Ligęza, Wojciech

Polish

Jagiellonian Univeristy Repository

168Wojciech LigęzaPrzelotne, trwałeW tej książce poetyckiej Piotra Szewca od razu rozpoznamy indywidualny styl oraz własne sposoby kreowania wizji świata, znane z wcześniejszego tomu liryków Całkiem prywatnie (2006). Poeta nie tylko potwierdza odrębność swej dykcji, ale kontynuując rozmowę z czytelnikiem, wzbogaca semantykę słowa, uzupełnia rejestr tematów. Przypomnijmy, że w Całkiem prywatnie Piotr Szewc sięgał po prozaizację, jakby na przekór swojej subtelnej poetyckiej prozie (Zmierzchy i poranki, Bociany nad powiatem), posługiwał się mową ulicy, łącząc wystylizowaną prostotę z wyrafinowaniem. Prowokował i z ukrytą uciechą skandalizował, ale przecież nie przebierał miary. Poeta pragnął pisać bez przymusu, realizm łączył z oniryzmem, a ścisłe rejestracje przedmio-tów  – z opisami grafiki. Prowadził refleksje nad zadomowieniem w świecie, nad poszerzeniem formy poetyckiej i możliwościami języka. Między wersami umieszczał uniwersalne problemy egzystencji. Spisywał żale po ludziach, przedmiotach, drzewach. Ale z drugiej strony w pozornej nieskładności tych wierszy, ujawniała się wiara w ład życia – afirmowanego, adorowanego.Wskazane wątki podejmowane są też w zbiorze Moje zdanie, ale wcale nie odczytujemy suplementu do Całkiem prywatnie. W obu książkach wspólna jest poetyka wykorzystująca język mówiony oraz sposób utrwalania do-świadczeń  – opatrzonych datami dziennymi lub rocznymi. Otrzymujemy oto dziennik poety, w paru krzyżujących się odmianach: intymnych wyznań, peryferyjnej kroniki, szkicownika wspomnień. Zmienia się utrwalana w ruchu rzeczywistość, mnożą punkty obserwacji, rozrasta przechowana w  pamięci przeszłość, a wraz z upływaniem dni i lat dokonują się przemiany zapisu-jącego „ja”. Wystarczy tylko wejść w strumień czasu. Reguła swobodnej (chimerycznej) notacji sprawia, iż nie możemy twierdzić, że jakiś przedmiot w kolekcji jest zbyteczny, że dany epizod rozsadza ramy opowieści. Diarysta zapisuje, co chce: błahostki oraz myśli istotne, kaprysy oraz imponderabilia, fragmenty empirii, a także sny i artystyczne wizje.   Piotr Szewc myli tropy, zastawia pułapki. W Moim zdaniu odwraca przyjęte hierarchie ważności, umieszczając na pierwszym planie marginalia prywat-nego życia, bo poeta ceni peryferyjność i osobność, ale nie znaczy to wcale, że nie chce mierzyć się z niepokojącymi pytaniami, eliminować  niepewność. R E C E N Z J E169W tych wierszach znaki wysyłane przez rzeczywistość nie są deszyfrowane do końca, mowa snów nie znajdzie zadowalającej wykładni. W wierszu Nie unoś powieki odnajdziemy znamienny apel do samego siebie i  zarazem trop lektury: „Czymkolwiek jesteś pozwól tajemnicy być tajemnicą”. Język opi-sujący lepiej czuje się w królestwie codzienności, niż na wygnaniu w obszar transcendencji. Nie trudno zauważyć, iż poeta unika wyjaśniających pojęć, stroni od abstrakcji. Liczy się dla niego to, co widzialne, dotykalne, przeżyte, doświadczone. Proceder inwentaryzowania wciąż się w tych wierszach powtarza. Wylicza-nie ma odcień magiczny. Być może poprzez uporczywe ustawianie szeregów rzeczy nieznaczące uzyska przelotne znaczenie, a praca przypadku przez moment zostanie wstrzymana. Bywa też tak, że „czytanie” szyszki, tak jak lektura klasyków poezji, jest jednocześnie porządkowaniem różnych poziomów rzeczywistości (Dwie szyszki). Prowokacyjnie eksponuje się regułę że licha jest materia rzeczywistości, z której powstaje literatura (31 marca 2006, Anielskie włosy). Nawet zdarzenia nie konkretyzują się w pełni, a  opowieść składa się z  zawiązków akcji, albo jeszcze inaczej: nie dzieje się nic ekscytującego, lecz w szarych podróżach, które, moglibyśmy powiedzieć, są esencją zwykłości, po-eta dostrzega ciekawą dramaturgię (np. Jadę do Zamościa). Relacje Piotra Szewca, o spacerach, zakupach, jazdach pociągiem, krzątaninie domowej, lekturach,subtelnie odbieranej grafice składają na raptularz kameralnych zdarzeń.Poeta uprawia mikrologię literacką. Jest też epikiem małej faktografii. Choć posługuje się własnymi sposobami artystycznymi, warto w tym miejscu po-myśleć o tradycji Białoszewskiego. Jak w prozie strumienia świadomości słyszane głosy, obserwowane akcje, przepływy skojarzeń, zaklęcia poja-wiają się na równych prawach w sekwencjach tekstowych. Składnia Piotra Szewca znosi podrzędność (np. Jutro czyli dzisiaj), interesujące są ekspery-menty z  emocyjnym frazowaniem, kiedy tok wypowiedzi nagle się urywa ( jak w  Innej wersji), bądź, co częstsze, ostatni skrócony ( jednowyrazowy) wers nagłym spadkiem w kadencji zamyka całość, jak pointa. Zdarza się, że rytm przerzutni świetnie imituje krążenie mówiącego między skupieniem a  rozproszeniem (Już blisko). Zwrócić warto uwagę na poetycki humor, lotny koncept słowny  – używany z umiarem oraz dyskretny żart zaszyfrowany w  anegdocie (Natura improwizuje, Łóżko matrymonialne, Zbliżał się wybuch, Łapię feromony).Prywatność to żywioł najważniejszy utworów Piotra Szewca. Obejmuje pożegnania i epitafia (poezja żalu), porządek wspominania (poezja czułej R E C E N Z J E170pamięci), relacje z przyjaciółmi (poezja osobistej rozmowy), opowieści o bra-ciach mniejszych (poezja wspólnoty istnień), topografię (poezja oswojonych miejsc). Jednakże owa postawa otwarta ma swoje ograniczenia. Dwa razy w  tomie pojawia się znamienne zdanie o lęku przed samym sobą. W  wierszu Czarny bez, który rozpoczyna cytat z liryku Czesława Miłosza Oset, pokrzywa, strefa chaszczy i kolców przypomina ciemne ludzkie wnętrze. Lepiej się nie zapuszczać w głąb ruderalnej roślinności. Zwierzać się można w sprawach małego kalibru, spowiadać – z grzechów mniejszych.Raz po raz ujawniają się luki w dokładnie przybliżanej empirii. Poetę szczególnie interesują obszary pośrednie: czas między nocą a świtem, pogra-nicza snu i czuwania, a nade wszystko dziwna logika powrotów minionego świata w marzeniach sennych. Tak właśnie jest zbudowany frapujący wiersz Zasypiałem i budziłem się: w śnie Artur Międzyrzecki, mędrzec i mentor, jest lekarzem, ma wyjaśnić gorączkę życia, postawić diagnozę pięknej chorobie pisania. Natomiast w wierszu Pokój 203 wejście w  hotelowy labirynt napawa lękiem, ale  poczucie grozy nie ma wyrazistych uzasadnień. Być może jed-nym ze źródeł przerażenia staje się doznanie samotności oraz obcości, gdyż na wołanie o pomoc odpowiadają głosy w nieznanym obcym języku.Otrzymujemy wiele informacji, gdzie bywał, co porabiał ciekawy wszel-kich detali obserwator, czego się lękał, o czym śnił, co było przedmiotem wspomnień, ale dyskrecja obowiązuje, „życie osobiste winno znaleźć się pod częściową kontrolą” (Białe smugi). Stronie konfesji Szewc przeciwstawia stronę wymazywania. Po kłopotach z duszą pozostaną białe smugi, jak śla-dy po piśmie na wytartej tablicy. Skoro „ja” nie może prezentować się jako demoniczne, niech więc będzie przeciętne. Jednakże mimikra jako sposób obrony przed obcością jest nieskuteczna. Pomimo wskazanych zabiegów nie jest możliwe roztopienie się w banale. W wierszach Piotra Szewca, w których miejsca geograficzne, ulice, zwie-rzęta, rośliny, przedmioty mają jednostkowe nazwy, gdyż konkretów nie da się wymienić, a każdy fragment świata jest częścią doświadczenia, zapisem obecności, świadectwem biograficznym. Tak tłumaczy się szacunek dla każdego drobiazgu, ale „reprezentacje” domagają się interpretacji. Zatem pójść należy po tropach nieoczywistych, zapytać o znaczenia przedmiotów--rekwizytów, zrekonstruować osobę.Początkowo mamy odnieść wrażenie, że buszowanie po śmietniku odkryjeprawdę o istnieniu w świecie. Niska perspektywa – rozkładu, rozpadu i  przy-padkowości, jak gdyby odblask fascynacji Baudelaire’em,  żywi się niepiękny-R E C E N Z J E171mi realiami i dlatego – prawdziwymi (Anielskie włosy). Na śmietniku znajdą się odpadki życia, kompromitujące resztki. Ile jednak w tym zamęcie inwencji! Przypadek działa bowiem jak dobry surrealista. Przewrotna rzeczowość obja-wia się w wierszu Fotel z komiksu. Za pośrednictwem przedmiotu utwierdza się autentyzm (bez snobizmu), ale też mówi się o bylejakości przygodnych epizodów życia. Inaczej w wierszu Plac Grunwaldzki: lament nad zwałami gruzów ujawnia ubywanie substancji oswojonych miejsc, wyciekanie prze-szłości wraz z rzewnymi i zgrzebnymi drobiazgami. W utworze Obrastam w rzeczy pojawia się zróżnicowanie w zakresie hierar-chii: zbieranina po poprzednich mieszkańcach tylko zawadza, natomiast ze względu na osobę ważna jest kolekcja osobistych pamiątek (na liście znalazł się m.in. komputer – relikt po dawnej pracy pisarskiej), ale kultem otaczane są takie przedmioty, jak „kieliszek/od Juliana” (Stryjkowskiego) czy „mo-siężna figurka św. Piotra” od „Adriany” (Szymańskiej). Przy okazji można powiedzieć o odmienionym nowoczesnym sentymentalizmie. Jednakże py-tanie o relacje z rzeczami staje się jednym z najistotniejszych: „kto/do kogo należy i nad kim ma władzę”. Przedmioty otwierają obszar wspomnień – są drogowskazami w przeszłość, swoistymi pomocami mnemotechnicznymi. Wiersz Lipiec 1977 to uważne studium zdjęcia rodzinnego. Zamknięta w  ka-drze przestrzeń jest bezpieczna. Nawet najdrobniejszy szczegół po latach daje się rozpoznać. Widniejące na fotografii osoby nic nie wiedzą o przyszłości, a  więc przebywają w iluzorycznym raju. Dana na moment, przelotna pewność przeciwstawia się tu morzu niewiadomego. Fotografia, powiedzmy w skró-cie, jest równocześnie przedmiotem podlegającym zniszczeniu i nośnikiem złudnej nieśmiertelności. Fotografia ewokuje przeszłość, gdyż dokładnie przedstawia to czego już nie ma. Innymi pośrednikami w poszukiwaniu utraconego czasu są u Szewca prace graficzne – Leopolda Lewickiego, Leszka Rózgi (Cukrowa wata, Wy-kluczyłbym złudzenia). Świat wykreowany z kresek i plam ewokuje piękne prowincje, odbierane zmysłowo – dotykiem, węchem, smakiem. W  odpo-wiedzi na wezwanie artystów powstaje rekonstrukcja własnych przestrzeni dzieciństwa. Nuda i zwykłość mają w tym przypadku szczególny walor, gdyż tak ujawnia się potrzeba kontaktu z czymś stałym. Jednakże w tomie Moje zdanie dochodzi do głosu dramatyzm obcowania z przedmiotami. Rzeczy przesiąknięte szpitalem – współcierpiące, zapowiadają starość i kres (Nieme usta), a traumatyczne przeżycia, choć zdarzenie rozgrywa się w sielskim pejzażu, wywołują napotkane ślady po Bliskiej-Zmarłej, dotkliwe świadec-R E C E N Z J E172twa nieobecności (Pod krzakiem, Druga kłódka). Porządkowanie osieroconych przedmiotów to doświadczenie, o którym trudno napisać wprost. Wyliczanie i spisywanie układa się w tren, w bezgłośną modlitwę (Liście kapusty). Kompozycja tomu jest dobrze przemyślana, linie rozwojowe dramaturgii poetyckiej wyraźnie wytyczone. Przechodzi się bowiem od przedmiotów po-hańbionych do rzeczy przypadkowych, które tylko tolerujemy, od bogactwa rekwizytów codzienności do cenionych talizmanów i skromnych pamiątek o wielkim znaczeniu. Wartość szacuje się związkami z osobą. Nie można teżprzeoczyć bardzo istotnej w tym tomie relacji podmiotu ze światem. Poetaujawnia chwilowość tych związków, przywołując w sukurs ptasią optykę.W takiej perspektywie wszystko jest przelotne oraz – ulotne (Jeden z nich,Anielskie włosy). Utożsamiając się z ptakiem, bohater docieka istoty niezako-rzenienia, może życia w panicznej ucieczce. Przelotność to również lekcjadystansu, oddalenia. Jednym z ujawnionych marzeń jest spojrzenie na światokiem myszołowa w locie (Już blisko).Architektonikę tomu Szewca budują również przemiany ról mówiącego. Oto szybki przegląd: obcy, intruz, outsider, przechodzień, klient, lokator przygodnych mieszkań, podróżnik na krótkie dystanse, badacz snów, na-wiedzany przez lęki wrażliwiec, rezoner, przyjaciel, korespondent, czytel-nik, miłośnik sztuki, człowiek wspominający, żałobnik, piewca prowincji, ekstatyk odnawiającego się życia. Znów metamorfoza przebiega od obcości do zadomowienia, od chwilowych ról w teatrze życia miejskiego do pytań o trwałą tożsamość. W warszawskiej polis z odwiedzanymi miejscami łączymówiącego jedynie „przygodna znajomość”. Co innego na prowincji, tambowiem pozostały prawdziwe więzi z oswojonymi od dzieciństwa miejscami.Bohater wierszy Szewca chętnie wymieniłby stołeczność na prowincjonalność,choć zwykle ludzie postępują na odwrót. Dlatego powroty są wciąż w tymtomie ponawiane. Dokonuje się rekonstrukcji samego siebie z  dzieciństwaw  opowieściach, które mają drugie dno przypowieści. Zostaje przypomnianamądrość, o jakiej nie sposób przeczytać w książkach (Niska cena, Zwiąż to).W drugim z wymienionych utworów chodziłoby o próbę całości, o pierw-sze zadania ustanowienia ładu z rozprzęgających się elementów, choć dlaniepoznaki zadanie jest prostsze: trzeba związać kłosy. Zresztą powiązaniawspomnień z czasem aktualnym też są nikłe  – krążą po kruchej orbicie naszejpamięci, świecą „w ciemności odbitym światłem” (Spinka do włosów).Poeta sporządza czuły konterfekt babci, wsłuchuje się w mowę miejsca. Przejmuje nawet na próbę „widzenie gospodarskie”, troszcząc się o dobytek, R E C E N Z J E173przede wszystkim – ten duchowy. Prywatna zamojska Arkadia Szewca zacho-wuje urok zewnętrzny, lecz właściwie bohater tych wierszy powraca na ruiny dawnego życia. Bliscy odchodzą, prowincja ze swym nieśpiesznym rytmem zajęć, z solennymi rozmowami, rzetelnie wykonywaną pracą, przenosi się w  zaświaty, urządzone wedle mądrego odwiecznego i ziemskiego porządku (Nareszcie razem, Floksy). Wspólnota lokalna staje się Świętych Obcowaniem. Uspokojenie i odchodzenie nie wyłamują z takiego ładu. Żal nie prze-kreśla afirmacji. W kilku świetnych wierszach, takich jak Strefa fotosyntezy, odnajdziemy pochwałę najprostszych przejawów istnienia. Opis wiecznego ruchu w naturze posiłkuje się inkantacjami, na pół ozdobną odą, pieśnią nad pieśniami dla gąsienicy. Radujmy się, bo właśnie dzieje się to co zwykle, to co wiecznie: „trzcina pręży się mlecz kwitnie pyłki unoszą się (...) liść dygoce ziemia pachnie obłoki płyną”. W zieleni i świetlistości zamyka się cały świat (Łódź Kaliska). Wiersz Tasz-nik zakwitł wybrzmiewa wyjątkową w tej poezji, wyrafinowaną i uroczystą frazą:  chwast polny wznosił się ku światu ot tak sobiebezinteresownie czysta opromieniona słońcempostać wzruszenia Wojciech Ligęza Piotr Szewc, Moje zdanie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009  R E C E N Z J E

Przelotne, trwałe

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/251081/ligeza_przelotne_trwale_2009.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Przelotne, trwałe

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository