Ontwerpen met ‘direkte demokratie’: Buurtbewoners, architecten en de vormgeving van de stadsvernieuwing in Amsterdam, 1970-1990

In the 1970s and ’80s residents and architects in Amsterdam worked together to shape the renewal of their neighbourhood. Working outside traditional planning constraints they initiated a process for designing ‘neighbourhood plans’ that gave priority to affordable housing and minimized disruption to the existing social and urban design structure. Although these neighbourhood plans stood in stark contrast to prevailing political and urban planning ideas, they formed the basis on which urban renewal was realized from the middle of the 1970s. While the focus in the historiography of urban renewal is usually on politics and policy, this article provides insight into the design process itself and the ideas behind urban renewal architecture based on numerous consultation documents generated by the collaboration between local residents and architects. The Dapperbuurt area serves as an exemplary case study. The example of the Dapperbuurt shows that locals and architects formed energetic and effective coalitions. After the residents of the Dapperbuurt had won far-reaching control over the design process, including a say in the choice of architect, they entered into a collaboration with the architects Hans Borkent, Rob Blom van Assendelft and Hein de Haan. During the extensive consultation process the architects acted as equal discussion partners rather than all-knowing experts, while local residents provided creativity and spontaneous initiatives and had the final say. Together they designed with ‘direct democracy’. In this article those collaborative arrangements are referred to as ‘creative housing coalitions’. This term expresses both their main aim and their greatest strength. It also shows who initiated the urban renewal housing projects and how grass-roots initiatives were ultimately translated into policy. In the course of the design process, local residents and their architects sought creative ways of reconciling the apparent antithesis between the historically evolved city and modern architecture and urban design. Instead of taking a blank slate as their starting point, they proceeded on the basis of the qualities of the existing environment and the interests and wishes of the residents. This resulted in the retention of the existing morphology and functional diversity. However, the housing projects were on a much larger scale than the individual buildings that had previously made up the neighbourhood, because while the local residents were unwilling to give up their familiar living environment, they did want modern home comforts. This study has revealed that the replacement construction was required to combine the best of both worlds. In order to suggest a smaller scale, the external walls were vertically articulated, and their height demarcated by means of balconies, bay windows, hoisting beams, eaves and staggered building lines. So both contrast to and compatibility with the context are relevant criteria for evaluating urban renewal architecture. In addition, it turns out that a key merit of this urban renewal was its function, namely to deliver affordable and comfortable housing on centrally located sites with high land values. The architecture gives expression to that function.In de jaren zeventig en tachtig gaven in Amsterdam bewoners en architecten samen vorm aan de vernieuwing van hun buurt. Buiten de reguliere kaders om initieerden zij een proces voor het ontwerpen van zogenaamde ‘buurtplannen’, waarin prioriteit werd gegeven aan betaalbaar wonen en zo min mogelijk verstoring van de bestaande sociale en stedenbouwkundige structuur. Hoewel deze buurtplannen in schril contrast stonden met de heersende politieke en stedenbouwkundige opvattingen, vormden ze de basis waarop de stadsvernieuwing vanaf midden jaren zeventig werd gerealiseerd. In de historiografie van de stadsvernieuwing ligt de focus op politiek en beleid. Dit artikel geeft daarentegen inzicht in het ontwerpproces en de ideeën achter de stadsvernieuwingsarchitectuur aan de hand van velerlei overlegdocumenten die voortkwamen uit de samenwerking tussen buurtbewoners en architecten. Hierbij dient de Dapperbuurt als exemplarische casestudy. Het voorbeeld van de Dapperbuurt laat zien dat buurtbewoners en architecten daadkrachtige coalities vormden. Nadat bewoners van de Dapperbuurt verregaande controle op het ontwerpproces hadden bevochten, inclusief zeggenschap over de architectenkeuze, gingen zij een samenwerking aan met de architecten Hans Borkent, Rob Blom van Assendelft en Hein de Haan. Deze stelden zich in uitgebreide inspraakprocedures op als gelijkwaardige gesprekspartners in plaats van alwetende experts, terwijl buurtbewoners zorgden voor creativiteit en spontane initiatieven en een doorslaggevende stem hadden. Gezamenlijk ontwierpen zij met ‘direkte demokratie’. Deze samenwerkingsverbanden worden in dit artikel geduid als creatieve wooncoalities. Dit idee geeft zowel uitdrukking aan hun belangrijkste doelstelling als aan hun grootste kracht. Daarnaast laat het zien wie de woningbouwprojecten van de stadsvernieuwing initieerden en hoe burgerinitiatieven uiteindelijk werden omgezet in beleid. In het ontwerpproces zochten de Dapperbuurters en hun architecten naar creatieve oplossingen om de schijnbare tegenstelling tussen de historisch gegroeide stad en moderne architectuur en stedenbouw te overbruggen. In plaats van een blanco blad als uitgangspunt te nemen, gingen ze uit van de kwaliteiten van de bestaande omgeving en de belangen en wensen van de bewoners. Dit resulteerde in behoud van de bestaande morfologie en functiemenging. De woningbouwprojecten kregen echter een beduidend grotere schaal dan de individuele panden waaruit de buurt tot dan toe bestond, omdat de buurtbewoners hun vertrouwde leefomgeving niet wilden opgeven maar wel behoefte hadden aan modern wooncomfort. Uit dit onderzoek blijkt dat de nieuwbouw het beste van beide moest combineren. Om toch de suggestie van kleinschaligheid te wekken, werden de gevelwanden verticaal geleed en in hoogte afgebakend door middel van balkons, erkers, hijsbalken, dakoverstekken en verspringende rooilijnen. Zowel contrast met als aansluiting op de context zijn aldus relevante criteria voor de waardering van de stadsvernieuwingsarchitectuur. Bovendien blijkt dat een wezenlijke waarde van de stadsvernieuwing haar functie is, namelijk betaalbaar en comfortabel wonen op centrale locaties met hoge grondwaarden. De architectuur geeft uitdrukking aan die functie

Stadsvernieuwing in Rotterdam: Vijftig jaar bouwen in de buurt

Book review of a book written by Ben MaandagBoekbespreking van een boek van Ben Maandag   &nbsp

Afstudeerwerk

Voorwoord bij een nieuwe rubriek met afstudeerwerk Het Bulletin KNOB biedt een podium aan zowel ervaren onderzoekers als aanstormend talent. Met een zekere regelmaat publiceren afgestudeerden een artikel op basis van hun masterscriptie of ander onderzoek dat zij aan de universiteit deden. Maar dit is slechts een topje van de ijsberg. Er is immers veel meer werk van studenten dat de aandacht van de lezer verdient. Daarom starten wij in het Bulletin KNOB een rubriek met afstudeerwerk. Eens in de twee jaar vragen wij een aantal pas afgestudeerden van wie de masterthesis of eindopdracht goed is beoordeeld hiervan een synthese te maken. Voor de eerste aflevering van deze rubriek zijn dat degenen die meedongen naar de KNOB Stimuleringsprijs 2021. Het resultaat vindt u in dit nummer: zeventien bijdragen over uiteenlopende onderwerpen, van Cubex-keuken tot herbestemming van industrieel erfgoed en van klimaatverbetering in steden tot Antwerpse zeemanshuizen. De auteurs zijn alumni van universitaire opleidingen op het gebied van architectuur- en stadsgeschiedenis, erfgoed en (landschaps)architectuur in Nederland en België. Met deze rubriek laten wij onze lezers kennisnemen van door studenten verricht onderzoek en bieden wij beginnende onderzoekers en ontwerpers een gelegenheid hun werk in het Bulletin KNOB te presenteren. Onze dank gaat daarbij uit naar collega Jeroen Goudeau, die ons het idee voor een rubriek met afstudeerwerk aan de hand deed. Wij wensen u veel leesplezier en inspiratie toe. De redactieVoorwoord bij een nieuwe rubriek met afstudeerwerk Het Bulletin KNOB biedt een podium aan zowel ervaren onderzoekers als aanstormend talent. Met een zekere regelmaat publiceren afgestudeerden een artikel op basis van hun masterscriptie of ander onderzoek dat zij aan de universiteit deden. Maar dit is slechts een topje van de ijsberg. Er is immers veel meer werk van studenten dat de aandacht van de lezer verdient. Daarom starten wij in het Bulletin KNOB een rubriek met afstudeerwerk. Eens in de twee jaar vragen wij een aantal pas afgestudeerden van wie de masterthesis of eindopdracht goed is beoordeeld hiervan een synthese te maken. Voor de eerste aflevering van deze rubriek zijn dat degenen die meedongen naar de KNOB Stimuleringsprijs 2021. Het resultaat vindt u in dit nummer: zeventien bijdragen over uiteenlopende onderwerpen, van Cubex-keuken tot herbestemming van industrieel erfgoed en van klimaatverbetering in steden tot Antwerpse zeemanshuizen. De auteurs zijn alumni van universitaire opleidingen op het gebied van architectuur- en stadsgeschiedenis, erfgoed en (landschaps)architectuur in Nederland en België. Met deze rubriek laten wij onze lezers kennisnemen van door studenten verricht onderzoek en bieden wij beginnende onderzoekers en ontwerpers een gelegenheid hun werk in het Bulletin KNOB te presenteren. Onze dank gaat daarbij uit naar collega Jeroen Goudeau, die ons het idee voor een rubriek met afstudeerwerk aan de hand deed. Wij wensen u veel leesplezier en inspiratie toe. De redacti