The church of the Visitationists in Lublin in the light of archaeological rescue excavations in 2010. Part II

W części I artykułu omówiono wyniki badań archeologicznych w obrębie kościoła Wizytek. Celem części II jest próba opisowego odtworzenia pierwotnej formy architektonicznej świątyni, znalezienia inspiracji takiej, a nie innej formy, wreszcie próba wytypowania najbardziej prawdopodobnego architekta kościoła i całego zespołu, na podstawie dostępnych materiałów źródłowych oraz wyników badań wykopaliskowych. Zaledwie trzy przekazy pisane oraz dwa ikonograficzne można wykorzystać jako źródła informacji do ogólnej rekonstrukcji wyglądu kościoła i klasztoru od połowy XVIII do lat 30. XIX stulecia, to znaczy w okresie, kiedy nie zmienił on jeszcze w sposób zasadniczy pierwotnej swojej formy. Ich analiza oraz wyniki badań terenowych pozwoliły na ogólne określenie kształtu architektonicznego kościoła. Była to świątynia jednonawowa, z krótką kruchtą, trójprzęsłową nawą z ciągami bocznych płytkich kaplic po stronie wschodniej i zachodniej (które powielone są przez obecnie istniejącą artykulację ścian) oraz jednoprzęsłowym, prawie kwadratowym prezbiterium. Dyspozycja wnętrza zbliżona była zarówno do nieco wcześniej wzniesionego kościoła Kapucynów w Lublinie, jak i do starszego o pół stulecia kościoła Wizytek w Krakowie. Wydaje się, że podobna do środkowej części fasady pobliskiej świątyni Kapucynów była również artykulacja fasady głównej kościoła Wizytek, z parami pilastrów po bokach portalu wejściowego, na których ślady natrafiono podczas badań archeologicznych, oraz zwieńczeniem w postaci trójkątnego przyczółka. Przestrzeń ścisłego sacrum, na którą składają się sama świątynia oraz chóry zakonne bo bokach prezbiterium, ma w planie kształt litery "T", absolutnie wyjątkowy wśród polskich kościołów zakonnych. Obydwa chóry dzielą wnętrze klaustrum na trzy wirydarze, a narożne zaokrąglone ryzality czynią z zespołu wizytkowskiego wyjątkowo zwarte, kubiczne założenie, któremu został podporządkowany również kształt kościoła. Jak słusznie stwierdził K. Majewski, zespół jako całość, choć wznoszono go przez ponad dwie dekady, powstał jako efekt jednej koncepcji przestrzennej, konsekwentnie realizowanej przez cały ten okres. Bryła klasztoru harmonijnie i w sposób zbliżony do doskonałości godziła surowe zalecenia budowlane reguły zakonnej z obowiązującymi wymogami późnobarokowej architektury sakralnej. Wydaje się, że nie ma potrzeby szukania odległych przestrzennie i czasowo nawiązań dla architektonicznego kształtu kościoła i klasztoru Wizytek. Są one doskonale wpisane w ówczesne tendencje lubelskiej architektury, animowane przez niewielkie, ale wpływowe grono wybitnych twórców, a przede wszystkim dwóch architektów warszawskich działających wówczas (tj. około 1730 roku) również na terenie Lubelszczyzny: Pawła Antoniego Fontanę i Karola Baya. Przy okazji rozpatrywania możliwych twórców projektu klasztoru wymieniane są słusznie te dwa nazwiska, jako że byli to najwybitniejsi architekci związani w tym czasie z terenem lubelskim. Ponieważ jednak klasztor odarty jest z wszelkiego detalu stylowego (z wyjątkiem tzw. lamusa), można tylko hipotetycznie wskazywać na jednego z nich. Istotne przesłanki zdają się przemawiać za Karolem Bayem jako autorem projektu klasztoru wizytkowskiego, ale jest jasne, że nie uzyskamy już w tym zakresie pewności.The first part of the article dealt with the results of archaeological excavations within the Visitationists' church. The aim of part II is an attempt at descriptive re-creation of the original architectonic form of the church, discovering the inspiration of such a form, and finally an attempt to name the most likely architect who designed the church and the whole complex, on the basis of available source materials and results of excavation research. Only three written and two iconographic records can be used as sources of information for the general reconstruction of the appearance of the church and convent between the mid-18th century and the 1830s, i.e. in the period when it did not radically change its original form. Record analysis and the results of field research allowed for defining generally the architectonic shape of the church. It was a one-nave church, with a short porch, the three-bay nave lined by several shallow side chapels on the east and west side (which are imitated by the currently existing articulation of walls) and a one-bay almost square presbytery. Interior arrangement resembled both the slightly earlier erected Capuchin Church in Lublin, and the half-a-century older Church of the Visitationists in Krakow. It seems, that the articulation of the main facade of the church of the Visitationists, with its pairs of pilasters on the sides of the entrance portal, the traces of which were discovered during archaeological research, and a finial in the shape of a triangular pediment also resembled the middle section of the facade of the nearby Capuchin church. The space of the inner sacrum, which comprises the church itself and monastic choirs on the sides of the presbytery, was laid on the plan in the shape of a letter 'T', absolutely unique among Polish monastic churches. Both choirs divide the interior of the claustrum into three garths, and the corner rounded risalits turn the Visitationist complex into an exceptionally compact cubic layout, to which the shape of the church was also subordinated. As K. Majewski has rightly pointed out, the complex as a whole, although it was constructed for over two decades, was built as a result of one spatial concept which was consequently realized throughout that period. Harmoniously and in a way close to perfection the bulk of the monastery combined strict building guidelines of the monastic rule with the binding requirements of the late Baroque sacred architecture. There seems to be no need to look for remote in space and time allusions to the architectonic shape of the church and convent of the Visitationists. They were perfectly well inscribed into the then tendencies in Lublin architecture, animated by a small but influential circle of outstanding artists, and primarily two architects from Warszawa then (i.e. around 1730) operating also in the Lublin region: Paweł Antoni Fontana and Karol Bay. While considering possible designers of the project of the monastery, those two names are most aptly mentioned, since they were the most eminent architects associated with the Lublin region at that time. However, because all the stylistic details in the monastery have been stripped off (with the exception of the so called lamus), one can only hypothetically indicate one designer. Significant clues seem to weigh in favour of Karol Bay as the author of the project of the Visitationist monastery, though it is clear that can never be certain

The church of the Visitationists in Lublin in the light of archaeological rescue excavations in 2010. Part I

Celem tekstu jest próba opisowego odtworzenia pierwotnej formy architektonicznej dawnego kościoła Wizytek w Lublinie, w dalszej kolejności zastanowienia się nad inspiracjami takiej, a nie innej formy, wreszcie nad możliwościami wytypowania najbardziej prawdopodobnego architekta kościoła i całego zespołu. Część I artykułu zawiera opis i interpretację wyników badań archeologicznych. Fundacja klasztoru miała miejsce około 1720 roku, a jej geneza łączy się ze zgromadzeniem Wizytek w Krakowie, skąd w 1723 roku siostry przybyły do Lublina. Fundatorami byli Ewa z Leszczyńskich i jej mąż Jan Szembek, kanclerz wielki koronny, oraz Dorota Tarło i jej mąż Stanisław Chomentowski, wojewoda mazowiecki i hetman polny koronny. Budowę murowanego klasztoru rozpoczęto przed 1730 rokiem, a zakończono najwcześniej w 1752 roku, kiedy nastąpiła konsekracja kościoła. W 1810 roku budynki klasztorne zaadaptowano na lazaret wojskowy, a siostry zostały przeniesione do klasztoru Karmelitanek Bosych. W latach 1836-1839 prowadzono prace przy adaptacji dawnego kościoła na cerkiew prawosławną. W późniejszym okresie świątynia została odarta z wszelkiego detalu, w XIX lub w początkach XX stulecia przedzielono ją na dwie kondygnacje, przez co utraciła całkowicie charakter sakralny. Wykopy wykonane w trakcie badań objęły kruchtę i północną część nawy oraz prezbiterium dawnego kościoła, zewnętrzne lico jego fasady głównej oraz środkowy fragment zamknięcia prezbiterium, w obrębie korytarza północnej galerii tzw. wielkiego wirydarza. Podczas prac odsłonięto i udokumentowano kilkadziesiąt struktur i reliktów murowanych datowanych od połowy XVIII do XX wieku. Zidentyfikowano struktury związane z XVIII-wiecznym kościołem Wizytek, w postaci murów fundamentowych kruchty, nawy i prezbiterium, a także cokołów filarów chóru muzycznego, oddzielających krótki przedsionek-kruchtę od nawy. Z tego samego okresu pochodziła wtopiona w dawną fasadę główną, zachowana w dobrym stanie profilowana stopnica - próg dawnego kościoła, wykonana z jednego bloku piaskowca. Detal ten zachował się in situ, o czym świadczą ślady jego poziomowania do założonej rzędnej. Z fazą budowy kościoła trzeba również łączyć wtórnie wykonaną w murze fundamentowym zamknięcia prezbiterium niszę z zamurowaną wnęką, zawierającą kamień węgielny (skrzynkę piaskowcową ze skarbem wotywno-memoratywnym), a także mury i fragmenty sklepienia krótkiej krypty podołtarzowej, dostawionej do ściany południowej prezbiterium na jej osi, w okresie poprzedzającym instalację głównego ołtarza i konsekrację świątyni, to jest w latach 1748-1752.The purpose of the text is an attempt at a descriptive recreation of the original architectonic form of the former church of the Visitationists in Lublin, subsequently considering the inspirations of such a form, and finally possibilities of selecting the most likely architect of the church and of the whole complex. Part 1 of the article encompasses the description and interpretation of the results of archaeological research. The monastery was founded in about 1720, and its origin is associated with the Visitation Order in Krakow from where the nuns came to Lublin in 1723. The founders were Ewa from the Leszczyński family and her husband Jan Szembek, the Great Chancellor of the Crown, and Dorota Tarło and her husband Stanisław Chomentowski, Voivode of Mazovia and the Field Hetman of the Crown. Construction of the masonry monastery commenced before 1730 and was completed in 1752 at the earliest, when the church was consecrated. In 1810, monastery buildings were adapted to serve as a military hospital, and the sisters were moved to the convent of the Discalced Carmelites. In the years 1836-1839, work on adapting the former catholic church into an orthodox church was carried out. At a later period the shrine was stripped of all detail, in the 19th and the 20th century it was divided into two stories due to which it completely lost its sacred character. Digs excavated during the research encompassed the porch, the northern part of the nave and the presbytery of the former church, the outer face of its main facade and the middle fragment of the presbytery end within the corridor of the north gallery of the so called great garth. During the work several dozens of masonry structures and relics dating back from the mid-18th to the 20th century were exposed and documented. Structures associated with the 18th-century church of the Visitationists were identi- fied in the form of foundation walls of the porch, nave and the presbytery, as well as pedestals for pillars of the music choir separating the short porch from the nave. From the same period came a well-preserved profiled stair tread-threshold of the former church made from a single block of sandstone, integrated into the former main facade. That detail was preserved in situ, which is confirmed by the traces of its relation to the assumed ordinate. With the construction stage of the church one must also connect the niche with a walled-in alcove, made in the foundation of the presbytery end, containing the cornerstone (a sandstone box containing a votive-commemorative treasure), as well as walls and fragments of the vault of the short crypt located beneath the altar, added to the south wall of the presbytery in its axis in the period preceding the installation of the main altar and the consecration of the church, which took place in the years 1748-1752