Het patina van de tijd:Vormen en functies van hedendaagse nostalgie en nostalgisering in Noord-Brabant

Tegenwoordig hebben veel mensen een mening over het begrip nostalgie. Deze mening is echter vaak niet gestoeld op werkelijke kennis van het fenomeen, dat te vaak louter negatief of juist positief wordt opgevat, meestal op basis van politieke overtuigingen. Nostalgie kent vele vormen en varianten en is een belangrijke manier om met veranderingen om te gaan in het heden. Het is een fenomeen dat vanuit vele academische disciplines bestudeerd kan worden: van geschiedenis tot cultuurwetenschappen, van sociologie tot filosofie en van psychologie tot neurowetenschap. Nostalgie bevindt zich op het snijvlak tussen deze en andere wetenschapstakken en het lijkt daarom zinvol om te komen tot een samenwerking tussen onderzoekers uit al deze disciplines. Een aanzet tot een dergelijk interdisciplinair onderzoek biedt Olivier Rieter die inzichten uit diverse disciplines heeft gebruikt in zijn dissertatie. In Het patina van de tijd wordt aan de hand van voorbeelden uit de provincie Noord-Brabant onderzocht hoe nostalgie in het heden functioneert Het gaat er in deze studie om de retorische achtergronden van culturele nostalgiserende uitingen bloot te leggen: hoe wordt erin een nostalgisch effect bewerkstelligd, hoe en waarom wordt er gepoogd nostalgie in mensen op te roepen? Nostalgie, het idealiseren van het verleden, is in tijden van ervaren verjachtiging, mondialisering en digitalisering een methode om om te gaan met grote veranderingen. Omdat beroep doen op nostalgische gevoelens zo’n veelvoorkomende compensatiestrategie voor een onvolkomen heden is, is inzicht in de manier waarop nostalgie wordt opgeroepen, belangrijk, juist ook om het complexe heden te begrijpen. Het moderne leven is complex en de compensatiestrategie is ook complex. Nostalgie is bepaald geen eenduidig of simplistisch verschijnsel. In het onderzoek wordt duidelijk hoe nostalgie actief wordt opgewekt, hoe er wordt ‘genostalgiseerd’. Vier manieren van nostalgisch functioneren passeren de revue: herinneren, fantaseren, leven en representeren. Elk van deze manieren vereist zijn eigen onderzoeksmethode. In de vier empirische hoofdstukken worden culturele uitingen onderzocht op hun retorische lading: wat zijn de bewust opgeroepen gevoelswaarden van deze ‘cultural tools’? Zo wordt ingegaan op fotoboeken, memoires, museumopstellingen en architectonische details. Het lied ‘Het leven is goed in m’n Brabantse land’ passeert de revue, maar ook de Efteling, de nieuwbouwwijk Brandevoort in Helmond, boeken over het verdwenen Rijke Roomse Leven, publicaties over Brabantse Heemkunde en de mythe van het Bourgondische Brabant. Het onderzoek leert dat er een aantal methoden is om nostalgie op te wekken. Deze methoden zijn in verschillende categorieën in te delen: ten eerste het schrappen van elementen uit het verleden om tot de vermeende essentie te komen, ten tweede het toevoegen van aspecten om het verleden te ‘verbeteren’, ten derde het vervormen of vertekenen van het verleden, waarbij het werkelijk herinnerde tot iets anders wordt gemaakt en ten vierde het hercontextualiseren van zaken van ‘vroeger’, bijvoorbeeld in een museum. In sommige culturele uitingen worden al deze methoden gecombineerd. Dergelijke uitingen zijn het meest nostalgiserend. Nostalgie is niet alleen iets dat je passief ondergaat; je kunt het actief bij jezelf of anderen oproepen. Nostalgie-onderzoek gaat over de raakvlakken tussen emotie en herinnering en tussen feiten en verzinsels. Wie het moderne leven wil begrijpen zal zich ook moeten verdiepen in nostalgie, dat zowel een reactie op hedendaagse ontwikkelingen is, als ook een waarschijnlijk blijvend onderdeel van de moderniteit