Glačano i abrazivno kameno oruđe sa lokaliteta Pločnik (istraživanja 2012–2013. godine)

Analiza glačanog i abrazivnog kamenog oruđa sa lokaliteta Pločnik sprovedena je na kolekciji od 72 artefakta pronađenih 2012. i 2013. go¬dine, tokom arheološkog istraživanja Sonde XXIV. Arheološko istraživanje je vršeno u okivru međunarodnog projekta „Razvoj metalurgije u Evroaziji“ u saradnji više domaćih i inostranih institucija nauke i kulture. Analiza materijala vršena je sa tehnološkog aspekta i podrazumevala je tehnološku, funkcionalno-tipološku i petrološku analizu. Rezultati analize, iako na relativno malom uzorku, upućuju na zaključak da je na Pločniku vršena produkcija glačanog i abrazivnog oruđa koje svojim tehnološkim karakteristikama i tipološkim repertoarom u potpunosti odražava vinčanske standarde, od čega ne odstupa ni izborom sirovina. Kolekcija se sastoji od glačanih alatki – tesli i dleta, potom fragmenata glave buzdovana, privezaka, fragmenta jedne posude; zatim abrazivnih alatki – mahom bruseva, glačalica, tučkova, čekića, rastirača, nakovnja. Glačano oruđe sa sečicom je izrađeno pretežno od sivozelenkastih sedimentnih i kontaktno metamorfnih ste¬na, kao i od „lakih belih stena“ tipičnih za vinčansku kulturu, dok su za abrazivno oruđe korišćeni različiti varijeteti kvarcnog peščara. Tehnologija izrade oruđa je takođe standardna. Glačano oruđe sa sečicom je izrađeno tehnikama okresivanja i glačanja, dok je u izradi pojedinog abrazivnog oruđa korišćena tehnika ozrnjavanja. Zabeleženi su primeri reparacije i reciklaže. Međutim, iako tipičan, materijal sa Pločnika ipak odražava pojedine osobenosti koje je potrebno istaći: nekoliko abrazivnih alatki čiji oblik i funkcija (tragovi upotrebe) do sada nisu zabeleženi u neolitu Srbije i čije se za sada najbliže analogije nalaze u Grčkoj i na Levantu; potom jednu ostavu izduženih tesli od „lake bele stene“ od kojih neke nose jasno prepoznatljive tragove upotrebe, i par čekića, odnosno multifnukcionalnih alatki koji su mogli biti korišćeni i u obradi bakarnih predmeta. U radu će biti predstavljeni rezultati analize kamenog oruđa iz Sonde XXIV, sa akcentom na njegovim specifičnostim

Klasifikacija rudarskih kamenih batova sa lokaliteta Prljuša – Mali Šturac

Rudarski kameni batovi su vrsta arheološkog materijala čije ispitivanje značajno doprinosi razumevanju načina praistorijskog rudarenja metaličnih sirovina. Oni predstavljaju osnovne rudarske alatke, a samim tim i najzastupljenije artefakte na praistorijskim lokalitetima rudarskog karaktera širom sveta. Takva situacija osvedočena je i na lokalitetu Prljuša Mali Šturac na Planini Rudnik gde je do sada sakupljeno i obrađeno više od 750 primeraka (pri čemu 540 tokom novih istraživanja) dok je površinskom prospekcijom terena zabeležen značajno veći broj. Ove alatke su različitih dimenzija, težina i oblika i kao takve činile su osnovni set alatki koje su služile za razbijanje rudonosne stene, ekstrahovanje i usitnjavanje rude. Do sada je bilo pokušaja da se ove alatke klasifi kuju i podvedu pod određeni sistem, međutim kako je sistem podrazumevao isključivo klasifi kaciju izvedenu prema obliku, vremenom se pokazao kao neodrživ. Tokom novih istraživanja lokaliteta Prljuša primenjen je novi pristup. Batovi sada nisu posmatrani isključivo kao izolovani element, već iz perspective lokaliteta u celosti i opšte tehnologije rudarenja koja je primenjena na ovoj lokaciji. Ostaci gareži na stenama, tragovi udaranja i ekstrahovanja mineralizacije, udubljenja u stenama u koje su postavljane horizontalne grede koje su istovremeno bile potpora podgradi u oknu i noseće grede za vešanje masivnih kamenih batova su, pored funkcionalno-tipološke analize batova, ukazale na postojanje tri osnovna tipa ovih rudarskih alatki

Višestruke biografije glačanog i abrazivnog kamenog oruđa u kasnom neolitu Srbije

Cilj ovog izlaganja je da razjasni upotrebu termina ponovne, prolongirane, sekundarne i reciklažne upotrebe u okviru glačane kamene industrije, kao i da prikaže najučestalije primere upotrebe glačanih i abrazivnih alatki u sekundarnom kontekstu u kasnom neolitu Srbije. Fokus je pre svega stavljen na oruđe za „svakodnevnu upotrebu“ i načine na koje se ono preusmeravalo kroz razčličite segmente operativnog lanca

Glačano i abrazivno kameno oruđe sa Belovoda (iskopavanje 2012–2013. g.)

Istraživanja na Belovodama 2012–2013. godine su rađena u sondi XVIII iz koje potiče 68 artefakata od glačanog i abrazivnog kamena, hronološki opredeljenih u period od faze Vinča Tordoš II (Vinča B1) do Vinča Pločnik I (Vinča C) vinčanske kulture. Celokupna zbirka je petrografski, tipološki i funkcionalno analizirana. U Belovodama su korišćene različite vrste stena za izradu glačanih i abrazivnih kamenih predmeta, ali su najdominantnije bile tri grupe: finozrne sedimentne i kontaktno-metamorfne stene, „laki beli kamen” i peščari. Ostale sirovine (dijabaz, aplit, gnajs, kvarcit, rožnac, kristalizovani krečnjak i kalcit) su bile zastupljene samo pojedinačnim primercima. Makrolitski artefakti iz sonde XVIII su opredeljeni u dve osnovne grupe: 1.pretežno neobrađeno oruđe sa abrazivnim svojstvima i 2. oruđe obrađeno glačanjem. Najveći broj artefakata (43) ima ozbiljna oštećenja, nešto manje je oštećeno – 11 artefakata, dok je njih 14 gotovo u potpunosti očuvano. U tipološku analizu uključeni su svi primerci koji su imali morfološke indikacije za nju. Abrazivno oruđe je manje brojno: pronađeno je osam statičnih glačalica, dva žrvnja, rastrirač, brus, čekić i oblutak-glačalica za keramiku. Oruđe od glačanog kamena čini većinu u ovoj kolekciji: različiti oblici sekira (5), tesli (22) i dleta (12), tri polufabrikata, devet tipološki neindikativnih fragmenata, kao i jedan pedantno obrađen amulet od kalcita. Analiza ove kolekcije kamenog oruđa u potpunosti se podudara sa rezultatima dobijenim ispitivanjem iste kategorije nalaza iz sondi I–VI istraženih u periodu 1994–1997. godine

Ground and abrasive stone tools from the Early Neolithic site of Bataševo (Serbia)

The rescue excavations in Batasevo in central Serbia showed that it was a multi-layer site, on which occupation traces dated from the Early Neolithic, and then from the Bronze Age and the Roman period to the Middle Ages. The most valuable findings and data in the Early Neolithic settlement were provided by the excavations in Makedonska Street, in trenches 2/06, 1/07 and 2/07 where an Early Neolithic layer 1-1.5 m thick was discovered. According to the archaeological material (stone tools, pottery and cult items, objects made of bone, fauna) and dug-in features and houses, it is very certain that during the Early Neolithic period Batasevo was a well-developed settlement, whose inhabitants, aside from husbandry and agriculture, also took part in the production of items made of stone, bone, pottery etc. Ground and abrasive stone tools, according to the choice of the raw materials, manner of making and consumption, repairing and recycling of tools, completely reflects the Early Neolithic technology of production and manner of tool use observed elsewhere in the territory of the Central Balkans. The only remarkable trait is the great fragmentation of the tools, already mentioned, which has been noted so far only at the site of Aria Babi in the Iron Gates, as well as the existence of specialised grindstones for processing stone tools. On the basis of the small area researched so far (35 m1 2), it is not possible to conclude if there was a specialisation of production of certain groups of artefacts, since no workshop was discovered

Prljuša, Mali Šturac : istraživanje u 2019. godini

Nakon skoro dve decenije istraživanja na Rudniku, pokazalo se da se na lokalitetu Prljuša na Malom Šturcu nalazio jedan vrlo aktivan rudnik, o čemu svedoče brojni ostaci starih rudarskih radova, verovatno eksploatisani tokom celog eneolita (Antonović et al.2018). Broj i veličina još uvek vidljivih praistorijskih okana čine ovo jedinstveno nalazište idealnim za prezentaciju i stvaranje muzeja na otvorenom. Stoga su arheološka istraživanja 2019. godine bila usmerena na početak pripreme svih do sada otkrivenih okana za buduću prezentaciju jedinog praistorijskog rudnika u centralnoj Srbiji i verovatno jednog od najvećih rudišta iz tog vremena na Balkanu. Arheološko iskopavanje tokom 2019. godine bilo je usmereno na stabilizovanje severne granice okna Objekat 1 koja je svih ovih godina ostala neistražena

Istraživanje i prezentacija lokaliteta Prljuša – Mali Šturac na Rudniku

Istraživanja lokaliteta Prljuša - Mali Šturac na planini Rudnik započeta su osamdesetih godina 20. veka pod rukovodstvom Borislava Jovanovića. Iako je od 1981. do 1989. godine bilo samo nekoliko istraživačkih kampanja, to je bilo dovoljno da se uvidi potencijal ovog lokaliteta kao velikog i arheološki bogatog praistorijskog rudarskog centra. Istraživanja Prljuše su obnovljena 2011. godine i u kontinuitetu se sprovode do danas. Arheološki su kompletno istražena dva okna (okna 4 i 6), a impozantno okno nazvano Objekat 1 se i dalje istražuje. Ovo okno pozicionirano je na vrhu padine i najverovatnije predstavlja najmlađu fazu rudarenja na ovom lokalitetu. Istraživanje Objekta 1 dalo je značajne rezultate i pomoglo nam je da šire shvatimo tehnologiju praistorijskog rudarenja na ovom lokalitetu. Otkriveno je pet prolaza međusobno povezanih rudarskih galerija, koje su u prošlosti sasvim izvesno bile natkrivene tavanicama. U okviru ovih celina nađeno je više od pet stotina rudarskih kamenih batova različitih tipova, kao i više celih i fragmentovanih keramičkih sudova. Uređenje ovog dela lokaliteta u cilju prezentacije široj javnosti započeto je 2019. godine. Ove 2020. nastavljena su istraživanja severnog dela Objekta 1 kako bi se prethodno otkrivene galerije ovog masivnog okna zaštitile od obrušavanja kamenja i zapunjavanja i kako bi se pronašle severne granicetog okna. One još nisu pronađene i sada je već sasvim izvesno da se nalaze daljeka severu, vezjući se time za naredno okno nazvano Objekat 2, čime impozantnost celog kompleksa još više dolazi do izražaja. Takođe, tokom ovogodišnjih istraživanja pronađena je i prva tipična rudarska šahta, sa dva uska ulaza i ventilacionim otvorom uklesanim u stenu. Nasta¬vak istraživanja, između ostalog i ove celine, planirani su zanaredne godine i izvodiće se zajedno sa drugom fazom uređenja lokaliteta. Potrebno je istaći da je uređenje lokaliteta u cilju prezentacije doprinelo značajnom povećanju broja posetilaca, čime je ovaj praistorijski lokalitet svrstan u red malobrojnih koji su svoja vrata otovrila široj javnosti

Teorijski i metodološki okviri za proučavanje metalurgije u praistoriji : analiza višestrukih tehnologija

Tehnološka prošlost čovečanstva čini bitan segment praistorijske arheologije – način na koji su se eksploatisale pojedine sirovine, kako su se prerađivale i upotrebljavale svedoče ne samo o organizaciji proizvodnje i aktivnostima datih praistorijskih zajednica, već i pružaju podatke o odnosu prema okolini, kao i širim društvenim i ekonomskim odnosima. Počeci prerade metalnih sirovina smatraju se izuetno značajnim trenutkom ljudske prošlosti, prekretnicom koja je dalje uslovila specijalizovano zanatstvo, raslojavanje u društvu i druge društveno-ekonomske promene koje su zauvek izmenile ljudsko društvo. Za adekvatnu analizu početaka metalurgije kod praistorijskih zajednica, međutim, potreban je i sveobuhvatan pristup. U ovom radu autori će se dati pregled teorijskih i metodoloških pristupa analizama početaka metalurgije. Studije tehnologije, kako su predložili različiti antropolozi, posebno Pjer Lemonije i Brajan Fafenberger, podrazumevaju sagledavanje pojave, prihvatanja i širenja nove tehnologije u širem društvenom kontekstu. Ovi autori naročito insistiraju na analizi višestrukih tehnologija (multiple technologies), odnosno na sveobuhvatnoj analizi različitih tehnologija, koje čine tehnološke sisteme, sa posebnim osvrtom na to kako promene u jednoj tehnologiji utiču na druge. Kad se radi o proučavanju početaka eksploatacije metalnih ruda i njihove prerade, to podrazumeva proučavanje nalaza metala u pre-metaličnim fazama (kao što su predmeti od malahita iz perioda neolita), njihovog kontekta i značaja, proučavanje promena u koštanoj i kamenoj industriji tokom eneolita i ranog bronzanog doba, i drugo

Prljuša, Mali Šturac: istraživanje u 2018. godini

Objekat 1 je okno koje je do sada najbolje istraženo i ono se nalazi na vrhu lokaliteta Prljuša na Malom Šturcu. Arheološka iskopavanja koja se u njemu sprovode od 2014. godine pokazala su da je reč o prostranom rudarskom oknu sa obrušenom tavanicom. Nastavak iskopavanja u 2018. godini imao je za cilj otkrivanje njegove zapadne granice radi buduće prezentacije. Takođe, završetak istraživanja Objekta 1 trebalo je da doprinese definisanju funkcionisanja okna i u celosti otkrije prvo praistorijsko rudarsko okno u ovom delu Srbije. Za sada nisu otkriveni dokazi da su okna u nekom momentu mogla da posluže i kao staništa. Zbog upadljivog odsustva keramike i životinjskih kostiju pretpostavlja se da okno Objekat 1 nije pretvoreno u stanište nakon završene rudarske eksploatacije. U njemu je do sada otkriven veliki broj kamenih rudarskih batova, od kojih su neki bili bez tragova upotrebe, što znači da su onovremeni rudari svoje alatke proizvodili na samom rudištu i u oknima pravili njihove rezerve

Analiza tehnoloških sistema u praistoriji: mogućnosti i pravci u istraživanjima

Arheologija, kao nauka koja se bavi proučavanjem prošlosti na osnovu materijalnih tragova, neodvojiva je od proučavanje tehnologije. U antropologiji i arheologiji koncept tehnologije polazi od osnovnog značenja grčke reči τέχνη – veština, i podrazumeva proučavanje načina kako se nešto radi. Studije tehnologije, međutim, predstavljaju složeni teorijski i metodološki koncept, čija pitanja prevazilaze način proizvodnje i funkcionalnu analizu materijalne kulture. Tehnološki pristup u arheološkim istraživanjima uključuje ne samo proučavanje kako je nešto načinjeno, već i analizu raznih tehnoloških faktora – od odabira sirovine, preko načina izrade i upotrebe, pa sve do razloga za prestanak korišćenja, kao i proučavanje mesta i značaja nekog tehnološkog izbora, neke aktivnosti, neke tehnologije i tehnoloških sistema u okvirima prošlih društava