Über einige Tüllenbeilvarianten im Zentralbalkan

Im Rahmen der Vorbereitung für die Gesamtdarstellung der bronzenen Beile aus Serbien konnten einige lokale Formen mit einem begrenzten Verbreitungsradius verzeichnet werden. Es handelt sich in erster Linie um mehrere Varianten der Tüllenbeile mit einer arkadenförmigen Facettierung auf dem Beilkörper, einer seitlichen Öse und einem verstärkten Tüllenwulst mit horizontalen Rippen darunter. Im Bezug auf die Typologie, Verbreitung und den kultur-historischen Kontext sind die meisten der hier präsentierten Funde bislang unzureichend beschrieben. Die charakteristischen Tüllenbeile lassen sich vermutlich als Produkte der Werkstätte im Zentralbalkan interpretieren. Wichtig in diesem Zusammenhang sind noch prähistorische Kupferbergwerke, die im Verbreitungsraum der umschriebenen Beile liegen

Bronze Age settlement and necropolis of Trnjane, near Bor: Revision and new research results

Lokalitet Trnjane kod Bora otkriven je 1984. godine, a prva sistematska istraživanja naselja i nekropole započeta su 1985. i trajala su do 1989. godine. Arheološka iskopavanja sprovođena su u okviru projekta "Istraživanje starog rudarstva i metalurgije u široj zoni timočkog eruptivnog basena" koji je realizovan saradnjom Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru i Arheološkog instituta u Beogradu. Istraživanja na Trnjanu bila su u inicijalnoj fazi fokusirana na naselje, prvenstveno zbog velikih količina šljake što se nalazila na površini kao i u arheološkim slojevima, a kasnije su se orijentisala na susednu nekropolu sa spaljenim pokojnicima. Nakon pauze od tri decenije istraživanja su nastavljena 2017. godine, i to u okviru novog projekta "Bronzano doba u severoistočnoj Srbiji - metalurgija, naselja i nekropole", u kojem sada, osim prethodno navedenih institucija, učestvuje i Institut za orijentalnu i evropsku arheologiju iz Beča. Nakon izvršene geofizičke prospekcije 2018. godine nastavljena su sistematska istraživanja naselja, a dobijeni su i apsolutni datumi za dva groba sa nekropole i iz tri uzorka sa naselja. Nekropola na Trnjanu predstavljala je sredinom osamdesetih godina prošlog veka neočekivano otkriće, budući da je bila prva u nizu nekropola koje su kasnije konstatovane na području Bora i Zaječara. Nekropolu je činila veća grupa kružnih kamenih konstrukcija (1,5-4 m u prečniku) u čijem se centru nalaze urne sa ostacima spaljenih pokojnika. Na ovoj nekropoli ih je konstatovano 43, a antropološki su obrađeni samo oni grobovi u kojima se nalazila referentna količina antropoloških ostataka. Pokojnike su predstavljali svi uzrasti, među kojima i jedna trudna žena. Pogrebni prilozi su izuzetno retki, a predstavljaju ih keramički pehari, pršljenci, keramičke lampe i jedan bronzani nož. Objedinjeni rezultati starih i ovih istraživanja naselja na lokalitetu Trnjane ukazuju na to da se izdvajaju pet stratigrafski različitih konteksta, označenih od SU1 do SU5. Nadzemne kuće su s vremenom nestale, usled intenzivne zemljoradnje i uticaja erozije, te su samo u dve sonde iz 1985. i 1987. godine otkrivene zone sa očuvanim podnim lepom i kućnim inventarom. Takođe, postoji mogućnost da su poluukopane stambene objekte mogli da predstavljaju veći ukopi koji u ispuni sadrže veću količinu keramike i lepa, kao što je bio slučaj u sondi 7/2018. Nalaze materijalne kulture čine keramika i kamene alatke, dok je zbog kiselosti zemlje otkriven izuzetno Mali broj životinjskih kostiju. Keramičku produkciju predstavljaju lonci, zdele, pehari, šolje i piraunosi. Posebnu pažnju privlači veliki broj piraunosa i lampi manjih dimenzija (ranije identifikovanih kao kašike), kao i pršljenaka različitih oblika. Keramička produkcija pokazuje dva stilsko-tipološka karaktera - jedan sa uticajima Vatina i drugi sa karakteristikama Paraćinske kulture. Od ostalih nalaza materijalne kulture izdvajamo brojne fragmentovane kamene žrvnjeve i rastirače kao i kamene sekire, a zanimljiva su i dva nalaza jezgra od kamena što su nastala kao nusprodukt obušenja sekira za umetanje držalje. Predmeti od bronze izuzetno su retki, a predstavljaju ih dve šivaće igle, jedan jednosekli nož i, verovatno, još jedan predmet sličan nožu ali prekriven korozijom. Veoma bitne nalaze u postojećim kontekstima na lokalitetu Trnjane predstavljaju metalične šljake (na nekropoli je otkriveno ukupno 18,1 kg, a na naselju 10,3 kg). Morfološke karakteristike ovih šljaka ukazuju na to da su nastajale tokom tri različite faze topljenja sulfidnih ruda, najverovatnije kovelita. Prvu grupu čine komadi većih dimenzija i nepravilnog oblika, sa tragovima uglja, balončićima vazduha i krupnijim zrnima bakra, koji karakterišu prvu fazu topljenja sulfidnih ruda. Drugu grupu (ujedno i drugu fazu topljenja) predstavljaju šljake manjih debljina i u obliku polulopte, a sadrže manju količinu balončića u strukturi i manje bakarnih zrnaca u sebi. Treća vrsta šljaka jesu one što pripadaju finalnom procesu dobijanja ingota i imaju izuzetno tanku profilaciju, pri čemu su ravne, metaličnog sjaja i kompaktne strukture, tako da najviše liče na obojeno staklo. Pretpostavljamo da su mogući izvori rude bakra bili udaljeni najviše 1-2 dana hoda od lokaliteta Trnjane, što bi trebalo da potvrde buduća rekognosciranja. Kulturno-hronološka opredeljenja zajednica koje su živele na prostoru Timočke Krajine menjala su se tokom vremena pod uticajima kako novih otkrića tako i autora koji su se ovom problematikom bavili. Tako su B. Jovanović i I. Janković u prvoj interpretaciji nekropolu Trnjane odredili kao Timočku grupu i datovali je u period srednjeg bronzanog doba, a kasnije su promenili mišljenje i premestili je u kasno bronzano doba, odnosno Paraćinsku kulturu. Za razliku od njih, D. Srejović i M. Lazić su, prema nalazima sa nekropole Magura i naselja na Banjskoj steni kod Gamzigrada, celu kulturu nazvali gamzigradska grupa i opredelili je u srednje i kasno bronzano doba (1700-1300. pre n. e.). A. Bulatović i J. Stankovski istu kulturu ipak opredeljuju kao Timočku grupu, koja je vezana za fazu Bubanj - Hum IV razvijenog bronzanog doba u Pomoravlju. Naše je mišljenje da je za identifikovanje kulturnog uticaja na razvoj grupa naselja i nekropola u Timočkoj Krajini ključni momenat bio uticaj Vatinske kulture, čije se karakteristike jasno prepoznaju na brojnim nalazima keramike ne samo na Trnjanu već i na nekropoli Hajdučka česma i lokalitetima Ružana 1 i 2 u Banjskom Polju kod Bora. Da bi se dobio precizniji hronološki okvir u kome se odvijao život na lokalitetu Trnjane, urađeni su dva apsolutna datuma iz grobova sa nekropole kao i apsolutni datumi iz životinjske kosti, jedne semenke sačuvane u profilu keramičke posude i gareži iz najstarijih kulturnih slojeva u naselju. Apsolutni datum iz groba 10 pokazuje starost iz 1950-1900. godine pre n. e., dok uzorak iz groba 28 (u kome se kao prilog nalazio bronzani nož) pripada periodu 1762-1627. godine pre n. e. Apsolutni datumi iz različitih konteksta u naselju ukazuju na vremenski okvir koji obuhvata razdoblje od druge polovine 18. pa sve do ranog 17. veka pre n. e., što je gotovo identičan datum sa onim dobijenim u grobu 28. Predstavljeni datumi ukazuju na to da su naselje i nekropola na lokalitetu Trnjane, i pored toga što je određena količina keramike imala sličnosti sa paraćinskom kulturom, najverovatnije predstavljali jednu varijantu vatinske kulture koja se razvijala u zaleđu Đerdapa u razdoblju između 19. i 17. veka pre n. e. U približno istom periodu zabeležena je povećana metalurška aktivnost i u alpskoj regiji i na teritoriji severne Italije. Naselje na Trnjanu pokazuje da su zajednice srednjeg bronzanog doba na prostoru severoistočne Srbije imale važnu ulogu u uspostavljanju proizvodnje i distribucije bakra u jugoistočnoj Evropi s početka II milenijuma pre n. e.In archaeological literature, the site of Trnjane, near Bor in Eastern Serbia is known as an urn necropolis, with 43 discovered urn graves. The excavations in Trnjane took place between 1985 and 1987-1989, and continued in 1998. The investigations also included an excavation of a nearby settlement, but the results of this research were never published. In most of the previous studies, Trnjane was assigned to the Middle and Late Bronze Age, while the necropolis was often connected with the spread of the Urnfield Phenomena from Central Europe toward the Balkans. New investigations started in 2017 as cooperation between the Archaeological Institute in Belgrade and the Institute for Oriental and European Archaeology (OREA) of the Austrian Academy of Sciences shed new light on the chronology and cultural assignment of Trnjane and other similar surrounding sites in the region of Eastern Serbia. The excavation of the settlement area in 2017 and 2018 yielded numerous finds indicating metallurgical activities connected with copper ore smelting (slag and ores), while pottery finds showed a typological resemblance with an Early and Middle Bronze Age repertoire. The radiocarbon dates from the settlement area and from urn graves of the neighbouring necropolis also point to a much earlier time than previously assumed. The new chronological determination of Trnjane raises a set of new questions, especially regarding the cultural connections between Central Europe and the Balkans and transfers of copper ore smelting technology in the Bronze Age

Neue Funde der Spätbronzezeit aus Nordbosnien

U radu su predstavljeni dosad neobjavljeni brončani nalazi s prostora sjeverne Bosne. Prikazani predmeti potječu iz različitih konteksta i datiraju u razdoblje između stupnjeva Ha A1 i Ha B3 odnosno u vrijeme između 13. i 9. st. pr. Kr. Kako bi se novi nalazi kulturno i kronološki mogli bolje svrstati i razumjeti, u radu je kao prvo dat opći pregled brončanih formi iz promatrane regije koji je podijeljen prema najvažnijim izvorima (naselja, grobovi, ostave i pojedinačni nalazi). Nalazi iz vremena starije faze kulture polja sa žarama (Ha A1) jasno naglašavaju usku povezanost sjeverobosanskog prostora s formama zastupljenim u Karpatskoj kotlini. Jasan prekid s ovom tipološkom i trgovinsko-tehnološkom mrežom može se konstatirati krajem 10. i u 9. st. pr. Kr. kada se pojavljuje niz regionalnih i lokalnih formi. Polazeći od velikog broja pronađenih kalupa, može se pretpostaviti kako je većina novih brončanih formi proizvedena u domaćim radionicama. U vezi s kontekstom deponiranja pojedinih brončanih predmeta, kako u vrijeme starije tako i u mlađoj i kasnoj fazi kulture polja sa žarama, uočljiva je tendencija da se među pojedinačnim predmetima uglavnom nalaze šuplje sjekire i ostalo oružje (mačevi, vrhovi koplja), dok je nakit poznat prije svega iz grobnih nalaza.Die Arbeit befasst sich mit den bislang nicht publizierten Bronzefunden aus dem Raum Nordbosniens. Die prasentierten Objekte stammen aus den unterschiedlichen Fundkontexten und datieren in die Zeit zwischen Ha A1 und Ha B3 bzw. zwischen dem 13. und dem 9. Jh. v Chr. Um die neuen Funde besser einordnen zu konnen, wird zunachst ein allgemeiner Uberblick der in der betreffenden Region auftretenden Bronzeformen je nach Quellengattung (Siedlung, Grab, Depot– und Einzelfunde) gegeben. Die Funde der alteren Urnenfelderzeit (Ha A1) unterstreichen die starke Anbindung des nordbosnischen Raumes an die Formenwelt des Karpatenbeckens. Ein deutlicher Abbruch mit diesem typologischen und technologischen Netzwerk lasst sich erst mit dem spaten 10. und dem 9. Jh. v. Chr. feststellen, als viele neue regionale und lokale Formen auftreten. Ausgehend von den zahlreichen Gussformen ist anzunehmen, dass die neuen Bronzetypen wahrscheinlich in den heimischen Werkstatten produziert wurden. Im Hinblick auf den Deponierungskontext ist es auffallig, dass die allermeisten Einzelfunde, sowohl in der alteren als auch in der spaten Urnenfelderzeit, Tullenbeile und Waffen (Schwerter, Lanzenspitzen) sind, wahrend Schmuckformen bislang hauptsachlich aus Grabern bekannt sind

Bronze Age Burials Within the Morava, Nišava and Timok Basins

Following more than seven decades of research on the Bronze Age cremation burial grounds in the territory of Serbia, the new absolute dates provide us with an opportunity to determine a more precise chronological sequence of different local cultural manifestations. Although the pioneers of the Serbian archaeology after WWII defined the main cultural trajectories that led to the establishment of cremation as the main burial rite during the 2nd millennium BC, several misconceptions were established that need to be corrected, considering new data. We regard this paper as our contribution to the better understanding of the cultural and chronological sequence in the Central Balkans during the Bronze Age

Babine grede in Dolina – research of a Late Bronze Age settlement in Posavina in 2015

U jesen 2015. godine započela su istraživanja kasnobrončanodobnoga naselja na položaju Babine grede u Dolini. U sondi 1 dokumentirana su tri horizonta naseljavanja s ostacima podnica kuća uz čije se rubove nalaze ukopi rupa za stupove. Između podnica kuća pronađene su jame, dok su posebno brojna ognjišta koja često imaju supstrukciju od keramičkih ulomaka. U istraživanjima je otkrivena brojna pokretna građa, pri čemu su najbrojniji ulomci keramičkih posuda i kućnoga lijepa, zatim slijede nalazi kostiju, žrvnjeva, kamenih alata, brončanih predmeta (dlijeto, igla) te ostaci brončane zgure. Prema preliminarnim rezultatima i pokretnoj građi, naselje se datira u Ha A2 i Ha B1 stupanj, odnosno u 11. i 10. st. pr. Kr.Research of the Late Bronze Age settlement at Babine grede in Dolina was carried out in the autumn of 2015. The Late Bronze Age settlement is at a natural hill next to a branch of an old watercourse. Three settlement horizons were documented in trench 1 with the remains of house floors with postholes along the edges. Pits were found between the floors, with a particularly large number of hearths, often with pottery substructure. The research revealed numerous mobile finds, most notably fragments of pottery vessels and daub, then bones, grindstones, stone tools, bronze objects (chisel, pin) and bronze slag. According to preliminary results and mobile finds, the settlement can be attributed to Ha A2 and Ha B1, i.e. 11th and 10th c. BC. Settlement at Babine grede in Dolina is contemporary to the Old Settlement in Donja Dolina (Marić 1964), while comparisons for pottery finds can be drawn also with the one in Novigrad on Sava (Majnarić-Pandžić 1993)

Dolina na Savi: Excavations of the settlement in 2019 and an overview of the use of landscape along the River Sava in the Late Bronze Age

Kasnobrončanodobno naselje u Dolini na položaju Babine grede locirano je na dvije uzdignute grede koje su položene usporedno s tokom rijeke Save u smjeru zapad – istok. Naselje je poznato na osnovi od ranije prikupljenih površinskih nalaza keramičkih ulomaka te je potvrđeno geomagnetskim snimanjem koje je provedeno 2014. godine. Tijekom 2015. i 2016. godine istražena je sonda 1 koja je smještena na istočnome dijelu zapadne grede. Arheološkim istraživanjem 2018. godine na položaju Babine Grede – Tukovi utvrdila se djelomična istovremenost naselja na istočnoj gredi tijekom Ha A2, odnosno tijekom prve polovice 11. st. pr. Kr. U sondi 2 otkriveni su i mlađi horizonti od onih zabilježenih u sondi 1. U istraživanjima koja su provedena u proljeće 2019. godine otvorena je manja sonda 3 na zapadnome dijelu istočne grede. Sonda 3 nalazi se južno od naselja na zapadnoj gredi. Ova sonda istraživana je s ciljem ubikacije ravnoga groblja, ali je lociran periferni dio naselja s većim ukopanim objektom. Novim rezultatima istraživanja dopunjene su spoznaje o granicama naselja i smjerovima njegova širenja, kao i pretpostavke o položaju ravnoga groblja. Činjenica da se na drugoj strani rijeke nalazi brončanodobno naselje Donja Dolina koje je, sudeći prema objavljenim nalazima, bar jednim dijelom bilo istovremeno s naseljem na položaju Babine grede, otvara niz novih pitanja o specifičnome načinu korištenja krajolika uz rijeku Savu tijekom kasnoga brončanog doba, osobito tijekom mlađe faze kulture polja sa žarama.The Late Bronze Age settlement in Dolina at the location of Babine Grede stands on two elevated ridges lying along the course of the River Sava in the direction of west – east. The settlement is known on the basis of previously collected surface finds of potsherds and was confirmed by a geomagnetic survey conducted in 2014. Trench 1, located in the eastern part of the western ridge, was excavated in 2015 and 2016. The archaeological excavations of the location of Babine Grede – Tukovi in 2018 determined that the settlement on the east ridge was partly contemporary in Ha A2, i.e. in the first half of the 11th cent. BC. Trench 2 included younger horizons than those recorded in Trench 1. The excavations conducted in the spring of 2019 opened Trench 3, which is a smaller trench on the western part of the eastern ridge. Trench 3 is located south of the settlement on the western ridge. This trench was excavated with the aim of locating a flat cemetery, but it located a peripheral part of the settlement with a large buried structure. The new excavation results have supplemented the findings about the borders of the settlement and the directions of its expansion, as well as the assumptions about the position of the flat cemetery. According to the published findings, the Bronze Age settlement of Donja Dolina on the other side of the river was at least partly contemporary with the settlement at Babine Grede, and this fact raises a number of new questions about the specific use of landscape along the River Sava in the Late Bronze Age, especially during the younger phase of the Urnfield culture

Dolina – Babine Grede – Research of the Late Bronze Age settlement in Posavina in 2016

U jesen 2016. godine nastavljena su arheološka istraživanja sonde 1 na položaju višeslojnog kasnobrončanodobnog naselja Babine Grede u Dolini. U istraživanjima 2015. otkrivena su tri naseobinska horizonta, a u istraživanjima poduzetim 2016. godine još devet horizonata naseljavanja na gredi uz Savu. Arheološkim iskopavanjima dokumentirana su urušenja iznad kuće, potpuni tlocrt jedne kuće stradale u požaru, ukopi za stupove, ognjišta te jame i poluukopani prostor. Od pokretnih nalaza pronađene su veće količine keramike, kućnoga lijepa od konstrukcije kuće, zatim predmeti od kamena, životinjske kosti kao i nekoliko brončanih predmeta. Prema pronađenim nalazima, istraženi horizonti mogu se datirati u vrijeme 11. st. pr. Kr.In the autumn of 2016 continued archaeological research of trench 1 on multilayer Late Bronze Age settlement Babine Grede in Dolina. Three horizons of the settlement were discovered in excavation 2015, while in the research undertaken in 2016 nine horizons of settlement was recognized. Archaeological excavations documented the collapse over the house, complete floor plan of a house destroyed by fire, numerous burials for posts, fireplaces and pits and semiundergrounded pit. Archaeological finds have been found in greater quantities – pottery, house daub of the house construction, then stone objects, animal bones and a few bronze items. According to the collected findings, explored part of settlement can be dated to the 11th century BC

Dolina – Babine Grede – Research of the Late Bronze Age settlement in Posavina in 2016

U jesen 2016. godine nastavljena su arheološka istraživanja sonde 1 na položaju višeslojnog kasnobrončanodobnog naselja Babine Grede u Dolini. U istraživanjima 2015. otkrivena su tri naseobinska horizonta, a u istraživanjima poduzetim 2016. godine još devet horizonata naseljavanja na gredi uz Savu. Arheološkim iskopavanjima dokumentirana su urušenja iznad kuće, potpuni tlocrt jedne kuće stradale u požaru, ukopi za stupove, ognjišta te jame i poluukopani prostor. Od pokretnih nalaza pronađene su veće količine keramike, kućnoga lijepa od konstrukcije kuće, zatim predmeti od kamena, životinjske kosti kao i nekoliko brončanih predmeta. Prema pronađenim nalazima, istraženi horizonti mogu se datirati u vrijeme 11. st. pr. Kr.In the autumn of 2016 continued archaeological research of trench 1 on multilayer Late Bronze Age settlement Babine Grede in Dolina. Three horizons of the settlement were discovered in excavation 2015, while in the research undertaken in 2016 nine horizons of settlement was recognized. Archaeological excavations documented the collapse over the house, complete floor plan of a house destroyed by fire, numerous burials for posts, fireplaces and pits and semiundergrounded pit. Archaeological finds have been found in greater quantities – pottery, house daub of the house construction, then stone objects, animal bones and a few bronze items. According to the collected findings, explored part of settlement can be dated to the 11th century BC

Emergence of monopoly–Copper exchange networks during the Late Bronze Age in the western and central Balkans

In this paper we present the first results of an interdisciplinary research project focused on Late Bronze Age metallurgy in the western and central Balkans. The comprehensive chemical and lead isotope analysis, and a strict consideration of archaeological criteria, has provided a deeper insight into supra regional metal exchange networks between the 14th and 9th century BC in this part of Europe. Particularly interesting and surprising are results regarding the provenance of raw materials for copper production, which have a chemical composition and lead isotope ratios that closely correspond to ore deposits in the southern Alps (North Italy). Based on the examination of 57 objects of different functions, chronology and distribution, it becomes apparent that copper from the southern Alps was almost an omnipresent raw material in the territories of the western and central Balkans with only a few finds from North Macedonia to indicate alternative sources. The analyses demonstrate that the reuse of fahlore-based copper is attested for the first time in the regions under study. The remarkable fact that other archaeological parameters do not indicate such an intensive connection between the Balkan area and Northern Italy raises a number of questions. The sustained and long-lasting networks of raw material procurement stand in contrast to the expected cultural interaction between metal producing and metal consuming prehistoric societies. The results of this work also highlight the currently underestimated role of the southern Alps as one of the main copper producing areas in Bronze Age Europe, and demonstrate for the first time that the region of western and central Balkans was one of the major recipients

Vizualizacija nepoznatog Balkana

The visualization of the archaeological heritage from the Balkans turns the spotlight on the human past in this region that is in many ways essential for our understanding of European history in general. Southeast Europe represents one of the key areas for analysing the human past, where most of the major cultural developments started that had a long-lasting impact on the continent. This specific culmination of cultural and social dynamics over millennia took place in the highly diverse, but connected landscapes of the Balkans. These distinct characteristics form the backbone of one of the most exciting and challenging areas for archaeology on the globe. Visualizing the Unknown Balkans offers an overview of ongoing interdisciplinary fieldwork in Bosnia and Herzegovina and in Serbia covering a time span of about six millennia. The results, in the form of maps, plans, geophysical screenings and digital reconstructions, open up new perspectives for potential future investigations and set the course for the broader public and scientific perception of archaeological research in the region