Svæðisbundin áhrif íslenskra háskóla

Mikill munur er á menntunarstigi þjóðarinnar eftir landshlutum. Árið 2011 höfðu þannig 38% íbúa höfuðborgarsvæðisins á aldrinum 25–64 ára lokið háskólaprófi en 21–23% í flestum öðrum landshlutum. Þessi munur skýrist að hluta af takmörkuðu framboði starfa sem krefjast háskólamenntunar en að hluta af skorti á háskólafólki til starfa. Í þessari rannsókn eru upptökusvæði og áhrif háskóla á búsetuþróun metin á grundvelli gagna um allar brautskráningar frá Háskóla Íslands, Háskólanum á Bifröst, Háskólanum á Hólum og Háskólanum á Akureyri á tímabilinu 1991–2015. Niðurstöður sýna að meirihluti háskólanema sem stunda nám í heimabyggð býr þar áfram eftir brautskráningu en yfirleitt snýr mikill minnihluti háskólanema heim frá háskólanámi utan heimabyggðar. Háskólanemar í fjarnámi eru hins vegar álíka líklegir til að búa áfram í heimabyggð og þeir sem stunda staðarnám við háskóla þar sem þeir eru búsettir. Fjallað er um niðurstöðurnar í samhengi við niðurstöður erlendra rannsókna og byggðaþróun á Íslandi.Peer ReviewedRitrýnd tímari

Hefur makaval áhrif á framtíðarbúsetu? : megindleg rannsókn á áhrifum makavals á framtíðarbúsetu íbúa í dreifbýli og þéttbýli á Íslandi

Orsakir búferlaflutninga úr dreifbýli í þéttbýli er viðfangsefni sem hefur talsvert verið rannsakað í gegnum árin. Þegar hefur verið birt ógrynni af rannsóknum á viðfangsefninu þar sem orsök og áhrif að baki slíkra flutninga hafa verið kortlögð. Að einhverju marki hefur tekist að setja saman talsvert skýra mynd af því hvaða þættir það eru sem valda því að fólkí dreifbýli yfirgefur heimabyggð sína til að búa á stærri þéttbýlisstöðum. Það virðist þó vera glompa í fræðunum því fram til þessa hafa tengsl milli makavals og búsetu lítið sem ekkert verið rannsökuð. Makaval hefur talsvert verið rannsakað en ekki hefur verið gerð tilraun til að skoða hvort makaval geti verið einn þeirra þátta sem hefur áhrif á framtíðarbúsetu. Í smærri samfélögum er hjónabandsmarkaðurinn talsvert minni og hafa þeir sem þar búa því ekki úr jafn miklu að velja þegar kemur að makavali. Mikil tengsl, fjölskyldubönd og fámenni spila líklega stærsta hlutverkið í því samhengi. Í leit sinni að maka er hugsanlegt að fólk fari og finni sér maka utan sinnar heimabyggðar sem getur leitt af sér eitt af tvennu, 1) Maki viðkomandi flytur með honum í heimabyggð einstaklingsins eða 2) Viðkomandi aðili yfirgefur sína heimabyggð. Megin markmið þessarar rannsóknar er að skoða hvaða áhrif það hefur á búsetu fólks ef það finnur sér maka innan eða utan sinnar heimabyggðar. Í rannsókninni verða sjávarþorp á austurhluta Íslands tekin sérstaklega fyrir og borin saman önnur svæði á Austurlandi auk þess sem gerður er samanburður á þeim við stærstu þéttbýliskjarna landsins, Akureyri og höfuðborgarsvæðið. Við framkvæmd rannsóknarinnar er stuðst við gögn frá Hagstofu Íslands þar sem finna má upplýsingar um núverandi búsetu fólks sem fætt er á tímabilinu 1971-1991 og búsetu við 10 ára aldur. Auk þess má finna upplýsingar um kyn, aldur, hjúskaparstöðu og búsetu maka við 10 ára aldur. Niðurstöður rannsóknarinnar gefa til kynna að makaval hafi ýmiskonar áhrif á búsetu einstaklinga um allt land. Þeir sem búsettir eru í dreifbýli eru líklegri en íbúar í þéttbýli til þess að yfirgefa sína heimabyggð og flytja á heimasvæði makans. Líkurnar á því að íbúar í stóru þéttbýli flytji í heimabyggð makans í minna byggðarlagi eru mjög litlar. Finni fólk sér maka innan sinnar heimabyggðar eru hins vegar allar líkur á því að það haldi þar kyrru fyrir. Niðurstaðan er því sú að makaval utan heimabyggðar hefur neikvæðari áhrif á búsetu þeirra sem eru búsettir í dreifbýli en þeirra sem eru búsettir í stóru þéttbýli. Lykilhugtök: Búseta, makaval, byggðafræði, búferlaflutningar, Austurland, dreifbýli.The reasons for migration from rural areas to urban areas is an issue which has been studied considerably over the years. A wealth of studies has already been published where the causes and effects of such migration has been mapped out. A relatively clear picture has been drawn to some extent of the causes behind people in rural areas leaving their home areas for bigger urban places. Some pieces seem to be missing as the connection between choosing a spouse and where you choose to live has hardly been studied at all. The choice of a spouse has been studied to some extent but no attempt has been made to see if it might be one of the causes of where people choose to live permanently. The spousal market is much smaller in smaller communities and people there do not have the same scope to choose from. Close connections, family connections and a shortage of people probably play the biggest role there. In search of a spouse people might go and find a spouse outside their local area which might lead to one of two things. The new spouse moves to the area or the individual in question leaves his area. The main purpose of this study is to look into the effects it has on people's residency if they find a spouse in their own local area or outside it. Small fishing villages in the eastern part of Iceland will be studied specifically in this study and compared to the biggest urban areas, Akureyri and the capitol area. Data from Statistics Iceland will be used for information on the present residency of people born in the period between 1971-1991 and their residency at the age of 10. Furthermore information on gender, age, marital status and spousal residency at the age of 10. The conclusions reached indicate that spousal choice has considerable effect on where people all over the country choose to live. Those living in rural areas are more likely than people in urban areas to leave their localities and move to the area where their spouses come from. The likelihood of people living in larger urban areas moving to their spouses' home areas are relatively small. Someone who finds a spouse in his own local area is most likely to stay put there. The conclusion is therefore that choosing a spouse from outside your home area has a more negative effect on the residency of those living in urban areas than those living in larger urban areas. Key words: Residency, spousal choice, rural development, migration, eastern part of Iceland, rural areas