problem wpływu kolonizacji gór na środowisko przyrodnicze w badanym odcinku czasowym nie spotkał się dotąd ze szczególnym zainteresowaniem historyków. W licznych pracach ograniczano się do odnotowania występowania różnych symptomów tego zjawiska, nie podejmując próby jego dokładniejszej analizy. Prezentowany tekst ma na celu przynajmniej w części uzupełnić te niedostatki. W XVI wieku na północnych stokach Karpat nastąpił gwałtowny wzrost demograficzny miejscowej populacji, manifestujący się masową lokacją nowych wsi i wzrostem ludnościowym starszych osad. Jedną z konsekwencji tego zjawiska było ograniczanie pasterstwa na rzecz uprawy roli. Takie postępowanie wynikało nie tylko z kurczących się stopniowo terenów wypasowych i ich ubożenia, ale też z zabiegów wielkich właścicieli ziemskich, wspierających przynoszące większe zyski rolnictwo. Celem artykułu jest ukazanie, w jaki sposób te procesy oddziaływały na lokalne środowisko przyrodnicze. Na podstawie różnorodnych źródeł historycznych pochodzących z XV i XVI wieku (inwentarze i lustracje dóbr szlacheckich, przywileje lokacyjne, zapisy w księgach sądowych) ukazano zmiany stanu zalesienia, wskazano na różnorodne czynniki wpływające na jego redukcję, podjęto problem gatunkowego ubożenia roślinności lasów i dzikiej zwierzyny oraz degradacji naturalnych łąk górskich, a także wskazano na próby ograniczenia występowania tych niekorzystnych zjawisk i dokonano oceny skuteczności ich stosowania

Północny zasięg osadnictwa na prawie wołoskim w średniowiecznej Polsce

The aim of this discussion was to study the northern border of the range of the Wallachian law in the Polish territories in the 15th–16th century. Single settlements governed by this law were observed in the regions of Sandomierz, Lublin, Chełm and the Old-Polish Voivodeship of Bełż, as well as in Volhynia. In the light of the arguments put forward in this article, the Wallachian settlement was losing its significance during the period in question and, as it was moving away from the mountainous areas, it was often only an addition to agricultural colonization. It played a more important role only in settling agriculturally unattractive and peripherally situated micro-regions. The situation of settling in agricultural villages individual Vlachs or their small groups occurred often. This was a sufficient reason for which these colonists were quickly undergoing processes of assimilation as well as ethnical and cultural integration with the local, most of all Ruthenian, surroundings. As the example of Lubycza situated in the voivodeship of Bełż shows, only few communities from these settlements managed for the longest period, until the 19th century, to maintain and protect their legal distinction, which gave them a privileged position in comparison to peasants from the neighbouring, Ruthenian, villages.   Celem rozważań jest uchwycenie północnej granicy zasięgu prawa wołoskiego na ziemiach polskich w XV–XVI w. Pojedyncze osady rządzące się tym prawem uchwycono na terenie ziemi sandomierskiej, ziemi lubelskiej, ziemi chełmskiej i w staropolskim województwie bełskim oraz na Wołyniu. W świetle zawartych w tym artykule rozważań, w miarę oddalania się od obszarów podgórskich osadnictwo wołoskie w badanej epoce traciło na znaczeniu i stawało się często tylko dodatkiem do kolonizacji rolniczej. Większą rolę odegrało tylko w zasiedlaniu nieatrakcyjnych rolniczo, peryferyjnie położonych mikroregionów. Często występowała sytuacja osadzania we wsiach rolniczych pojedynczych Wołochów albo ich niewielkich grup. Stanowiło to wystarczającą przyczynę, dla której ci koloniści bardzo szybko ulegali procesom asymilacji oraz integracji etnicznej i kulturowej z miejscowym, przede wszystkim ruskim otoczeniem. Jak wskazuje przykład położonej w województwie bełskim Lubyczy, nieliczne społeczności tych osad najdłużej, bo aż do XIX w., potrafiły zachować i bronić swojej odrębności prawnej, dającej im uprzywilejowaną pozycję w porównaniu z wieśniakami z okolicznych, ruskich wsi

Ethnic aspects of settlement in Ius Valachicum in medieval Poland (from the 14th to the beginning of the 16th century

The purpose of this article is to present the relationships which occurred between the settlement of numerous villages on the Wallachian law in the mountainous regions of Medieval Poland and the influx of settlers representing the Wallachian ethnos in this area. Without doubt, both Poles and Ruthenians could not play a decisive role in this process for they did not have the essential skills related to the economic exploitation of mountains, and they were particularly not able to conduct a pastoral economy on a mass scale. They were also not able to independently adapt the forms of social organisation of villages, which were specific for the Wallachian law. The Vlachs, pouring into the studied area throughout the 14th to 16th centuries, were arguably not numerous, but they played a key role in organising new settlements in the mountains. A particularly significant role in this process was played by the chiefs of the Wallachian villages-knyazes (knezes). They had adequate knowledge, financial possibilities as well as administrative and judicial power over the rest of the people in order to become a group, which, on the one hand, was disseminating the Wallachian law, and on the other hand, was consequently standing up for the Wallachian law which was beneficial to them. Even though they relatively quickly underwent assimilation processes and integration with the local surroundings, losing their original ethnic distinctiveness, the Wallachian law was still being spread. In that way, it turned from being an ethnic law into a symbol of privileging all people who were using it, regardless of their ethnicity.The purpose of this article is to present the relationships which occurred between the settlement of numerous villages on the Wallachian law in the mountainous regions of Medieval Poland and the influx of settlers representing the Wallachian ethnos in this area. Without doubt, both Poles and Ruthenians could not play a decisive role in this process for they did not have the essential skills related to the economic exploitation of mountains, and they were particularly not able to conduct a pastoral economy on a mass scale. They were also not able to independently adapt the forms of social organisation of villages, which were specific for the Wallachian law. The Vlachs, pouring into the studied area throughout the 14th to 16th centuries, were arguably not numerous, but they played a key role in organising new settlements in the mountains. A particularly significant role in this process was played by the chiefs of the Wallachian villages-knyazes (knezes). They had adequateknowledge, financial possibilities as well as administrative and judicial power over the rest of the people in order to become a group, which, on the one hand, was disseminating the Wallachian law, and on the other hand, was consequently standing up for the Wallachian law which was beneficial to them. Even though they relatively quickly underwent assimilation processes and integration with the local surroundings, losing their original ethnic distinctiveness, the Wallachian law was still being spread. In that way, it turned from being an ethnic law into a symbol of privileging all people who were using it, regardless of their ethnicity.The purpose of this article is to present the relationships which occurred between the settlement of numerous villages on the Wallachian law in the mountainous regions of Medieval Poland and the influx of settlers representing the Wallachian ethnos in this area. Without doubt, both Poles and Ruthenians could not play a decisive role in this process for they did not have the essential skills related to the economic exploitation of mountains, and they were particularly not able to conduct a pastoral economy on a mass scale. They were also not able to independently adapt the forms of social organisation of villages, which were specific for the Wallachian law. The Vlachs, pouring into the studied area throughout the 14th to 16th centuries, were arguably not numerous, but they played a key role in organising new settlements in the mountains. A particularly significant role in this process was played by the chiefs of the Wallachian villages-knyazes (knezes). They had adequate knowledge, financial possibilities as well as administrative and judicial power over the rest of the people in order to become a group, which, on the one hand, was disseminating the Wallachian law, and on the other hand, was consequently standing up for the Wallachian law which was beneficial to them. Even though they relatively quickly underwent assimilation processes and integration with the local surroundings, losing their original ethnic distinctiveness, the Wallachian law was still being spread. In that way, it turned from being an ethnic law into a symbol of privileging all people who were using it, regardless of their ethnicity

Między stagnacją a modernizacją. Przemiany gospodarczo-społeczne wsi na pograniczu polsko-ruskim w późnym średniowieczu. (Przykład powiatu hrubieszowskiego)

The presented article aims at showing legal, structural, economic, and social changes taking place in villages situated in the areas on the Polish-Ruthenian border, with the example of Hrubieszów County in Chełm Land. On the basis of the analysis of the surviving sources (in particular the land registry with records of yearly courts in Hrubieszów, which so far has been used very rarely), the authors present means of permeation of the new model of village functioning on the basis of the German law into the socio-economic structures preserved in the areas of the Ruthenian lands. In the light of the conducted studies, emerges an area that was under the influence of new solutions coming from the west; it was partially adapted, but simultaneously, the former method of organising a village was to a large extent preserved. The problem is all the more complex since confronting these two economic solutions was overlapped with the religious and ethnic divisions. Therefore, it was necessary to shed some light on the connections between these transformations and the influx of foreign, migrating population. The article also presents factors that determined either the intensification or weakening of the ongoing changes.Prezentowany artykuł ma na celu ukazanie przemian prawno-ustrojowych, gospodarczych i społecznych następujących we wsiach położonych na obszarach pogranicza polsko-ruskiego na przykładzie powiatu hrubieszowskiego w ziemi chełmskiej. W oparciu o analizę zachowanego materiału źródłowego (zwłaszcza w niewielkim stopniu dotychczas wykorzystywanej księgi ziemskiej zawierającej zapisy roków sądowych odbywanych w Hrubieszowie) autorzy prezentują drogi przenikania nowego modelu funkcjonowania wsi opartego na prawie niemieckim do struktur społeczno-gospodarczych utrwalonych na obszarach ziem ruskich. W świetle prowadzonych badań wyłania się obszar znajdujący się pod wpływem oddziaływania nowych rozwiązań płynących z Zachodu, częściowo je adaptujący ale jednocześnie zachowujący w dużym stopniu dawny sposób organizacji wsi. Problem jest tym bardziej złożony, że konfrontacja tych dwóch rozwiązań gospodarczych nakłada się na podziały religijno-etniczne. Konieczne więc było naświetlenie związków tych przemian z napływem ludności obcej. W artykule przedstawiono także czynniki determinujące intensyfikacje lub osłabienie zachodzących przemian

Le rôle des corvées dans le système des redevances acquittées par les habitants des villages de ius Valachicum en Petite-Pologne et en Ruthénie de la Couronne aux XVe et XVIe siècles

The Role of Serfdoms in the Obligation System of the Inhabitants of Villages on the Wallachian Law in Lesser Poland (Małopolska) and Crown Ruthenia (15th-16th century). The aim of the article is an attempt to define a role of serfdoms in the system of obligations provided by the population living in the settlements established on the Wallachian law. On the basis of a critical analysis of a relatively numerous sources preserved from the region in question (in particular, the documents associated with the rights given to individual villages, inventories, and royal domain), an attempt was made to verify the common belief in the scholarship on this topic about the lack of, or at least the minimum, share of the serfdoms for the owners in the obligation system of the inhabitants. As a result, a specific feature of the Wallachian law was indicated, which was the obligation – elsewhere unknown or occurring only in minute traces – of performing small errands a few times in a year for the benefit of the dukes (kniaź). It was recorded throughout the entire studied period and in all of the areas partaking in the Wallachian colonisation. In contrast, there are many more doubts regarding the conviction about a complete lack of serfdoms for the owners of villages. The presented source material indicates that there were indeed settlements to which this duty did not apply (and perhaps this situation was even dominating), but in other places the older and usually less strenuous forms of labours were present (annual works, duties “under the order”, ect.), while the attempts to impose weekly serfdoms date back to the 1530s and 1540s. Its widespread implementation in the areas outside of mountains is strictly linked to the development of a grange, set up for the production of grain. For the Wallachian settlements this meant a limitation, and then a thorough disposal of their privileged legal status. It is not a matter of coincidence that this colonising tendency was clearly restrained at the turn of the 16th and 17th century. This fate was avoided only be the villages situated in a typically mountainous area where the natural conditions prevented the production of crops on a large scale. Populations living therein – that were ruled by the Wallachian law – lasted longer and the processes of assimilation and integration with the local surroundings took place more slowly. .Rola pańszczyzn w systemie powinności mieszkańców wsi na prawie wołoskim w Małopolsce i Rusi Koronnej (XV-XVI stulecia) Celem artykułu była próba określenia roli pańszczyzn w systemie powinności świadczonych przez ludność zamieszkującą w osadach rządzących sie prawem wołoskim. W oparciu o krytyczną analizę dość licznie zachowanych materiałów źródłowych z badanego obszaru (zwłaszcza dokumentów związanych z lokacjami poszczególnych wsi, inwentarzy i lustracji królewszczyzn) podjęto próbę weryfikacji powszechnego w literaturze przedmiotu przekonania o braku lub co najwyżej minimalnym udziale pańszczyzn na rzecz właścicieli w systemie powinności mieszkańców. W efekcie wskazano na specyficzną cechę prawa wołoskiego, jaką był nieznany gdzie indziej lub występujący zaledwie w śladowej postaci, obowiązek wykonywania niewielkich, liczących kilka dni w roku robocizn, świadczonych na rzecz kniaziów. Odnotowano go w całym badanym okresie i na wszystkich obszarach objętych kolonizacją wołoską. Znacznie więcej wątpliwości budzi natomiast przekonanie o zupełnym braku pańszczyzn na rzecz właścicieli wsi. Zaprezentowany materiał źródłowy wskazuje, że rzeczywiście istniały osady których ten obowiązek nie dotyczył (i być może nawet ta sytuacja dominowała), jednak w innych występowały starsze, zwykle mniej uciążliwe formy prac (robocizny w wymiarze rocznym, „na rozkaz” itd.), natomiast próby narzucenia pańszczyzny tygodniowej sięgają lat 30.-40. XVI w. Jej powszechne wprowadzenie na obszarach pozagórskich ściśle łączy sie z rozwojem folwarku nastawionego na produkcję zboża. Dla osad wołoskich oznaczało to ograniczenie, a następnie całkowitą likwidację ich uprzywilejowanego statusu prawnego. Nie jest kwestia przypadku, że ten nurt kolonizacyjny ulega wyraźnemu zahamowaniu na przełomie XVI i XVII wieku. Losu tego uniknęły jedynie miejscowości, położone w typowej strefie górskiej, gdzie warunki naturalne uniemożliwiały na szerszą skalę uprawę zbóż. Tam egzystujące społeczności rządzące się prawem wołoskim trwały dłużej a procesy asymilacji i integracji z miejscowym otoczeniem zachodziły wolniej.   The Role of Serfdoms in the Obligation System of the Inhabitants of Villages on the Wallachian Law in Lesser Poland (Małopolska) and Crown Ruthenia (15th-16th century). The aim of the article is an attempt to define a role of serfdoms in the system of obligations provided by the population living in the settlements established on the Wallachian law. On the basis of a critical analysis of a relatively numerous sources preserved from the region in question (in particular, the documents associated with the rights given to individual villages, inventories, and royal domain), an attempt was made to verify the common belief in the scholarship on this topic about the lack of, or at least the minimum, share of the serfdoms for the owners in the obligation system of the inhabitants. As a result, a specific feature of the Wallachian law was indicated, which was the obligation – elsewhere unknown or occurring only in minute traces – of performing small errands a few times in a year for the benefit of the dukes (kniaź). It was recorded throughout the entire studied period and in all of the areas partaking in the Wallachian colonisation. In contrast, there are many more doubts regarding the conviction about a complete lack of serfdoms for the owners of villages. The presented source material indicates that there were indeed settlements to which this duty did not apply (and perhaps this situation was even dominating), but in other places the older and usually less strenuous forms of labours were present (annual works, duties “under the order”, ect.), while the attempts to impose weekly serfdoms date back to the 1530s and 1540s. Its widespread implementation in the areas outside of mountains is strictly linked to the development of a grange, set up for the production of grain. For the Wallachian settlements this meant a limitation, and then a thorough disposal of their privileged legal status. It is not a matter of coincidence that this colonising tendency was clearly restrained at the turn of the 16th and 17th century. This fate was avoided only be the villages situated in a typically mountainous area where the natural conditions prevented the production of crops on a large scale. Populations living therein – that were ruled by the Wallachian law – lasted longer and the processes of assimilation and integration with the local surroundings took place more slowly

Migracje ludności wiejskiej na pograniczu polsko-mołdawskim w XVI wieku

Historical studies are dominated by the belief that in the 16th century the trend of cross-border migrations between the lands controlled by the Polish-Lithuanian state and Moldavia was fading away. Hence, the settlement according the Vlach law, which was spreading at that time in Ruthenia, was supposed to be mainly the work of the local population or the ruthenized Vlachs who came to this area in the 15th century. The aim of the presented research was to confront this view with so far poorly used historical documents of quantitative nature, primarily inventories and lustrations of royal properties existing in Podolia. As a result, a significant intensity of migrations was found throughout the century. They ran in opposite directions: Moldavians (Vlachs) migrated to Poland and Ruthenians crossed the state border with Moldavia. Boundary region of Podolia was often only a temporary stop in this process. From this land, immigrants headed deeper into the country, actively participating in the process of establishing new shepherd settlements. W literaturze historycznej dominuje przekonanie o zanikającym w ciągu XVI wieku nurcie migracji transgranicznych, mających miejsce między ziemiami kontrolowanymi przez państwo polsko-litewskie a Mołdawią. W ten sposób szerzące się w tym czasie na ziemiach ruskich osadnictwo na prawie wołoskim miało być dziełem przede wszystkim ludności miejscowej lub zrutenizowanych Wołochów, przybyłych na ten teren jeszcze w XV wieku. Celem zaprezentowanych badań było skonfrontowanie tego poglądu ze słabo dotąd wykorzystanymi źródłami o charakterze masowym, przede wszystkim inwentarzami i lustracjami dóbr królewskich egzystujących na Podolu. W efekcie stwierdzono znaczne natężenie badanych migracji w całym stuleciu. Przebiegały one w przeciwnych kierunkach: Mołdawianie (Wołosi) migrowali do Polski a Rusini przekraczali granicę państwową z Mołdawią. Przygraniczne Podole stanowiło często tylko przejściowy etap tych wędrówek. Z tej krainy imigranci kierowali się w głąb kraju, uczestnicząc aktywnie w procesie lokowania nowych osad pasterskich

Seasonal pastoral exploitation of forests in the area of Subcarpathia in the 15th and 16th century

The arguments included in the article were based on a small number of information preserved in the sources, which concern a seasonal presence of the Wallachian shepherds in the areas situated north of the line designating the scope of permanent (year-round) rural settlements founded on the Wallachian law. It was practised both in forests belonging to the king as well as in private estates throughout all seasons. This research resulted in the thesis stating that groups of the Wallachian shepherds led a seasonal grazing of their herds in the submontane areas already in the 15th century. Various factors, primarily of an economic nature, made these pastoral activities disappear or, at least, made them significantly limited at the turn of the 16th and 17th century. Pastoralism of a transhumance type existed throughout the entire period under discussion, in modern sources referred to as koszarnictwo (transhumance herding), consisting in periodic migrations of pastoral groups from permanent villages. Similarly to what I have claimed in my previously published research on the Wallachian pastoralism in the Carpathian areas, there are no indications in the sources, which would justify a thesis for a long time widespread in historical studies, on the presence of a nomadic phase in the history of the Wallachian colonization in the Polish areas. Also in the case of the areas currently studied, its existence can be given no confirmation.The arguments included in the article were based on a small number of information preserved in the sources, which concern a seasonal presence of the Wallachian shepherds in the areas situated north of the line designating the scope of permanent (year-round) rural settlements founded on the Wallachian law. It was practised both in forests belonging to the king as well as in private estates throughout all seasons. This research resulted in the thesis stating that groups of the Wallachian shepherds led a seasonal grazing of their herds in the submontane areas already in the 15th century. Various factors, primarily of an economic nature, made these pastoral activities disappear or, at least, made them significantly limited at the turn of the 16th and 17th century. Pastoralism of a transhumance type existed throughout the entire period under discussion, in modern sources referred to as koszarnictwo (transhumance herding), consisting in periodic migrations of pastoral groups from permanent villages. Similarly to what I have claimed in my previously published research on the Wallachian pastoralism in the Carpathian areas, there are no indications in the sources, which would justify a thesis for a long time widespread in historical studies, on the presence of a nomadic phase in the history of the Wallachian colonization in the Polish areas. Also in the case of the areas currently studied, its existence can be given no confirmation

La colonisation valaque sur les versants nord des Carpates pendant le Petit Âge Glaciaire (aux XVe et XVIe siècles)

The Wallachian settlement on the northern slopes of the Carpathians in the Little Ice Age (15th and 16th century).A significant deterioration of the climate took place in the Carpathians in the period from the 15th to the 19th century. It was a fragment of a global phenomenon referred to by various representatives of geoscience as the Little Ice Age (LIA). Arguments presented in the article were preceded by a preliminary assumption that these events had a particular impact on the living conditions of populations who inhabited the areas situated in the sub-mountain and mountain zones in the 15th and 16th century. Located in this area were the upper levels of various cultivated plants’ ranges, which were particularly crucial for the cultivation of winter cereal crops. Even minor fluctuations of multi-annual average temperatures could significantly increase or decrease them. The results contained in this work were formed on the basis of information from the sources, which are primarily of a fiscal nature and which so far have been underrated by historians of the climate. The analysis of changes taking place in individual settlements was conducted on the other hand by using the methodology applied by historians of human settlement. The outcome of the studies presented below offers a general conclusion on the existence of a widespread phenomenon in the discussed period of an increase in the Carpathian areas of elements from a model of the economic functioning of the village life which was based on stockbreeding. This happened at the expense of restricting or sometimes even eliminating agricultural activities. It was the main reason for which individual landowners fostered or initiated colonization based on the Wallachian law or, at least, on its elements. For this reason, the 16th century in particular became a period of a sudden development of this settlement trend in the Carpathian regions. This had serious consequences not only for the economy. The study draws attention to the fact that the introduction of these changes could take place due to the migration of ethnically foreign people who were acquainted with the secrets of a specialised stockbreeding, which was unavailable to classical farmers. Amongst the newcomers were also ethnic Vlachs. One of the consequences of these migrations was also a considerable increase in the scope of the Orthodoxy at the expense of Catholicism in Lesser Poland.Osadnictwo wołoskie na północnych stokach Karpatów podczas małej epoki lodowej (XV i XVI w.)W okresie od XV do XIX wieku w Karpatach miało miejsce znaczące pogorszenie klimatu. Jest to fragment zjawiska globalnego, przez przedstawicieli różnych nauk o ziemi zwane Małą Epoką Lodową (MEL). Rozważaniom zawartym w artykule towarzyszyło wstępne założenie, że te wydarzenia miały szczególny wpływ na warunki egzystencji społeczności zasiedlających na przestrzeni XV i XVI stulecia obszary położone w strefie podgórskiej i górskiej. Na tym obszarze znajdują się górne piętra zasięgu różnych roślin uprawnych, zwłaszcza kluczowych dla rolnictwa zbóż ozimych. Nawet niewielkie wahania wieloletnich średnich temperatur potrafią znacząco je podwyższać lub obniżać. Wnioski zawarte w pracy sformułowano w oparciu o informacje zawarte w źródłach przede wszystkim o charakterze skarbowym, do tej pory przez historyków klimatu niedoceniane. Analizę zachodzących w poszczególnych osadach zmian przeprowadzono z kolei posługując się metodyką stosowaną przez historyków osadnictwa. Efektem zaprezentowanych niżej badań jest generalny wniosek o istnieniu w analizowanym okresie powszechnego zjawiska narastania na obszarach karpackich elementów modelu gospodarczego funkcjonowania wsi opartego na hodowli. Odbywało się to kosztem ograniczania lub czasami nawet eliminowania zajęć rolniczych. Stanowiło to decydujący powód dla którego poszczególni wielcy właściciele ziemscy sprzyjali lub inicjowali kolonizację opartą na prawie wołoskim lub co najmniej na jego elementach. Z tej przyczyny zwłaszcza XVI wiek stał się okresem gwałtownego rozwoju tego nurtu osadniczego w rejonach karpackich. Miało to poważne konsekwencje nie tylko dla gospodarki. W pracy zwrócono uwagę, że wprowadzanie zmian mogło się odbyć poprzez migracje obcej etnicznie ludności-zaznajomionej z tajemnicami wyspecjalizowanej hodowli, niedostępnej klasycznym rolnikom. Wśród przybyszów pojawili się również etniczni Wołosi. Jedną z konsekwencji tych wędrówek było też znaczne rozszerzenie w Małopolsce zasięgu prawosławia kosztem katolicyzmu

Ius Valachicum w Polsce średniowiecznej. Część II. Osadnictwo wołoskie na ziemiach chełmskiej i lubelskiej w tekstach źródłowych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie

The source texts contained in the current edition, collected from different archive units from State Archives in Lublin, are the continuation of the text published in the renowned Romanian journal “Istros” in 2014. The areas of Chełm and Lublin region were not intensively colonised by Walachian settlement at the turn of the Middle Ages and at the beginning of the modern times. It was used only in those areas which could not be colonized by regular farmers due to natural conditions, or when particular owners of farming villages strove to enrich their current agricultural profile with the breeding aspect, which took place through settling particular Walachian families. Thus, the significance of this period in the times of Walachian colonization was not to be found in its spread, the number of colonists or the villages inhabited by them. Instead, it is notable that those few Walachian settlements indicate the northern borderline of this colonising movement on the border of Lesser Poland and Red Ruthenia. Interestingly, the occurrence of villages which are 300 kilometers away from mountain areas, and which used Ius Valachicum, seems to contradict the established notion of Walachian settlement taking place only in the mountains and their neighbouring areas.Umieszczone w edycji teksty źródłowe, zawarte w różnych jednostkach archiwalnych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie, stanowią kontynuację publikacji, która ukazała się drukiem w roku 2014 na łamach uznanego czasopisma rumuńskiego „Istros”. Obszary ziem chełmskiej i lubelskiej na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych nie były intensywnie kolonizowane przez żywioł wołoski. Osadnictwo takie występowało tylko na terenach, które ze względów naturalnych nie mogły zostać skolonizowane przez typowych rolników, albo też poszczególni właściciele wsi rolniczych zabiegali o wzbogacenie ich dotychczasowego profilu gospodarczego o wątek hodowlany, co następowało poprzez osadzanie pojedynczych rodzin wołoskich. Znaczenia tego obszaru w dziejach kolonizacji wołoskiej nie należy więc doszukiwać się w jej rozprzestrzenieniu, liczonym ilością kolonistów czy zamieszkiwanych przez nich osad wiejskich. Polega ono raczej na tym, że nieliczne osady wołoskie wyznaczają północny zasięg tego nurtu kolonizacyjnego na skraju Małopolski i Rusi Czerwonej. Odległe często o około 300 km od obszarów górskich wsie posługujące się Ius Valachicum zdają się przeczyć wciąż aktualnemu w literaturze przedmiotu jego postrzeganiu jako nurtu obejmującego wyłącznie góry i ich bezpośrednie zaplecze