Kozub-Ciembroniewicz, Wiesław

Szlachta, Bogdan

Politeja

Polish

Jagiellonian Univeristy Repository

 " ' d '<ïl . Λ'J mm ^ Wiesław KOZUB-CIEMBRONIEWICZ Bogdan SZLACHTA Uniwersytet Jagielloński Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, 162 8.ictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, Wroclaw 2005, 162 8. W ostatnich dwudziestu już niemal latach, po złamaniu politycznego prymatu Związku Sowieckiego w Europie Środkowowschodniej, ujawniło się wiele kontro wersyjnych problemów. Niektóre z nich dotykają kwestii „rozliczeń" okresu ko munistycznego, inne - nie mniej ważne - wiążą się z wydarzeniami i zjawiskami wcześniejszymi, z czasów międzywojnia, II wojny światowej i tuż powojennych. Do rzędu najistotniejszych zalicza się problem przesiedleń lub wypędzeń będących na stępstwem zmian przebiegu granic krajów Europy Środkowschodniej, dotykających w szczególności przemieszczania się osób narodowości niemieckiej, żyjących przed wojną na ziemiach włączonych do państw, których granice zostały zmienione. Niem cy, przegrani i winieni za wywołanie tragicznej zawieruchy wojennej, usuwani byli z terytoriów zajmowanych przed i w czasie wojny, tracili swe gospodarstwa, proble matyczne stawało się też ich obywatelstwo. Choć ujmowane w nowej, powojennej rzeczywistości, przecież nie były to problemy nowe, ich korzenie tkwiły w zjawiskach dużo wcześniejszych, które ujawniły się szczególnie w przeddzień wybuchu wojny. Badanie tych zjawisk jako tła dla późniejszych problemów, z którymi zmagają się nie tylko Polacy czy Czesi, ale także sami Niemcy, należy do najbardziej zajmują cych przedsięwzięć dla każdego, kto zdolny jest spojrzeć na nie z wielu perspektyw, uchwycić ich wielowymiarowość, a wreszcie opisać ich złożoność. Taka próba stała się udziałem Profesora Karola Joncy, profesora zwyczajnego Uniwersytetu Wrocław skiego, członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności, doctora honoris causa Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, historyka państwa i prawa oraz doktryn politycznych i prawnych, znakomitego uczonego, wybitnego znawcy dziejów faszyzmu o międzynarodowym autorytecie, autora szeregu erudy cyjnych monografii, głównie o charakterze historyczno-prawnym: Upadek Festung Breslau (współautor 1963), Kronika dni oblężenia (siedem wydań, współautor 1964 -2005), Polityka narodowościowa Trzeciej Rzeszy na Śląsku Opolskim (1970), „Nuit et Brouillard" (współautor 1981), „Noc kryształowa" i casus Herschela Grynszpana (dwa wydania, 1992 i 1998), a także stricte historycznym ( Wojna polsko-sowiecka 1920 r.This content downloaded from 149.156.234.28 on Tue, 01 Dec 2020 13:41:09 UTCAll use subject to https://about.jstor.org/termsKarol Jonca. Dekrety prezydenta Edvarda Beneša. Niemcy w czechosłowackiej doktrynie politycznej i prawnej z lat 1920-1945Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, 162 s. 622 RECENZJE POUTEJA 2(6)/2006 w dokumentach niemieckiej dyplomacji (2002), Wielka Armia Napoleona w kampanii 1807 roku pod Koźlem (2003), i historyczno-ekonomicznym: Dzieje gospodarcze Pol ski do 1939 roku (1996), który zyskał międzynarodowe uznanie edycją monumen talnej serii Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi jako redaktor jej 28 tomów oraz autor cennych rozpraw naukowych o różnych aspektach faszyzmu; wraz z monografią Dekrety prezydenta Eduarda Benesa mieszczą się one w prawno-doktry nalnym nurcie Jego wnikliwych badań i wybitnych osiągnięć naukowych. Profesor Jońca, badacz doświadczony, znakomicie znający problematykę niemiec ką, a przy tym zajmujący się dziedziną niezwykle użyteczną dla podobnych badań, mianowicie historią doktryn politycznych i prawnych, przypomniał przede wszyst kim czytelnikom, często epatowanym tezą o „dzikości" akcji podejmowanych przez rządy nowo powstających państw, że nie one, lecz Sojusznicza Rada Kontroli w Ber linie (realizująca ustalenia przyjęte kilka miesięcy wcześniej na konferencji poczdam skiej) opracowała w listopadzie 1945 roku plan transferu ludności niemieckiej, prze widujący przesiedlenie do stref okupacyjnych ponad sześciu i pół miliona Niemców (w tym trzech i pół miliona z Polski oraz ponad trzech milionów z Czechosłowacji, Austrii i Węgier); że „transfer" miał zostać przeprowadzony między grudniem 1945 a lipcem 1946 roku, że w końcu - zgodnie z ustaleniami Krzysztofa Skubiszewskiego przedstawionymi w monografii Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej, wyda nej w Warszawie już w 1968 roku - wysiedlenia nie były operacją jednostronną państw wysiedlających, nie były też sprzeczne z prawem międzynarodowym (s. 114). Monogra fia Profesora Joncy została zaopatrzona znaczącym podtytułem Niemcy w czechosło wackiej doktrynie politycznej i prawnej z lat 1920-1945, sugerującym istnienie jednej, choć z pewnością nie jednolitej doktryny czechosłowackiej. Z pewnością nie było intencją Autora ukazanie złożoności relacji Czechosłowacji względem Republiki We imarskiej i III Rzeszy w okresie międzywojennym ani nawet przedstawienie relacji czechosłowacko-niemieckich w trakcie wojny. Jego zamiar był węższy i choć podtytuł może mylić, to właśnie ten węższy zamiar: przedstawienie problemu mniejszości nie mieckiej żyjącej na zwartych obszarach Czechosłowacji w okresie międzywojennym i w trakcie wojny, został zrealizowany wybornie. Karol Jońca, który pracę na niezwykle aktualny, choć przecież historyczny temat poświęcił nie tylko „przyjaciołom", ale także „uczniom", kieruje uwagę czytelników na zespół zagadnień fundamentalnych: przedstawiwszy sytuację Niemców w odro dzonej Republice Czechosłowackiej w rozdziale pierwszym, w drugim zaś problemy ustroju państwa czechosłowackiego na emigracji (teoria ciągłości Republiki oraz le galności władz emigracyjnych) i jego polityki wobec Niemców w kraju, w ostatnim, trzecim rozdziale omówił treść i konsekwencje tzw. dekretów prezydenta Beneśa (za znaczmy jednak, że termin ten jest niekiedy problematyzowany, na co zwraca uwagę także Karol Jońca, wskazując na s. 100 za Niklasem Perzim, że już dekret konstytu cyjny nr 11 z 1944 r. o odnowie porządku prawnego upoważnił rząd do wydawania dekretów i odtąd należałoby mówić o dekretach rządowych zamiast o dekretach prezy denta, co znosi zasadność używanej dotąd terminologii, wykorzystanej także w tytu le recenzowanej pracy); dekretów będących przedmiotem licznych kontrowersji nieThis content downloaded from 149.156.234.28 on Tue, 01 Dec 2020 13:41:09 UTCAll use subject to https://about.jstor.org/terms POLlTEJA 2(6)/2006 Dekrety prezydenta... 623 tylko wśród badaczy, ale także wśród polityków, o czym świadczy zapowiedź Autora wyrażona we fragmencie wprowadzającym w temat i otwierającym pracę: W czecho słowackiej myśli politycznej od końca lat trzydziestych XX w. narastało przeświadczenie o potrzebie dokonania po wojnie masowych wysiedleń ludności niemieckiej z terytorium Republiki Czechosłowackiej, a tym samym rozwiązania „raz na zawsze kwestii Niemców sudeckich". Wysiedlenia realizowane niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. wzniecały nieustanne dyskusje polityczne i spory wśród polityków, partii poli tycznych, publicystów i uczonych, ciągnące się przez całe półwiecze, i nie wygasły wcale w pamięci pokoleń po dzień dzisiejszy. Ostre polemiki wywoływały nie tylko przyczy ny, przebieg i skutki wysiedleń Niemców z powojennej Czechosłowacji. W ogniu pole mik znalazły się również postawy Niemców sudeckich, rozwój nazistowskiej indoktry nacji i prądów politycznych, ale także problemy losów polityczno-ustrojowych republiki po „ugodzie monachijskiej" z 1938 r. (wszystkie te zagadnienia omawia Karol Jońca szczegółowo a rzetelnie w odpowiednich fragmentach recenzowanej pracy). Spory wywoływała teoria ciągłości istnienia państwa czechosłowackiego forsowana przez prezy denta republiki Eduarda Beneśa w warunkach emigracyjnych we Francji i Wielkiej Bry tanii, a następnie koncepcje antyniemieckich represji, wreszcie - zauważmy spotęgowa nie kontrowersyjności trudnego tematu - „dekrety Beneśa"zawieraiace ostre restrykcje prawne dotyczące obywatelstwa czechosłowackiego osób narodowoki niemieckiej i węgier skiej oraz ich własności. Warto zaznaczyć, że spośród 143 dekretów prezydenckich, wy wołujących najgorętsze emocje i kontrowersje, część regulowała aktualne problemy ustro ju politycznego i państwa w warunkach emigracyjnych w latach 1940-1945■ Zaledwie 16 dekretów z lat 1945-1947 zawierało restrykcje w sferze praw obywatelskich i spraw majątkowych Niemców-obywateli Republiki. Ściślej rzecz biorąc, dziesięć dekretów pre zydenta wydanych między 8 maja a 28 października 1945 r. dotyczyło sytuacji prawnej ludności niemieckiej i węgierskiej (obywatelstwa, spraw majątkowych itd.) (s. 9)1. Naj istotniejsze były tzw. dekrety retrybucyjne (m.in. o ukaraniu nazistowskich zbrod niarzy wojennych i ich pomocników oraz o obowiązku pracy osób, które utraciły obywatelstwo czechosłowackie, a także ustawa konstytucyjna o zabezpieczeniu osób uznanych przez państwo za niepewne w okresie rewolucyjnym), na podstawie któ rych w powojennej Republice Czechosłowackiej postawiono w stan oskarżenia aż 132 tysiące osób (około 30 tysięcy skazano prawomocnymi wyrokami sądów, w tym 778 na karę śmierci, a 741 na karę dożywotniego pozbawienia wolności), wywłasz czono zaś ponad 2,5 miliona Niemców i kilkaset tysięcy Węgrów2 (s. 10-11). Warto dodać, że - jak wywodzi Autor - prezydent Benes był jedynym organem państwowym, skupia jącym w swym ręku „dyktatorską władzą wykonawczą oraz ustawodawczą" w okresie między zakoń czeniem wojny a 28 października 1945 r., tj. do chwili powołania przez rząd tymczasowego organu ustawodawczego [...] (Dekrety prezydenta Edvarda Benela. Niemcy w czechosłowackiej doktrynie poli tycznej i prawnej z lat 1920-1945, Wrocław 2005, s. 9). Dodajmy, że zdaniem Autora monografii sporów wokół „dekretów Beneśa" nie załagodził nawet Trak tat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, zawarty w 1991 r. między Republiką Federalną Niemiec a Federacyjną Republiką Czeską i Słowacką, skoro Ziomkostwa Niemców Sudeckich wciąż przypisywały winę za wypędzenie Niemców z Republiki Czechosłowackiej jedynie Beneśowi i czeskimThis content downloaded from 149.156.234.28 on Tue, 01 Dec 2020 13:41:09 UTCAll use subject to https://about.jstor.org/terms 624 RECENZJE POLiTEJA 2(6)/2006 Przedstawiwszy w wielu wymiarach i z różnych perspektyw bardzo złożone zagad nienie położenia mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji przed konferencją mo nachijską oraz proces prowadzący do jej zwołania i przyjęcia w jej trakcie tragicz nych dla Czechów i Słowaków rozstrzygnięć, ukazawszy zachowania przywódców tej mniejszości w omawianym okresie, polityczne przemiany dokonujące się później w Czechach i Słowacji oraz projekty polityczne przyjmowane przez czechosłowackie organy państwowe działające na emigracji, Profesor Jońca wskazał nastawienie do „zagadnienia Niemców w Czechosłowacji" komunistów (dzięki pomocy sowieckiej zmierzających do przejęcia władzy)3 i różnice sytuacji w Czechach i na Słowacji. Naj istotniejszym fragmentem kluczowego rozdziału trzeciego jest jednak ten, który uka zuje odmienność kontekstu orawneeo tzw. dzikich akcii wysiedleńczych, tragicznych w skutkach, a dokonywanych (bez udziału jednostek Armii Czerwonej — s. 112) w pierwszych miesiącach po zakończeniu wojny (legalność tych akcji pozostaje pro blematyczna - zwłaszcza s. 110 i n.4), oraz oficjalnej akcji transferu ludności niemiec kiej, będącej realizacją poczdamskich postanowień zwycięskich mocarstw, trwającej od października 1945 r., a określanej w ówczesnych czechosłowackich aktach nor matywnych terminem odsuń (wysiedlenie). Stopień skomplikowania uwarunkowań prawnych, złożoność kontekstu międzynarodowego, wreszcie po raz kolejny ekspo nowana niejaka odmienność rozwiązań przyjmowanych dla Czech i Słowacji, zmu szały do wnikliwej analizy, przeprowadzonej przez Karola Joncę przekonująco i bez uproszczeń (z uwzględnieniem z jednej strony informacji na temat pacyfikacji do konanej w Pradze przez hitlerowców jeszcze w dniach 7-8 maja 1945 r. jako jednej z przyczyn „narodowego gniewu" Czechów podsycanego tak przez komitety narodo we, nacjonalistów i komunistów czeskich, jak i przez samego prezydenta nawołują cego w połowie maja tegoż roku w Brnie i Pradze do ostatecznej likwidacji problemu niemieckiego, z drugiej zaś krwawych akcji tzw. gwardii narodowych Czechów w wie lu miastach - s. 111 i n.). politykom emigracyjnym, uznając wręcz „wypędzenia" (termin używany przez niektórych niemiec kich publicystów wobec polskich aktów normatywnych - zob. przyp. 10 na s. 13) za równoznaczne ze „zbrodnią ludobójstwa" (Volkermord). Deklaracja parlamentu Republiki Czeskiej z 2002 r. o niepod ważalności, nienaruszalności i niezmienności stosunków prawnych powstałych na podstawie „dekre tów Beneśa" potwierdziła - wbrew stanowisku Ziomkostwa - ich legalność (s. 11). W wewnętrznej instrukcji partyjnej sekretarz generalny partii komunistycznej Rudolf Slinsky prze konywał, że jego partia jest zainteresowana tym, by jak najwięcej Niemców wysiedlić z Republiki i by jak najmniej Niemców pozostało na jej terytorium, co wymagało porzucenia dystynkcji nazistów od nienazistów (s. 103). Warto jednak dodać, że w preambule dekretu nr 12 prezydenta Republiki o konfiskacie (bez od szkodowania) i przyspieszonym podziale własności ziemskiej Niemców, Węgrów oraz zdrajców i wrogów narodów czeskiego i słowackiego z 21 czerwca 1945 r., który stwarzał podstawy do doko nania na terenie Czech reformy rolnej, jednoznacznie został określony cel prawodawstwa czeskie go: pozbawienie na zawsze ziemi czeskiej i słowackiej obcych rąk niemieckich i węgierskich, nie tylko zdrajców Republiki, ale także posiadaczy dóbr ziemskich (s. 99). Wcześniejszy dekret nr 5 (z 19 maja 1945 r.) unieważniał wszystkie transakcje dotyczące obrotu tułasnolci prywatnej i publicznej dokonane po 29 wrzeSnia 1938 r. podpresją okupanta lub w ramach przećladowań narodcrwych, rasowych lub po litycznych (s. 97).This content downloaded from 149.156.234.28 on Tue, 01 Dec 2020 13:41:09 UTCAll use subject to https://about.jstor.org/terms 2(6)72006 Dekrety prezydenta... 625 Monografia Profesora Karola Joncy, napisana klarownym językiem, opatrzona jest nie tylko bogatymi przypisami, ale także interesującymi ilustracjami (fotogra fie głównych postaci opisywanych w monografii oraz zdjęcia dokumentujące odsuń Niemców z Pragi i innych miast w 1945 r.) i aneksami związanymi nie tyle ze „spra wą Niemców", ile z „akcją czeską" podjętą w stosunku do ziemi kłodzkiej, stano wiącej przedmiot sporu między Czechosłowacją i Polską5, wątku dopełniającego tę interesującą i z pewnością godną polecenia monografię. Monografię dostarczającą ważnych informacji i podstaw dla argumentów, po które należy sięgać w dyskusjach publicznych ponad sześćdziesiąt lat po zakończeniu II wojny światowej, podobnie jak członkowie Czesko-Niemieckiej Komisji Historyków, którzy w Oświadczeniu z 16 marca 2002 r. uznali, że podstawową okolicznością, która zadecydowała o wydarze niach bezpośrednio po wojnie światowej, były jej okrucieństwa i nazistowskie zbrodnie, iż już w trakcie wojny rządy trzech światowych mocarstw, a nie tylko rządy emigracyjne krajów okupowanych przez nazistów, doszły do wniosku, że nie można dopuścić do po wtórzenia się „Monachium" i że ład pokojowy w Europie Środkowej i Wschodniej będzie można zapewnić jedynie poprzez utworzenie państw jednorodnych narodowo, a co za tym idzie, że mniejszości nie będą już istnieć. Argumenty te winny być jednak for mułowane przez autorów należących do społeczeństw o dwa pokolenia późniejszych niż „generacje wojenne", przy uwzględnieniu perspektywy wskazanej w deklaracji czesko-niemieckiej z 1997 roku. Jej zasadnicze przesłanie brzmi: przeszłość nie może ciążyć na stosunkach wzajemnych aktualnie i w przyszłości, mimo stwierdzonych ak tów terroru dokonywanych przez niemieckie władze okupacyjne i mimo wypędzeń dokonywanych z Czechosłowacji często w nieludzkich warunkach w pierwszych mie siącach po zakończeniu wojny. „Przyszłość" określają bowiem nowe geopolityczne pa rametry zjednoczonej Europy. Ujawnienie nawet najbardziej tragicznych wydarzeń, jakie miały miejsce w „przeszłości", stanowi szansę dla jej przezwyciężenia i podstawę nadziei na harmonijne sąsiedztwo europejskich narodów. Aneksy zawierają pisma ministra Administracji Publicznej Edwarda Ochaba i polskiego Minister stwa Spraw Zagranicznych, pismo wikariusza generalnego Hrabstwa Kłodzkiego do wikariusza ka pitulnego w Pradze o sytuacji Kościoła, rękopis konceptu pisma wikariusza generalnego w Pradze do Ojca Świętego o sytuacji Kościoła w comitatus Glacensis, kopię tegoż pisma wikariusza z 29 lipca 1946 r. oraz pismo Pełnomocnika Rządu RP na Obwód XXIV w Kłodzku do Urzędu Pełnomocni ka Rządu RP na Okręg Dolnośląski w Lignicy z 27 października 1945 r.This content downloaded from 149.156.234.28 on Tue, 01 Dec 2020 13:41:09 UTCAll use subject to https://about.jstor.org/terms

Dekrety prezydenta Edvarda Beneša : Niemcy w czechosłowackiej doktrynie politycznej i prawnej z lat 1920-1945

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/251031/kozub-ciembroniewicz_szlachta_dekrety_prezydenta_edvarda_benesa_2006.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Dekrety prezydenta Edvarda Beneša : Niemcy w czechosłowackiej doktrynie politycznej i prawnej z lat 1920-1945

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository