Spowiedź i kazanie w kulturze i literaturze

Spowiedź i kazanie niosą ze sobą, jak powszechnie wiadomo, unikalne doświadczenie kulturowe, zgromadzone w trwającej ponad dwa tysiące lat historii chrześcijaństwa. Tradycja spowiedniczo-kaznodziejska, zapoczątkowana przez Świętego Augustyna, przyswojona na kontynencie europejskim przez różne kultury, nieustannie rozwijana i przekształcana, pozostaje żywotna od wielu stuleci. W epoce średniowiecza, jako ważne aspekty życia religijnego, spowiedź i kazanie stały się dla literatury niezwykle pożądanymi gatunkami. Stopniowe odchodzenie od średniowiecznych kanonów religijnych w latach późniejszych przyczyniło się do kształtowania spowiedniczych i kaznodziejskich fenomenów jako samodzielnych estetycznie zjawisk, które do tej pory budzą trwałe zainteresowanie zarówno czytelników, jak i badaczy. Wśród ostatnich znajdują się autorzy artykułów zamieszczonych w niniejszej monografii, którzy zaprezentowali problem spowiedzi i kazania zarówno na przestrzeni wieków, jak i na podstawie źródeł o odmiennych poetykach. Martin Braxatoris podejmuje próbę znalezienia retorycznego tła motywu odwołania klątwy pierwszych rodziców w najstarszych tekstach homiletycznych. Artykuł dostarcza interpretacyjnego zastosowania kilku pojęć: rekapitulacji Chrystusa jako ostatniego Adama, Matki Bożej jako nowej Ewy oraz idei odkupienia, odnowienia i deifikacji. Gabriela Frischke dokonuje analizy wybranych tekstów Karola Fabianiego, Andrzeja Filipeckiego i Gabriela Cedrowicza w kontekście oskarżeń o bezużyteczność i prowadzenie świeckiego stylu życia przedstawicieli Kościoła katolickiego w okresie oświecenia. Autorka w swoim artykule prezentuje metody obrony i kontrargumenty duchownych. Epoki oświecenia dotyczy również artykuł Martina Golemy. Autor, w oparciu o analizę kazań i artykułów publicystycznych słowackich protestanckich uczonych okresu oświecenia, zwraca uwagę na tworzenie i rozwój dwóch zróżnicowanych, kontrastowych i konfliktowych „obrazów miasta” oraz kultury miejskiej, dwóch stabilnych stylów semantyzacji, które wraz z biblijnymi metaforami stworzyły pozycję miasta jako zjawiska. Te dwa sprzeczne ze sobą style w kulturze słowackiej odpowiadają bądź „miejskiej” idei raju – miasta, bądź „agrarnej” idei raju – ogrodu wiejskiego. Jacek Kwosek porusza temat miłosierdzia w sakramencie pokuty w rozumieniu Piotra Skargi, koncentrując się na dwóch tekstach – Kazaniu o siedmi sakramentach, konfrontując powyższy tekst z nauką Soboru Trydenckiego o sakramencie pokuty i usprawiedliwieniu oraz na kazaniu na trzecią niedzielę po Świątkach ze zbioru Kazania na niedzielę i święta , w którym – jak podkreśla autor tekstu – został położony większy nacisk na miłosierdzie Boże i miłość objawioną w sakramencie pokuty. Ludmiła Łucewicz koncentruje się na rosyjskim wyznaniu autobiograficznym. W swoim artykule autorka prezentuje krótki przegląd grupy najbardziej reprezentatywnych tekstów XIX wieku oraz ukazuje doświadczenia związane z ich podstawową klasyfikacją. Podejmuje również próbę identyfikacji wybranych odmian wyznań autobiograficznych. Danuta Szymonik i Venera Amineva poddały analizie opowiadanie Anatema Aleksandra Kuprina z punktu widzenia duchowości głównego bohatera. W swojej interpretacji wizerunku duchownego biorą pod uwagę takie strategie literackie jak nieoczekiwane zmiany fabuły i sposób kontrastu, które przyczyniają się do przemiany postaci. Autorki podkreślają, że duchowa dojrzałość głównego bohatera odbywa się pod wpływem dobra i piękna. Sławomir Sobieraj na przykładzie literackich manifestów Jerzego Hulewicza i Adama Bederskiego porusza problem koncepcji odnowy duchowej człowieka i tzw. Nowej Sztuki, które są najważniejszymi hasłami niemieckiego i polskiego ekspresjonizmu. Obu wspomnianych artystów charakteryzuje podobny kazaniowy styl wypowiedzi, który wyróżnia się bogatym wykorzystaniem metafor i retorycznych postaci perswazji. W artykule Ireny Dimovej w centrum uwagi znajduje się idea „wyznawania płci” reprezentowana w wybranych utworach rosyjskiej poetki i pisarki Zinaidy Gippius. Autorka artykułu podkreśla, iż w twórczości Gippius proces spowiedzi, modlitwa, jawi się jako szczególny element organizacyjny zarówno tekstów prozatorskich jak i poetyckich, a jednym z powtarzających się tematów jest „samotność” androgenicznego umysłu poetki oraz proces i stan osiągania wewnętrznej równowagi w rozmowie z Bogiem. Krzysztof Tkaczyk w swoich rozważaniach skupia uwagę czytelnika na dramacie Pan Karl Helmuta Qualtingera i Carla Merza z 1961 roku. Monolog tytułowego Herr Karla staje się „wyznaniem” głównego bohatera, potępiającego naród austriacki za zaangażowanie w ruch nazistowski i nieumiejętność pogodzenia się z trudną przeszłością. Autor artykułu stawia pytanie czy owa spowiedź w momencie, gdy się pojawiła w swojej artystycznej formie przyniosła zmianę w postawach społecznych w Austrii. Udzielając odpowiedzi negatywnej, wskazuje jednocześnie na rozpoczęcie procesu dochodzenia do trudnej prawdy historycznej. Magdalena Daroch na podstawie powieści Edgara Hilsenratha Nazista i fryzjer ujawnia groteskową prezentację Holokaustu. Dokonując analizy porównawczej książkowego przemówienia Hitlera z biblijnym Kazaniem na Górze autorka demaskuje manipulowanie tłumem i grę na uczuciach ludzi zaznaczając jednocześnie, że „to dlatego podczas lektury satyrycznej i prześmiewczej powieści Hilsenratha śmiech grzęźnie w gardle”. Eva Prsova w swoim artykule koncentruje się na utworach słowackiego poety Milana Rúfusa zawierających elementy spowiedzi rozumianej jako rozmowa z Bogiem. W wierszach poświęconych niepełnosprawnej córce poety, a także w wezwaniach i dialogach z Bogiem analizie zostały poddane motywy strachu, bezsilności i nadziei. Jak zaznacza autorka, wiersze te pisane były przeważnie w sposób refleksyjny, filozoficzny, ugruntowany symboliką biblijną i obrazem fantastycznym. Martyna Kowalska na podstawie analizy twórczości autobiograficznej Marii Arbatowej – wspomnień, opowiadań autobiograficznych oraz podróży – dokonuje rozważań nad motywacjami autorów, które przekonują ich do konieczności pisania o własnym życiu. Za punkt wyjścia do refleksji została obrana koncepcja „trójkąta autobiograficznego” M. Czermińskiej z dwoma głównymi postawami: „wyznanie” i „wyzwanie”