Food economy during and after the neolithiceneolithic transition in the central Balkans: Contextualising crops and domestic animals from Eneolithic Bubanj, southern Serbia

Druga polovina 5. i veći deo 4. milenijuma pre nove ere na centralnom Balkanu označava se kao period prelaza iz kasnog neolita (tj. vinčanske kulture) u rani eneolit, i eneolitski period. Na osnovu značajnih promena u obrascima naseljavanja i veličini naselja, u pogrebnoj praksi i u materijalnoj kulturi, smatra se da je tokom prelaznog perioda došlo do razvoja novih obrazaca u društvenim odnosima i organizaciji, u ekonomiji i proizvodnji i u ideologiji postvinčanskih zajednica, koje su, za razliku od prethodnih velikih, dugotrajnih naselja, počele da osnivaju manje, relativno kratkotrajne naseobine, uglavnom na prethodno nenaseljenim lokacijama. Različiti faktori su predloženi kao pokretači ovih transformacija - društveni sukobi, invazije sa strane, klimatske promene, te pad raspoloživih prirodnih resursa i nedovoljno hrane. Za razmatranje eventualnih klimatskih promena tokom eneolita ne postoje nikakvi podaci, a doskora se veoma malo znalo i o ekonomiji zasnovanoj na biljkama i životinjama u postneolitskom periodu. Najjasnije formulisan zaključak o uzrocima raspada kasnoneolitskog društva, koji nalazi i najviše potpore u arheološkim saznanjima, jeste taj da su vinčanske zajednice dostigle granice održivosti zajedničkog života (u sociološkom smislu), što je dovelo do "fisije" i fragmentacije velikih zajednica na manje grupe. Sličan model kasnoneolitsko-ranoeneolitskih društvenih promena predložen je i za Karpatski basen - "popuštanje" društvene kohezije kao odgovor na moguće društvene tenzije. Pored promena i novih trendova koje nastupaju početkom i tokom eneolita na centralnom Balkanu, primetan je i visok stepen sličnosti/kontinuiteta u pojedinim aspektima života; na primer, pored manjih, razvijaju se i velika, dugotrajna eneolitska naselja, poput onih na lokalitetima Bubanj i Velika Humska Čuka u južnoj Srbiji. Dok su ovi i drugi aspekti eneolitskih zajednica u izvesnoj meri poznati i istraženi, proizvodnja hrane je doskora bila velika nepoznanica. Do sada je pak zooarheološki i arheobotanički istraženo nekoliko eneolitskih lokaliteta, a nova iskopavanja na Bubnju donela su važne podatke o uzgajanju i upotrebi domaćih biljaka i životinja. Iako su podaci i dalje skromni, posebno oni o poljoprivrednim aktivnostima, sada je ipak moguć uvid u pojedine aspekte proizvodnje hrane. U ovom radu smo do sada prikupljene zooarheološke i arheobotaničke podatke sa Bubnja razmotrili u širem geografskom i hronološkom kontekstu tako što smo uporedili saznanja o uzgajanju i upotrebi životinja i biljaka sa do sada analiziranih kasnoneolitskih i eneolitskih nalazišta na teritoriji Srbije. Uporedna analiza pokazala je da su iste vrste domaćih životinja - goveda, ovce/koze i svinje - gajene i u neolitu i u eneolitu. S druge strane, ostaci ovaca i koza i svinja su, spram govečeta, zastupljeniji u uzorcima sa eneolitskih nalazišta. Utisak je, stoga, da je značaj ovaca i koza, kao i svinja, bio veći u eneolitu, što je važna razlika u odnosu na kasni neolit, tokom kog je goveče bilo dominantno. Postoje, međutim, i izuzeci od ovog opšteg zapažanja; na primer, na nalazištu Vinča - Belo brdo, relativni odnos ekonomski najznačajnih domaćih životinja je manje-više isti tokom oba perioda. Takođe, na kasnoeneolitskom nalazištu Kudoš-Šašinci, većina ostataka pripada domaćem govečetu. Preliminarni zaključak je da generalno ujednačena slika karakteristična za kasni neolit postaje raznovrsnija tokom eneolita i javljaju se jasne regionalne i hronološke razlike u pogledu značaja domaćih životinja. Arheobotanički podaci pokazuju da se spektar gajenih vrsta na nalazištima kasnog neolita i eneolita u Srbiji uveliko preklapa, te da osnovne kulture poznate iz neolita - jednozrna i dvozrna pšenica - ostaju osnov poljoprivredne proizvodnje i tokom eneolita. I ovde se, međutim, kao i kod domaćih životinja, uočavaju moguće razlike između lokaliteta. Recimo, u kasnoeneolitskom sloju Gomolave zabeležena je veća količina ječma, što je za sada jedini slučaj kako za neolit tako i za eneolit, jer se ječam na drugim analiziranim lokalitetima iz ovih perioda javlja samo u tragovima. Podaci sa Bubnja ukazuju na mogući rast u važnosti mahunarki, tačnije sočiva, od ranog ka kasnom eneolitu, te manje značajnu ulogu dvozrne pšenice kroz vreme, ali je broj ostataka izuzetno Mali za čvrste zaključke. Dok relativno nepromenjen izbor gajenih vrsta kroz kasni neolit i eneolit ističe kontinuitet, donekle su vidljive potencijalne razlike između lokaliteta u stepenu proizvodnje pojedinih poljoprivrednih kultura. Moguće je da dolazi do promene u metodama i intenzitetu zemljoradnje, a vrlo verovatno u vezi sa promenama u stočarstvu, recimo u pogledu potrebe za proizvodnjom stočne hrane ili varijacijama u veličini površina pod usevima ili onim namenjenim za ispašu. Uvid u ove i slične aspekte proizvodnje hrane u eneolitu zahteva znatno veću količinu podataka od one koja je sada na raspolaganju.In the central Balkans, the period from the second half of the 5th through the mid-3rd millennium BC is known as the Eneolithic. The earlier part of this period has been described as the transition between the Late Neolithic and Early Eneolithic and the time of transformations-societal, economic and ideological. Prevailing understanding of the archaeological record from this period is that the remarkable shifts in the settlement system reflect disintegration of the Neolithic society. What effect did this have on food economy? This question has not yet been addressed using the direct evidence of food production and consumption from archaeological sites. Although such evidence is scarce, it has in recent years been enlarged through new excavations, including those at the long-lasting site of Bubanj in southern Serbia. This paper combines the archaeobotanical and zooarchaeological datasets from Bubanj and examines the integrated evidence from a broader chronological and geographical perspective using the information from other Eneolithic and, also, Late Neolithic sites in Serbia. A picture of agricultural diversity emerges, perhaps reflecting diachronic changes in the production methods and choices. These may have been driven by the social and ecological factors that led to the cultural transformations during and after the transitional period

Some remarks on the genesis of the Early Eneolithic in the Central Balkans

U ovoj studiji reč je o nedovoljno jasno definisanom periodu na kraju neolita i početku eneolita na centralnom Balkanu. Glavna tema ovog teksta nisu razvoj i dezintegracija pozne vinčanske kulture, o čemu je dosta pisano u poslednje vreme, nego karakter i hronologija odnosa između pozne vinčanske kulture i ranoeneolitske grupe koja će je naslediti na ovoj teritoriji (Bubanj - Hum I kao regionalna varijanta kompleksa Bubanj-Salkuca-Krivodol - skraćeno BSK), kao i proces nastanka te grupe. Ova studija, stoga, analizira određene karakteristične keramičke forme koje potiču isključivo sa apsolutno datiranih lokaliteta, jednoslojnih ili onih sa dobro definisanom vertikalnom stratigrafijom, kao i hronologiju (apsolutne datume) kasnovinčanske kulture i grupe Bubanj - Hum I na centralnom Balkanu. Zbog specifičnih geografskih karakteristika centralnog Balkana, ali i radi lakšeg praćenja izlaganja, teritorija centralnog Balkana interpretirana je u radu putem dve zasebne geografske regije - prelazne regije (deo Posavine i Podrinja, baseni Jadra, Kolubare, Tamnave i donjeg toka Velike Morave, planina Cer, kao i pobrđe na jugu i istoku ograničeno planinama Gučevo, Povlen, Maljen, Suvobor i Rudnik) i planinske regije (planinska oblast centralnog Balkana). Analiza stilskih i tipoloških karakteristika keramike ukazala je na brojne zajedničke keramičke forme koje se javljaju kako u vinčanskoj kulturi (posebno kasnoj vinčanskoj kulturi), tako i u grupi Bubanj - Hum I. Razlike se uočavaju u površinskoj obradi, kvalitetu grnčarije i tehnici i motivima ukrašavanja. Teritorija grupe Bubanj - Hum I, takođe, u velikoj meri podudara se sa teritorijom kasnovinčanske kulture, a zanimljivo je da najraniji datumi za BSK kompleks, uključujući grupu Bubanj - Hum I, potiču sa perifernih područja njegove teritorije (Spančevo u dolini Bregalnice, Bodnjik u takozvanoj prelaznoj regiji centralnog Balkana i Ostorvul Corbului u Olteniji), što može da ukazuje na to da je ovaj ranoeneolitski kompleks proistekao iz vinčanske kulture i da se razvijao približno istovremeno u svim regionima počevši od oko 4450-4400. pre n. e. Ovi podaci bi mogli da dovedu u pitanje prethodnu tezu o raspadu vinčanske kulture i formiranju grupe Bubanj - Hum I, koja je isticala ulogu migracija stanovništva sa istoka u tom procesu, te da ukažu na to da je ranoeneolitski kompleks nastao približno istovremeno na celokupnoj svojoj teritoriji, na manje-više jedinstvenim, a najvećim delom autohtonim kulturnim osnovama. Rezultati analiza stilsko-tipoloških odlika karakterističnih keramičkih formi vinčanske kulture i kulturne grupe Bubanj - Hum I, uz osvrt na njihove ekonomske strategije, duhovnu kulturu, industriju okresanog kamena, topografiju i arhitekturu naselja kao i proces metalurgije, pokazuju da je prelazni period od kraja vinčanske kulture do pojave klasične Bubanj - Hum I grupe bio postepen i kontinuiran proces koji se na prostoru centralnog Balkana odvijao uz izvesne kulturne kontakte sa susednim zajednicama, posebno na istoku. Ovaj kulturni proces između 47. i 45. veka pre n. e. rezultirao je formiranjem grupe Bubanj - Hum I, koja će egzistirati tokom druge polovine V milenijuma na najvećem delu teritorije centralnog Balkana.The study addresses an imprecisely defined period between the end of the Neolithic and the beginning of the Eneolithic in the Central Balkans. The study primarily refers to the characteristic ceramic forms common to both the Vinča culture and the Early Eneolithic groups, especially the Bubanj-Hum I group. The pottery under consideration originates exclusively from absolutely dated sites, single-layered sites, and sites that possess a well-defined vertical stratigraphy. The analyses of pottery, combined with brief reviews on economic strategies, the chipped stone industry, settlement topography and the process of metallurgy indicate that the transitional period from the Vinča culture to the Bubanj-Hum I group was a gradual process in the Central Balkans, without major external factors, yet continuous cultural contacts with the neighboring communities, especially into the East. This gradual process of vertical genetic transmission between the 47 th and the 45 th century calBC resulted in the formation of the Bubanj-Hum I group

Necropolis under a tumulus at Veprčani: Representative case of using sacred places during several periods in the past

Six Late Roman graves and one prehistoric burial have been discovered under a tumulus in the course of investigations. The tumulus is around 11meters in diameter and around 1 meter high and is situated at Veprčani, in the mountainous area of Mariovo in south Macedonia. The graves mostly contained cists of broken stones or slabs covered with stone slabs, one grave was carved into the rock and one consisted of a dislocated grave association. One prehistoric burial containing the remains of a cremated individual and grave goods was encountered under a small stone mound to the south of tumulus. Regarding the grave goods, mortuary practice and funerary rituals of the original tumulus as well as the prehistoric burials, and material from the mound have been dated to the Ha A period, while the antique graves were dated to the 3rd-4th century

Particular Types of Bowls as Heralds of a New Age in the Balkans

Slightly biconical bowls, the rims or entire upper cone of which are decorated with facets or channels, as well as semi-globular bowls of inverted rim, of identical ornamentation, are characteristic of the Late Bronze and Early Iron Ages sites within the territory of the Balkan Peninsula. This very indicative bowl shape is the main topic of this paper, as it could be connected with possible ethnic and cultural movements in the Balkans at the transition from the second into the first millennium BC. The first part of this paper deals with bowl typology in order to survey the genesis, evolution and distribution thereof, followed by given indicative sites from Moravia in the north, down to Greece in the south. The closing part of this paper deals with an analysis of problems concerning origin, chronology and distribution of the mentioned bowls, as well as with possible chronological and regional differences between individual types or varietiesThis article presents a shortened and renewed version of the article published earlier in Serbian (Булатовић 2010)

Хоризонти средњег и позног енеолита и раног бронзаног доба на локалитету Бубањ (културни слојеви III–V)

У раду су презентовани резултати истраживања вишеслојног праисторијског локалитета Бубањ код Ниша, односно културни слојеви из средњег и позног енеолита и раног бронзаног доба. При анализи покретних налаза, највише пажње је посвећено керамици из затворених целина, односно слојева, која је и најмеродавнија за културно-хронолошку детерминацију. Осим покретних налаза, указано је и на низ апсолутних датума из ових целина, који су потврдили стратиграфску поделу локалитета на два хоризонта у културном слоју III (Чернавода III – Болераз – Баден), три хоризонта у културном слоју IV (Коцофени–Костолац) и два хоризонта у културном слоју V (БубањХум II и Бубањ–Хум III), од којих старији има две фазе. Установљено је да је локалитет у овом периоду континуирано био настањен од краја друге трећине 4. миленијума, до почетка 2. миленијума, са краћим хијатусом у другом и трећем кварталу 3. миленијума

The Rising of Copper Age Central Places

Velika Humska Čuka is an archaeological site located in southeastern Serbia, on the northeastern periphery of the village of Hum, approximately 8 km north of the city of Niš. The site is composed of an oval plateau measuring 125 × 150 m. The plateau lies on a dominant elevation (alt. 454.79 m) with steep and inaccessible slopes, except for the northern side of the site that connects it with the opposite elevation known as Mala Humska Čuka. The site has a visual connection with the eponymous site of Bubanj (8.6 km aerial distance) and the renowned flint outcrop of Kremenac (2.3 km aerial distance). The position of the site dominates the landscape and provides control of most of the Niš Basin. First archaeological excavations of the sites of Velika Humska Čuka and Mala Humska Čuka were conducted in the 1930s and continued on Velika Humska Čuka in the 1950s. The results of those excavations and the excavations at the neighbouring site of Bubanj have provided the basis for the definition of a particular phase of prehistory, marked as the Bubanj-Hum group. After a long break, archaeological excavations were continued in 2014 by the Institute of Archaeology in Belgrade and the National Museum in Niš. The excavations are still ongoing, with a surface of more than 500 m² examined so far

Beakers with trapezoidal mouth as one of the most specific types of Middle Bronze Age vessel in the Central Balkans

The paper analyses the distribution, typology, and chronology of beakers with trapezoidal mouth. Besides this characteristic type of vessel that appeared during the Bronze Age in the Central Balkans, vessels of similar stylistic and typological characteristics appear simultaneously, indicating a particular cultural group, which the author of this study has already defi ned a few years ago as Bubanj-Hum IV - Ljuljaci group. The group was established according to the absolute dates and the distribution of these beakers and other fi nds. The group existed in the area of Zapadna Morava, Velika Morava and Južna Morava basins, Šumadija and partially Timočka Krajina in the period from the 19/18th century BC to the 15/14th century BC, when Brnjica and Paraćina groups were formed on its bases in this area

Праисторијски локалитети у долинама Сврљишког, Трговишког и Белог Тимока

Област око састава Сврљишког и Трговишког Тимока и долина Белог Тимока су археолошки веома добро истражени. Аутори се у овом раду баве ис- кљу-чиво непубликованим налазима из касне праисторије, који потичу са неколико рекогносцирања и неких сондажних истраживања палеолитских локалитета. Ре- зултати указују на континуитет праисторијских култура на простору књаже- вачке општине и доприносе употпуњавању његове општe археолошкe сликe. Као прилог, презентованa je и картa дистрибуције свих налазишта из различитих пе- риода касне праисториј

Bird images on Serbian Bronze Age ceramics

During the Bronze Age, the representation of birds in Serbia is often found in various forms of pottery production, especially during the LBA. Pottery objects with ornithomorphic characteristics, from Middle and LBA, are found in greater numbers than before, appearing mainly in funerary contexts where they are often deposited as grave offering found together with incineration burials of Žuto Brdo–Gârla Mare cultural group. Professor M. Vasić has shown particular interest for this period when he mapped the sites of this cultural group in north-eastern Serbia during the first decades of the 20th century. It should be noted that these objects are rarely found in the context of dwellings and settlements

Similarities and Differences between Material Culture of the Belegiš II-Gava Group from the Southern Pannonian Plain and the Morava River Basin

The process and different phases of the cultural influences between the communities with the characteristic “channelled pottery” from the southern Pannonian basin and the central Balkans has become much clearer in the last two decades due to new excavations and discoveries, especially in the region around the Velika and Južna Morava Rivers. From the prehistory until present times, the Morava Basin represents the main route from the north to the south of the Balkan Peninsula. The absence of the bronze hoards south of the Danube and Sava Rivers in Serbia, as one of the most typical features for the transitional period from the Bronze to the Iron Age in the Carpathian Basin, caused a lot of dilemma in the archaeological interpretations during the long history of research. Starting from the first discoveries at the site of Mediana near Niš and lasting until the latest excavations at the hillfort of Hisar in Leskovac, the question of channelled pottery has been the focus of archaeological research of the transition between the Late Bronze and Early Iron Age. Some of the recent absolute dates provide a better chronological determination at several multi-layered settlements in the Morava Basin, and on occasion they have led to significant changes in the generally accepted chronological system. The use of the purported Aegean migration in the earlier scholarship as a paradigm to explain cultural processes and shifts eventually generated a lot of criticism by the new generation of archaeologists, who claim that there is no evidence of it. In light of new discoveries, this paper seeks to provide a better understanding of the Belegiš II-Gava cultural complex, characterised by channelled pottery in the central Balkans, and to highlight the arguments for accepting or rejecting the migration hypothesis.Procesi i različite faze kulturnih uticaja između zajednica sa karakterističnom kanelovanom keramikom iz južnog dela Panonske nizije i prostora centralnog Balkana postali su znatno jasniji nakon zadnje dve decnije novih iskopavanja i istraživanja, posebno u regionu oko Velike i Južne Morave. Od prethistorijskih vremena pa do danas, dolina Morave predstavlja glavnu komunikaciju između južnog i severnog dela Balkanskog poluostrva. Odsustvo ostava bronzanih predmeta na prostoru južno od Save i Dunava, kao jedne od karakterističnih manifestacija prelaznog perioda između bronzanog i gvozdenog doba u Karpatskoj kotlini, dovelo je do mnogih dilema u arheološkoj interpretaciji tokom dugog istorijata istraživanja. Počevši od prvih otkrića na lokalitetu Mediana kod Niša pa sve do novijih istraživanja na utvrđenom naselju Hisar kod Leskovca, pitanje kanelovane keramike i njenog širenja prema jugu ostalo je u fokusu arheološkog istraživanja prelaznog perioda između kasnog bronzanog i ranog gvozdenog doba. Nekoliko novih apsolutnih datuma pružili su jasniju hronološku sliku višeslojnih naselja u basenu Morave ali su ujedno doveli i do značajnih promena uobičajenog i opšte prihvaćenog hronološkog sistema. Korištenje pojma “Egejska seoba” u ranijim radovima, kao paradigme koja objašnjava kulturne procese i promene u ovom delu Balkana, dovelo je do mnogih kritika među novijom generacijom arheologa. Ove kritike svode se na tvrdnju da ne postoje čvrsti dokazi koji govore u prilog “Egejskoj seobi”. U svetlu novih otkrića, ovaj rad posvećen je boljem razumevanju kulturnog kompleksa poznatog kao Belegiš II–Gava sa kanelovanom keramikom kao jednom od njegovih najznačajnih manifestacija na području centralnog Balkana. Zaključno su navedeni razlozi za prihvatanje ili odbijanje hipoteze o migraciji stanovništva u prelaznom periodu.Perspectives on Balkan archaeology ; v. 1, volume 1, ISSN 2700-1253. Wienn : Institute for Oriental and European Archaeology, Austrian Academy of Science Munich : Chair for Pre- and Protohistoric Archaeology, Department for the Study of Culture and Ancient Studies, Ludwig-Maximilians-Universität München – LMU Munich Prague : Institute of Classical Archaeology, Faculty of Arts, Charles Universit