Podraza, Antoni

Polish

Jagiellonian Univeristy Repository

Antoni PodrazaKrakówJedna i podzielona Europa w początkach czasów nowożytnychProblematyka interesująca mnie w ostatnich latach, a mianowicie podziały naszego kontynentu w różnych okresach historycznych1, ma swe dość odległe źródła. Wiąże się ona z moją współpracą naukową z prof. Heleną Madurowicz-Urbańską w latach 50. Wynikiem jej, obok szeregu mniejszych prac, była obszerna monografia poświę­cona regionom gospodarczym Małopolski w XVIII wieku2. Sprawa podziałów hi- storyczno-geograficznych interesowała mnie odtąd stale, z tym że już nie tylko w skali jednej, historycznej dzielnicy naszego kraju, ale też w szerszej skali europej­skiej. 1 Opublikowałem na ten temat szereg artykułów w języku polskim i niemieckim. Dla przykładu wy­mienię kilka z nich: Wielkie regiony historyczne Europy a granice państwowe [w: ] Kraków-Małopolska w Euro­pie środka; Studia ku czci profesora Jana M. Małeckiego. pod red. K. Brońskiego, J. Purchli, J. Szpaka, Kraków 1995; Europa Środkowa. Zakres przestrzenny i historia regionu [w: ] Prace Komisji Środkowoeuropej­skiej PAN, 1. 1, Kraków 1993; Inst Mitteleuropa eine historische Region? [w: ] Regions, regionalisnes et conscien- ce regionale ä l'integration europenne, Kraków 1993; Das eine und geteilte Europa in der Neuzeit [w: ] Die Idee Europa in Geschichte Politik und Wirtschaft hrsg. von Heiner Timmermann, Berlin 1998. 2H. MadurowicziA. Podraza, Regiony gospodarcze Małopolski Zachodniej w drugiej połowie XVIII wieku, Wrocław-Kraków 1958. Po tym wstępnym wyjaśnieniu trudno się dziwić, że w tomie studiów dedyko­wanych mojej, sprzed lat, towarzyszce pracy naukowej chcę znowu nawiązać do problematyki historycznej regionalizacji. Uwagi niniejsze chciałbym poświęcić omówieniu tych czynników, które w spo­sób istotny wpłynęły w początkach czasów nowożytnych (XVI-XVII wiek) na tożsa­mość Europy jako pewnej całości, a z drugiej strony warunkowały zróżnicowanie wewnętrzne naszego kontynentu, wpływały na ukształtowanie się w jego ramach regionów charakteryzujących się odrębnymi cechami w ramach jednak większej eu­ropejskiej wspólnoty. Wpływ na oba te procesy wywarły dzieje Europy w poprzednich epokach. Euro­pa już w starożytności, a później w średniowieczu, była wyraźnie zróżnicowana. Podział na świat śródziemnomorskiej kultury grecko-rzymskiej i europejskie „Bar- baricum", a następnie charakterystyczny dla średniowiecza podział na Europę Za­290 Antoni Podrazachodnią, łacińską, katolicką, i Wschodnią, bizantyjską, ortodoksyjną, nie oznaczał, szczególnie w średniowieczu, braku pewnych cech wspólnych różniących nasz kontynent od innych kręgów kulturowych. Do tych czynników historycznych do­szły na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych nowe, które dla problemu homo- i heterogeniczności naszego kontynentu miały istotne znaczenie. Spróbujmy je krótko scharakteryzować i wskazać, na czym polegał ich wpływ na jedność i zróż­nicowanie Europy. 1. Za pierwszy z tych nowych czynników uznać należy ekspansję turecką na kontynent europejski, poczynając od XIV wieku. Zagrożone nią zostały początkowo południowo-wschodnie obszary Europy położone na półwyspie bałkańskim, a na­stępnie też stanowiący część Europy Środkowej basen naddunajski. Dla jedności kontynentu europejskiego ważne było nie tyle to, że zagrożenie wychodziło z inne­go, w tym wypadku azjatyckiego kontynentu, ile fakt, że zdobywcy należeli do in­nego niż europejski kręgu kulturowego i różnili się w każdej w zasadzie dziedzinie życia od Europejczyków. Dotyczyło to w pierwszym rzędzie religii, ale też kultury obyczajowości, systemu politycznego itd. Inna rzecz, że z islamskim kręgiem kultu­rowym Europa nie zetknęła się wówczas po raz pierwszy. Podbój arabski Półwyspu Iberyjskiego czy krucjaty poprzedzały obecne zetknięcie się Europy ze światem Isla­mu. Zagrożenie było jednak tym razem wyjątkowo duże. Nic też dziwnego, że spo­wodowało ono pewną solidarność mieszkańców naszego kontynentu w obliczu tu­reckiego niebezpieczeństwa. Przykładem tego były pierwsze próby unifikacji Euro­py pod względem religijnym (unia florencka), co miało ułatwić współdziałanie eu­ropejskich krajów katolickich i ortodoksyjnych. Nie przyniosło to zresztą poważ­niejszych efektów i nie ocaliło resztek Cesarstwa Bizantyjskiego przed wchłonię­ciem ich przez Turcję. Bez pozytywnych rezultatów kończyły się też próby zmonto­wania koalicji militarnych czy nowego wydania krucjat. Klęska pod Nikopolis, War­ną czy Mohaczem były tego dowodem. Dopiero w późniejszej fazie owe rozliczne „Ligi Święte" zaczną przynosić pozytywne rezultaty (Lepanto, Wiedeń). Tymcza­sem jednak spora część europejskiego kontynentu, a więc cały niemal Półwysep Bał­kański, a na przeciąg prawie 150 lat również znaczna część historycznych Węgier, znalazły się pod tureckim panowaniem. Wywarło ono istotny wpływ na ukształto­wanie się specyficznego regionu naszego kontynentu, który określamy mianem Bał­kanów. O tym, że zachował on do dziś pewną własną specyfikę w stosunku do re­szty Europy, świadczą chociażby wydarzenia ostatnich lat. Jakkolwiek „solidarność europejska" w stosunku do zagrożenia tureckiego nie mogła - przynajmniej w pierwszej fazie - poszczycić się większymi sukcesami, to jednak nie ulega wątpliwości, że przyczyniła się ona w pewnym sensie do wzrostu poczucia jedności europejskiej wobec innego kręgu kulturowego. Nie przeszkadzał temu nawet fakt, że niebawem kontakty z Turcją nawiążą poszczególne kraje euro­pejskie, starając się wykorzystać potęgę turecką dla własnych celów politycznych. W sposób najbardziej ewidentny uczyni to Francja, szukająca już w pierwszej poło­wie XVI wieku w Turcji sprzymierzeńca w walce z Habsburgami. 2. Bez porównania większe znaczenie dla ukształtowania się świadomości odręb­ności Europy w stosunku do reszty świata miały wielkie odkrycia geograficzne. Po­znanie kontynentu afrykańskiego, a przynajmniej jego wybrzeży, odkrycie drogi morskiej do Indii wokół Afryki, opanowanie Syberii i przede wszystkim odkrycie Jedna i podzielona Europa zu początkach czasów nowożytnych 291obu kontynentów amerykańskich, a później, już w XVIII wieku, Australii, spowodo­wało, że dla Europejczyków świadomość ich odrębności w stosunku do mieszkań­ców innych kontynentów stała się bez porównania bardziej oczywista. Z tym wiąza­ło się też przeświadczenie o własnej wyższości w stosunku do mieszkańców innych kontynentów, określanych mianem barbarzyńców czy dzikich. Równocześnie mniejsze wydawały się w tej sytuacji różnice między mieszkańcami naszego konty­nentu. Europa odczuwała coraz to wyraźniej zarówno swoją odrębność od innych kręgów kulturowych, jak i swoją jedność w wielości. 3.  W Europie funkcjonował nadal stary, średniowieczny podział na część za­chodnią, łacińską, i wschodnią, bizantyjską. Był to podział nie tylko religijnej czy kulturowej natury, ale oznaczał on też poważne różnice w organizacji gospodarczej i społecznej w obu częściach Europy. Różnice społeczno-gospodarcze powstały głównie na skutek przyswojenia sobie przez peryferyjne kraje Europy Zachodniej (Czechy, Polska, Węgry, kraje bałtyckie) instytucji i form, które ukształtowały się na zachodnich terenach Imperium. Główną rolę odegrała przy tym tzw. kolonizacja na prawie niemieckim. Pod wpływem różnych czynników zaszły w początkach czasów nowożytnych w obu częściach tak podzielonej Europy istotne zmiany. a. Zmiany we wschodniej części kontynentu związane były przede wszystkim z omówioną już wcześniej turecką ekspansją na Europę. W jej wyniku kolejno Buł­garia, Serbia, Bośnia i Cesarstwo Bizantyjskie przechodziły pod władzę Turków. Prowadziło to do stagnacji w rozwoju Bałkanów, które w średniowieczu stanowiły główny i najbardziej aktywny ośrodek wschodniego kręgu kulturowego. W tej sytu­acji rolę wiodącą przejmuje obszar „ruski". Ale i on przeżywał poważne kłopoty przede wszystkim politycznej natury. Zachodnia część ziem ruskich, która w X i XI wieku odgrywała główną rolę kulturalną, polityczną i gospodarczą, znalazła się w wiekach XIII i XIV pod władzą Litwy i Polski, krajów związanych z zachodnim kręgiem kulturowym. Wpłynęło to na silne oddziaływanie wpływów zachodnich na ten obszar, niegdyś tak ważny dla północnych terenów wschodniego kręgu. Pe­ryferyjny w okresie świetności Rusi Kijowskiej obszar północno-wschodni ziem ru­skich, w końcowej fazie średniowiecza wysunął się na plan pierwszy w obrębie bi­zantyjskiego kręgu kulturowego. Ukształtowane na tym terenie w XIV i XV wieku państwo moskiewskie, poszerzone o obszary północne ziem ruskich (Nowogród Wielki), stało się po ostatecznym upadku Bizancjum jedynym państwem niezależ­nym tej europejskiej strefy kulturowej. W Moskwie zdawano sobie sprawę z tej wy­jątkowej roli, a dowodem tego będzie przede wszystkim pojawienie się koncepcji "Moskwa - trzeci Rzym", głoszącej wyjątkową rolę Moskwy głównie w życiu reli­gijnym obszaru ortodoksji. Z czasem ta koncepcja oznaczała także wyjątkową rolę polityczną Rosji. Zachowując swą odrębność religijną i kulturalną, Rosja, poczynając od XVI wie­ku sporadycznie, a w XVIII wieku na szeroką skalę, szukała zbliżenia do zachodnie­go kręgu kulturowego. W wieku XVII ważną rolę w tym procesie zbliżenia do Za­chodu odegrała Polska oraz ziemie ruskie wchodzące w skład Rzeczypospolitej. W wieku XVIII, od czasów Piotra I, Rosja nawiązuje już bezpośrednie, rozliczne kontakty z krajami zachodniej Europy, co w efekcie prowadzi do poważnego zbliże­nia kultury rosyjskiej do Zachodu. Poczynając od drugiej połowy XVIII wieku, moż­292 Antoni Podrazana zaobserwować nieznane poprzednio zjawisko paralelnego rozwoju poszczegól­nych faz w rozwoju kultury tak w zachodnim, jak i wschodnim kręgu kulturowym. Dotyczy to przede wszystkim Rosji i wchodzących w jej skład od schyłku XVII wie­ku ziem białoruskich i ukraińskich, ale także i ortodoksyjnych narodów bałkań­skich. Świadectwem tego jest wpływ oświecenia na początki narodowego odrodze­nia tych narodów. b. Zmiany w czasach nowożytnych dokonywały się też w zachodnim kręgu kul­turowym. Wpłynęła na to przede wszystkim reformacja, która podzieliła zachodnią i środkową Europę na katolicką i protestancką. Nie były to już jednak czasy średnio­wieczne, gdy podział religijny oznaczał również odmienny model kulturowy. Choć trudno byłoby nie doceniać roli czynnika religijnego w XVI i XVII wieku, kiedy to toczono rozliczne wojny tak wewnętrzne, jak i międzynarodowe, właśnie z powodu różnic religijnych, a dziesiątki i setki tysięcy ludzi ginęło z tego powodu - to jednak­że różnice między krajami protestanckimi i katolickimi nie doprowadziły do po­wstania dwóch zasadniczo odmiennych kręgów kulturowych. Różnice istniały, i to aż do czasów nam współczesnych, ale były to różnice w obrębie tego samego kręgu kulturowego. 4.  Najistotniejszy dla wewnętrznych podziałów Europy w czasach nowożytnych stanie się jednak nie czynnik religijny czy kulturowy, lecz gospodarczy. Łatwo się domyślić, że mam tu na uwadze dobrze znany i wielokrotnie opisany przez history­ków podział Europy wzdłuż rzeki Łaby. Wyraźnie zaznaczył się on właśnie u progu czasów nowożytnych i oznaczał podział naszego kontynentu na część zachodnią, charakteryzującą się szybkim rozwojem gospodarczym, szczególnie w dziedzinie rzemiosła, przemysłu i handlu, postępującymi procesami urbanizacyjnymi, angażo­waniem się w wymianę towarową na szeroką skalę tak w obrębie naszego konty­nentu, jak i w skali międzykontynentalnej. Rozwój gospodarki rynkowej sprawił, że Europa Zachodnia będzie szybko przełamywała stare, feudalne zasady gospodarki i ewoluowała w kierunku gospodarki kapitalistycznej. Ewolucja krajów leżących na wschód od Łaby poszła w innym kierunku. Często określa się typ stosunków społeczno-gospodarczych, który poczynając od XVI wie­ku zaczął dominować w tym regionie, mianem „wtórnego poddaństwa". Mówi się też o nawrocie feudalnego systemu. Określenia te nie w pełni oddają istotę zmian, które wówczas nastąpiły w takich krajach, jak wschodnie Niemcy, Czechy, Węgry, Rzeczpospolita czy Rosja. Gospodarka i system stosunków społecznych w tym re­gionie na pewno charakteryzowały się typowymi dla feudalizmu elementami, taki­mi jak: poddańcza zależność chłopów i wynikający stąd obowiązek świadczeń na rzecz pana, monopol własności ziemi w ręku uprzywilejowanych grup (szlachta, Kościół, monarcha) itd. Ale równocześnie system ten różnił się od typowej dla śred­niowiecza gospodarki feudalnej tym, że produkcja, skupiona w wielkich majątkach zwanych folwarkami, nastawiona była na rynek. W ten sposób, produkując artyku­ły żywnościowe i inne surowce (np. drzewo, papier), rozwijająca się na potrzeby rynku gospodarka wielkiej własności stawała się komplementarna dla regionu za­chodniego, zgłaszającego rosnące zapotrzebowanie na te artykuły, potrzebne tak dla rozwoju przemysłu, jak przede wszystkim dla wyżywienia rosnącej liczby ludności, w tym ludności miejskiej. Ta sytuacja sprawi, że w pierwszej fazie nowy system gospodarczy w Europie Jedna i podzielona Europa w początkach czasów nowożytnych 293położonej na wschód od Łaby będzie przynosił duże korzyści właścicielom ziem­skim, produkującym żywność i surowce przeznaczone na zbyt w Europie Zachod­niej. Kryzys nastąpi dopiero po 150 latach, poczynając od drugiej połowy XVII wie­ku, i będzie wynikiem zarówno zmieniającej się koniunktury na artykuły produko­wane na Wschodzie, jak i niekorzystnych elementów tkwiących w samym systemie tzw. gospodarki pańszczyźniano-folwarcznej. Zjawiska te były wielokrotnie anali­zowane przez historykówy3. Dla naszych rozważań ważne jest to, że Europa znowu podzieliła się, a podstawą tego podziału były czynniki natury ekonomiczno-społe­cznej. Tak jak trwałe okazały się skutki średniowiecznego podziału na łaciński Za­chód i bizantyjski Wschód, tak teraz nowy podział wzdłuż Łaby zadecyduje na dłu­gie stulecia o podziale Europy na Zachodnią, wyżej rozwiniętą gospodarczo, i Wschodnią, bardziej zacofaną. Mamy więc dwa wielkie i trwałe podziały naszego kontynentu na część zachod­nią i wschodnią. Jeżeli jednak przyjrzymy się granicom tych podziałów, to okaże się, że nie przebiegają one w obu wypadkach w tym samym miejscu. Podczas gdy gra­nica między łacińskim Zachodem i bizantyjskim Wschodem biegła wzdłuż wschod­nich etnicznych granic Polski i dalej wzdłuż wschodniej i południowej granicy hi­storycznych Węgier, to granica Europy podzielonej gospodarczo od XVI wieku biegła wzdłuż Łaby, Sali, gór otaczających od zachodu kotlinę czeską i dalej przez tereny Austrii na południe do Adriatyku. W ten sposób powstał w środku Europy obszar, obejmujący wschodnie tereny Niemiec, Austrię, Czechy, Polskę i Węgry w ich historycznych granicach, który charakteryzował się tym, że w sensie kulturo­wym należał do Zachodu, a w sensie ekonomicznym do Wschodu. Ten obszar to Europa Środkowa. 3 Ciekawą pracę na temat podziału gospodarczego Europy u progu czasów nowożytnych opubliko­wał ostatnio K. Brzechczyn, Odrębność historyczna Europy Środkowej. Studium metodologiczne, Poznań1998. 

Jedna i podzielona Europa w początkach czasów nowożytnych

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/157585/podraza_jedna_i_podzielona_europa_w_poczatkach_czasow_nowozytnych_2000.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Jedna i podzielona Europa w początkach czasów nowożytnych

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository