Procena zdravstvenog rizika putem konzumiranja dagnje (mytilus galloprovincialis) iz Bokokotorskog zaliva, Crna Gora

Sa povećanjem korišćenja morskih plodova u ishrani u poslednjih nekoliko godina, školjke su postale komercijalno važna vrsta u svetu. Zahvaljujući sadržaju proteina, kalcijuma i gvožđa, vitamina, omega-3 masnih kiselina, selena i joda, školjka predstavlja značajnu namirnicu u ishrani ljudi. Međutim s obzirom na veliki kapacitet akumulacije kontaminanata mogu predstavljati i potencijalnu opasnost za ljude. Istovremeno, školjka M. galloprovincialis se koristi kao bioindikator zagađenja morske sredine, jer toleriše velike koncentracije zagađivača iz okoline. Školjka M. galloprovincialis je široko rasprostranjena u priobalnim vodama Crne Gore. Uzgaja se na farmama i prvenstveno je namenjena za tržište, ali se i dalje divlje školjke ove vrste prikupljaju za ličnu potrošnju od strane lokalnog stanovništva i turista. U Crnoj Gori trenutno postoji oko 16 farmi školjki i svaka od njih proizvodi od 10 do 50 tona godišnje. Sve farme se nalaze u Bokokotorskom zalivu, gde su okeanografski, fizički, hemijski i biološki uslovi pogodni za uzgoj ove vrste. Iako se uzgoj ove školjke povećao u odnosu na predhodnu deceniju ova grana industrije je i dalje nedovoljno razvijena. Cilj ovoga rada bio je da se odredi kvalitet školjke Mytilus galloprovincialis, odnosno da se proceni eventualni zdravstveni rizik putem konzumiranja ove morske vrste sa više lokacija iz Bokokotorskog zaliva. Uzorkovanje školjki vršeno je sezonski (zima, proleće i jesen) u 2008. godini. Odabrano je sedam lokacije unutar samog zaliva: Herceg Novi, Perast, Sv Stasija, Opatovo i Tivat, lokacije sa kojih su uzorkovane divlje školjke, i lokacije Kukuljina i Krašići sa kojih su uzorkovane uzgajane školjke. U svim uzorcima školjki određivane su koncentracije kadmijuma i olova. Izmerene koncentracije kadmijuma i olova upoređene su sa maksimalno dozvoljenim koncentracijama regulisanim evropskim i crnogorskim regulativama. Koncentracija Cd u svim ispitivanim uzorcima je manja od maksimalne dozvoljene koncentracije propisane evropskom i crnogorskom regulativom za kvalitet školjki. U slučaju olova, lokacija Tivat je jedina lokacija gde srednja vrednost za ispitivane tri sezone prelazi maksimalno dozvoljenu koncentraciju propisanu od strane Crne Gore. Na osnovu koncentracije za ova dva ispitivana elementa i prosečne nedeljne potrošnje izračunat je nedeljni unos Cd i Pb u ljudski organizam konzumiranjem školjki. Nedeljni unos kadmijuma i olova ispod je preporučenog maksimalnog limita Svetske zdravstvene organizacije. U najgorem slučaju, uzimajući u obzir maksimalno izmerene vrednosti ispitivanih elemenata, nedeljna količina školjki koju je neophodno uneti u organizam, a koja bi mogla da izazove zdravstvene probleme kod čoveka je 750 g u slučaju kadmijuma i 940 g u slučaju olova

Procena zdravstvenog rizika povezanog sa konzumiranjem gajenih / divljih dagnji iz Bokokotorskog zaliva

Dagnje su veoma važne za ljudsku ishranu, jer predstavljaju jeftin izvor proteina, koji čine oko 60% suve mase mekog tkiva Mytilus galloprovincialis. Njihovim konzumiranjem omogućen je kako jeftin izvor proteina visoke biološke vrednosti, tako i minerala i vitamina. Sa aspekta hranljivosti, dagnja je važan izvor hrane bogat bitnim elementima (Ca i Fe), kao i određenim vitaminima (B1, B2 i B3). Međutim za dagnje je poznato da poseduju veliki kapacitet akumulacije zagađujućih materija pre svega esecijalnih i neesencijalnih elemenata čiji nedostatak, kao i višak može izazvati ozbiljne zdravstvene probleme kod čoveka. Potrošnja ribe i morskih proizvoda u evropskim zemljama, Francuska (29,7 kg po glavi stanovnika godišnje), Nemačka (12,2), Grčka (22,7), Italija (23,1), Portugal (57,4), Norveška (50), Poljska (9,6), je i dalje niska. Kako ne postoje precizni podaci o prosečnoj potrošnji školjki po glavi stanovnika za većinu zemalja, pa ni za Crnu Goru, dozvoljeni nedeljni unos (PTWI) se koristi za izračunavanje koncentracije elemenata koje čovek može uneti u organizam bez posledica po svoje zdravlje. Dagnja M. galloprovincialis široko je rasprostranjena u priobalnim vodama Bokokotorskog zaliva. Uzgaja se na preko 16 farmi stacioniranih unutar zaliva, ali se duž cele obale zaliva takođe mogu naći i divlje dagnje koje lokalno stanovništvo koristi za ličnu potrošnju. Kako je celokupan zaliv konstantno i sve više izložen negativnom antropogenom uticaju, nameće se potreba za redovnom kontrolom živih organizama iz mora koji se koriste u ishrani čoveka. Cilj ovoga rada bio je da se odredi kvalitet dagnje Mytilus galloprovincialis, odnosno da se proceni eventualni zdravstveni rizik putem konzumiranja ove morske vrste (kultivisane/divlje) sa više lokacija Bokokotorskog zaliva. U svim uzorcima školjki određivane su koncentracije gvožđa, cinka, mangana i bakra. Izmerene koncentracije cinka i bakra u kultivisanim/gajenim dagnjama Bokokotorskog zaliva ispod su vrednosti propisanih regulativom o hrani Crne Gore. Najveće koncentracije cinka i bakra izmerene su u uzorcima divljih dagnji sa lokacije Herceg Novi, dok je najveća koncentracija gvožđa izmerena u kultivisanim dagnjama sa lokacija Kukuljina i Krašići, a najveća koncentracija mangana u kultivisanim uzorcima sa lokacije Bijela. Na osnovu minimalnih i maksimalnih izmerenih koncentracija gvožđa, cinka, mangana i bakra u uzorcima divljih/kultivisanih dagnji i podataka za maksimalno dozvoljeni unos ispitivanih elemenata (PTWI) izračunat je dozvoljeni interval nedeljnog konzumiranja dagnji u kilogramima bez posledica po ljudsko zdravlje za svaki pojedinačno ispitivani element. Nedeljna količina dagnji koju je neophodno konzumirati kako bi se dostigla propisana PTWI vrednost varira: za Fe 11.5 – 14.8 kg i 4.8 – 21.2 kg, za Mn 12.4 – 18.8 kg i 13.4 – 26.4 kg, za Cu 147.0 – 243.0 kg i 198.0 – 233.0 kg, i za Zn 7.1 – 21.7 kg i 14.2 – 17.6 kg za divlje i uzgajene dagnje, respektivno. Na osnovi dobijenih podataka jasno je da se radi o velikim količinama dagnji koje treba konzumirati kako bi se dostigle granične vrednosti PTWIa. Ovo ukazuje da divlje/kultivisane dagnje iz Bokokotorskog zaliva, u odnosu na sadržaj Fe, Zn, Mn i Cu u njima, ne predstavljaju opasnost po zdravlje ljudi i bezbedne su za ljudsku upotrebu

Indeks zagađenja metalima kao sredstvo za procenu kvaliteta vode zaliva Boka Kotorska

Zaliv Boke Kotorske nalazi se u jugoistočnom delu Jadranskog mora i jedan je od najlepših zaliva sveta. Uzak i dugačak zaliv koji se u kopno urezuje u dužini od 20 km ima oblik strele i sastoji se od četiri manja zaliva: hercegnovski, tivatski, risanski i kotorski zaliv. Svaki od ovih zaliva ima specifične hidrografske i reljefne karakteristike i, u odnosu na otvoreni deo crnogorskog primorja, ove vodene površine pokazuju veliku različitost, a samim tim poseduju i specifičan morski život. Kao i ostala područja Mediterana i Jadranskog mora, i Bokokotorski zaliv je pod velikim uticajem antropogenog faktora i aktivnosti koje se odvijaju na njegovoj obali. Poslednjih decenija evidentna je sve veća urbanizacija i industrijalizacija, koja je dovela do obimnog naseljavanja crnogorskog primorja, naročito Bokokotorskog zaliva, što je uslovilo zagađenje životne okoline zaliva, naročito morske vode za koju je karakteristično slabo strujanje i cirkulacija sa otvorenim morem. Otpad iz različitih industrija, brodogradilišta, hotela i bolnica stacioniranih unutar samog zaliva, ispuštaju se u more i predstavljaju konstantan izvor zagađenja vodene sredine. Ova regija je poznata kao područje sa najvećom prosečnom količinom padavina u Evropi, pa udeo zagađujućih meterija koje spiranjem zemljišta (vodena erozija, rastvaranje stena i abiogene podloge), usled velikih količina atmosferskih padavina, dospevaju u more nije zanemarljiv. Na ovaj način u morsku sredinu se unose različite vrste zagađujućih materija, među kojima su najopasniji teški metali, kao što su živa, olovo, kadmijum, kobalt, nikl, itd. Teški metali predstavljaju ozbiljne zagađujuće materije morske sredine, pre svega zbog svoje toksičnosti, teške biorazgradivosti i dugog zadržavanja u biogeohemijskom ciklusu. Neki vodeni organizmi, među kojima i dagnja Mytilus galloprovincialis, imaju sposobnost da apsorbuju razne zagađujuće materije iz vode i predstavljaju veoma pogodan indikator za analizu zagađenja sredine koju nastanjuju, odnosno, u slučaju dagnji, mogu se koristiti kao sredstvo za procenu kvaliteta vode. Cilj ovoga rada bio je određivanje sadržaja teških metala (Pb, Ni, Co, Cd i Hg) u dagnjama M. galloprovincialis sa određenih lokacija Bokokotorskog zaliva u tri sezone 2008. godine. Na osnovu dobijenih vrednosti koncentracija teških metala određivan je indeks zagađenja metalima (MPI) kao sredstvo za procenu kvaliteta vode zaliva Boka Kotorska. Indeks zagađenja metalima predstavlja ukupni kvalitet posmatrane životne sredine u odnosu na koncentraciju teških metala i njegova upotreba se pokazala kao veoma korisno sredstvo u proceni nivoa zagađenja. Ovaj indeks pruža mogućnost da se na jednostavan način uporedi stepen zagađenja različitih lokacija i mesta uzorkovanja. Najveće koncentracije ispitanih teških metala u većini ispitanih uzoraka izmerene su u zimskom periodu 2008. godine. Ovaj podatak se može objasniti smanjenjem mase jestivog dela dagnje tokom zimeodnosno činjenicom da se zbog smanjene količine hrane u zimskom periodu masa jestivog dela školjke smanjuje, dok sadržaj već akumuliranih teških metala ostaje isti, pa se stoga koncentracija teških metala u odnosu na masu jestivog dela školjke povećava. Na osnovu vrednosti MPIa možemo reći da se lokacije iz Tivatskog zaliva, pre svega lokacija Tivat, izdvajaju kao lokacije sa najvećim indeksom zagađenja metalima u odnosu na druge ispitivane lokacije. Ovaj podatak ne iznenađuje, jer se radi o zalivu sa najvećim brojem antropogenih izvora zagađenja, pogotovu lokacija Tivat (aerodrom, vojna luka, brodogradilište, poljoprivredna aktivnost). Hercegnovski zaliv je sledeći po zagađenju morske vode, dok je najmanje zagađenje dobijeno za lokaciju Sv. Stasija iz Kotorskog zaliva. Na osnovu dobijenih podataka, a na osnovu njihove analize može se zaključiti da indeks zagađenja metalima predstavlja korisno i moćno sredstvo za procenu kvaliteta vode zaliva Boka Kotorska

Podaci o koncentracijama 30 elemenata u dagnjama mytilus galloprovincialis

Priobalni deo jugoistočnog Jadrana prima velike količine zagađujućih materija koje se u morsku sredinu unose putem različitih anropogenih i prirodnih izvora kao što su luke, industrija, turizam, poljoprivredna aktivnost, erozija zemljišta, atmosfersko taloženje, itd. Bokokotrski zaliv je prirodno podeljen na četiri manja zaliva: hercegnovski, tivatski, risanski i kotorski zaliv. Svaki od unutršnjih zaliva ima specifične hidrografske i reljefne karakteristike i u odnosu na otvoreni deo crnogorskog primorja ove vodene površine pokazuju veliku različitost, a samim tim poseduju i specifičan morski život. Bokokotorski zaliv se smatra jednim od glavnih priliva slatke vode južnog Jadrankog mora. Reljefne karakteristike stimulišu razvoj naselja duž obale zaliva i upravo se pogodne poljoprivredne zone i nalaze u neposrednoj blizini velikih naseljenih gradova Kotora, Herceg Novog i Tivta. Poluzatvoren sistem zaliva, slabo strujanje i cirkulacija vode, utiče na veće vreme potrebno da se određene zagađujuće materije prirodnim putem uklone iz samog zaliva. Dagnja M. galloprovincialis je nativna vrsta ove oblasti i ovog zaliva i danas se komercijlno uzgaja i proizvodi, ali i kao nativna vrsta može se naći duž cele obale Bokokotorskog zaliva. Dagnje su veoma važne za ljudsku ishranu i njihovim konzumiranjem u organizam se unose proteini visoke biološke vrednosti, minerali i vitamini. Sa aspekta hranljivosti, školjka je važan izvor hrane bogate bitnim elementima (Ca, Fe, Se, Zn, I, itd.), kao i određenim vitaminima (A, C, B1, B2, B3, B9, B12). Minerali i mikroelementi predstavljaju značajne komponente u ljudskoj ishrani, a njihov nedostatak kao i višak može izazvati ozbiljne zdravstvene probleme. Poznavanje elementarnog sastava dagnji od suštinskog je značaja za procenu dostupnosti hranjivih materija, jer one predstavljaju jeftinu visoko proteinsku hranu sa niskim sadržajem masti i kalorija, ali i sa apekta procene i smanjenja potencijalno negativnih efekata po zdravlje ljudi, jer je ova vrsta plodova mora poznata po sposobnosti da akumulira velike količine prisutnih zagađujućih materija. Cilj ovog rada je bio da se ispita elementarni sastav mekog tkiva dagnji M. galloprovincialis iz Bokokotorskog zaliva, Crna Gora, jugoistočni Jadran. Energetski disperzivnom rendgenskom fluoroscentnom metodom (ED-XRF) analizirani su sledeći elementi: Cl, Si, S, K, P, Ca, Fe, Br, Zn, Mn, Sr, I, As, Cr, Ti, Ce, Ba, Cu, Cs, Rb, Pb, Ni, Th, Sb, Sn, Cd, V, Co, Zr i Hg , na osnovu izmerenih vrednosti, izvršena je procena zastupljenosti makro, mikro, neesencijalnih i toksičnih elemenata u mekom tkivu dagnji

Izloženost ljudi delovanju 17 elemenata putem konzumiranja dagnji

Elementi dospevaju u životnu sredinu iz prirodnih izvora i posredstvom ljudske aktivnosti. Toksični elementi, odnosno njihova sve veća zastupljenost u vazduhu, vodi, sedimentu i zemljištu, postali su globalni problem. Pojedini elementi potencijalno su opasni po biljke, životinje i ljude, posebno zbog svoje toksičnosti, sposobnosti da se bioakumuliraju kao i zbog njihove bionerazgradive prirode. Kao glavni uticaji mogu se navesti kontaminacija ekosistema i zdravstveni problemi koje mogu izazvati kod ljudske populacije. Ovi problemi su uzrok povećane zabrinutosti javnosti širom sveta. S obzirom na rastuću populaciju ljudi na planeti i sve veći broj stanovnika koji žive na obalama mora, morski organizmi, kao jeftin i veoma lako dostupan oblik hrane, počinje sve više da se koriste u ishrani ljudi. Jedan od komercijalno veoma važnih proizvoda u svetu danas je morska dagnja Mytilus galloprovincialis. Ručno sakupljanje i uzgajanje ove vrste školjki mnogih zemalja datira iz ranog perioda. Vremenom se sa divljih žetvi prešlo na različite tehnike uzgajanja, što je doprinelo, pre svega, većoj produktivnosti morske dagnje. Najveći svetski proizvođač školjki M. galloprovincialis je Kina, dok je u Evropi najveći proizvođač Španija. Crna Gora je Mediteranska zemlja koja se nalazi u jugoistočnoj Evropi, na obalama Jadranskog mora. Dagnja M. galloprovincialis je nativna vrsta u ovoj oblasti i postoje naznake da je gajena na ovom području još pre sto godina. Komercijalni uzgaoj i proizvodnja ove dagnje datira od pre 30-tak godina, a danas se ona uspešno uzgaja na više manjih farmi, prvenstveno stacioniranih unutar Bokokotorskog zaliva. Zbog povoljnih uslova u Bokokotorskom zalivu za akvakulturu M. galloprovincialis smatra se da njihova proizvodnja ima veliki potencijal za budući razvoj ovog područja. Dagnje Mytilus galloprovincialis predstavljaju jeftinu visoko proteinsku hranu sa niskim sadržajem masti i kalorija, što ih čini potencijalno zdravijom hranom od drugih komercijalno dostupnih proizvoda. Dagnje su, takođe, odličan izvor omega-3 masnih kiselina, vitamina B12, B1 (tiamin), B2 (riboflavin), B3 (niacin) i B9 (folna kiselina), vitamina A i C, selena, gvožđa, cinka, joda, kalcijuma, natrijuma, bakra, magnezijuma, mangana, kalijuma, itd. i izuzetno su korisne za ljudsko zdravlje. Samo 100 grama dagnji obezbeđuje kod odraslih osoba oko 18,5%, 39-67%, 68% i 1260% dnevnih potreba za folnom kiselinom, gvožđem, selenom i vitaminom B12, respektivno. Međutim, dagnje mogu biti kontaminirane različitim zagađujućim materijama koje mogu kod čoveka izazvati trovanje i različite bolesti. Istraživanja mineralnog sastava pojedinih morskih organizama izuzetno je važno i neophodno, jer su pojedine vrste, uključujući i dagnje, postale svetski delikates kod ljubitelja plodova mora. Stoga je poznavanje elementarnog sastava dagnji od suštinskog značaja za procenu dostupnosti hranjivih materija, ali i sa apekta procene i smanjenja potencijalno negativnih efekata po zdravlje ljudi koje može izazvati prekomerna konzumacija kontaminiranih dagnji. Cilj ovog rada bio je da se utvrdi uticaj 17 ispitanih elemenata (Fe, Zn, Mn, Sr, I, As, Cr, Ba, Cu, Ni, Sb, Sn, Cd, V, Co, Zr i MeHg) na zdravlje potrošača dagnji M. galloprovincialis iz Bokokotorskog zaliva, Crna Gora. Procenjeni rizik od ispitanih elemenata sugeriše da nedeljna potrošanja od 100 grama dagnji tokom ljudskog života neće izazvati negativne posledice po ljudsko zdravlje

Mussels as a bio-indicator of the environmental quality of the coastal water of the Boka Kotorska bay (Montenegro)

The Mediterranean blue mussel Mytilus galloprovincialis was used as a pollution level indicator in the Boka Kotorska Bay of the southeastern Adriatic on the Montenegrin coast. The ever-increasing urbanization and industrialization, combined with a poor sewage system, an increase in both marine and inland traffic, as well as insufficient water circulation in the Bay itself have resulted in some level of pollution. Since heavy metals are extremely toxic and do not easily undergo biodecomposition, the results of this study supply valuable information concerning the metal pollution of the marine environment in Boka Kotorska Bay. The concentrations of the investigated metals and non-metals accumulated in the mussels were determined during the fall of 2007 using Atomic Absorption Spectroscopy (AAS) for Cr, Mn, Co, Ni, Cu, Cd, Hg, Pb, Sn and V, and Energy Dispersive X-ray Fluorescence (ED–XRF) to determine the concentrations of Fe, Zn, Si, P, S, Cl, K and Ca. ED–XRF was also used to determine the levels of non-metals and elements present in high concentrations. Comparing the data from this study in relation to data from other regions for Mytilus galloprovincialis, the mussel sampled from the Boka Kotorska Bay showed a moderate level of pollution