L-awtur jistħarreġ dwar Pietru Caxaru u l-familja tiegħu, f’taħdita moqrija f’Palazzo Falzon, l-Imdina fl-2009.peer-reviewe

Wettinger, Godfrey

OAR@UM

Pietru Caxaru, uliedu u omm uliedu Talidita moqrijaf Palaz20 Falzon, l-lmdina, 18 t'April 2009 Godfrey W ettinger illi 1-interess tieghi u ta' patri Mikiel Fsadni fl-istudju tal-Kantalienakien mixhut 1-aktar lejn il-ghanja nnifisha ma hsibniex bizzejjed fuq din il-familja ta' ex-ilsiera ta' Pietru Caxaru. U ma rbatnihomx mal-Kantaliena, la jekk din kellha tifsira marbuta biss ma 'hajt mibni fuq it-tafal merhi waqt li sidhomhaseb illi kien mibni fuq blat samm, hajt li ghalhekk waqa' u sar herba, u lanqas jekk it-tifsira ahharija tal-ghanja kellha x'taqsam ma' rnhabba bejn ragel u mara u z-zwieg ta' bejniethom. U nghid ghalija ghal snin shah ma rbattx il-hajja ta' lsiera ma' interessi poetiCi u letterarji. Xi zmien wara li hrigna 1-ewwel stud ju taghna ltqajt ma' karti u kitbiet ohrajn fuq 1-irnhabba u z-zwieg ta' Pietru Caxaru' dokumenti li ktibt fuqhom ft-1978 'I u bdejtnaghtihomharsaohradawnl-imberkinta'ex-ilsiera.Bedajidholf'rasil-hsieb illi setghu kienu mhux biss ex-ilsiera ta' Pietru Caxaru iZda wliedu mill-mara lsira li kienet ommhom. Kifkonna nafu fil-bidu tal-istudju, tahom xi haga rninn gidu wkoll, ghalkemm il-bicea 1-kbira rninn dan tidher li marret lid-Dumnikani tar-Rabat biex bnew il-kappella tal-Madonna tal-Ghajnuna tal-kunventtaghhom. Sadanittant, 1-istudju tieghi fuq 1-ilsiera ssokta ghalkemm it-tezi li kelli nipprezenta fl-Universifa ta' Londra kont ili li bghattha u tawni d-dottorat ghaliha. Ftit ftit bdejt insib Ii ghadd gmielu rr1is-sidien tal-ilsiera nisa havvn Malta kienu qeghdin jiehdu jew jibaghtu lit-tarbija tal-mara lsira taghhom ghall-maghmudija minghajr qatt ma jissemma min kien missier it-tarbija u minfloku kienjissemma min kien sid 1-ilsira omm it-tarbija. Paternita qatt ma 46 11-MALTI kienet ammessa. Ma tridx wisq bi ex tintebah Ii s-sidien kienu qeghdin ju:law lill-imsejkna mara lsira taghhom bhala konkubina. Din kienet haga illi barra minn Malta u Ghawdex kienet ilha ssir ghal eluf ta' snin. Kienet tissemma fil-Bibbja tal-Lhud li wara saret it-Testment il-Qadim tal-Insara u tissemrna hafna drabi fil-ligijiet ta' Mammurabi mal-elfejn sena qabel il-bidu tal-era Nisranija .2 Mhux hekk biss, u aktar ghandu x 'jaqsam ma' Malta, il-konkubinagg tal-ilsiera kien komuni fost il-Misilmin fl-artijiet kollha taghhom, u nqata' biss minhabba fil-kampanja taI-Ewropej kontra z-:lamma taI-ilsiera ghal xi mitt sena sa kwa:Zi fi zmienna. Issa 1-ahhar Ii kellna I-IZlam fost il-Maltin kien ghall-habta ta' nofs is-sekiu tlettax. Minn dak iz-zmien sa zmien Pietro Caxaro kienu ghaddew mal-mitejn sena. Kif u x'fatta saret it-taqliba mill-Izlam ghall-Kristjanizmu ma nafux. Billi I-iisien Gharbi baqa' jithaddem f'Malta minn dak iz-zmien tista' tghid sal-Ium,uI-Kantaiienannifishahijaxhiedamill-aqwakemmkienghaduqawwi I-Gharbi f'Maita hiief Ii ma kienx ghadu u:lat I-aifabett Gharbi ghall-kitba. Nistghu nghidu Ii kienet saret tibdila ta' din u reiigjon bia tixrid ta' demm. L-oqbra Ii nstabu taI-Misiimin ma kinux vandaiizzati. L-ismijiet taI-inhawi kienu ghadhom kollha Gharbin. Ghadd kbir taI-kunjomijiet kellhom bidu fl-ismijiet u fiI-Iaqmijiet Gharbin. Ma nahsibx Ii wiehed jista' jghid Ii kienu tbiddiu wisq id-drawwiet.3 Meta ftit ta' snin iiu bdejt iniesti I-istudju shih tieghi fuq 1-ilsiera f'Malta u gejt biex inzid kapitlu fuq iz-zmien ta' qabeI ma wasaI I-Ordni f'Malta deherli Ii ma stajtx inhalii barra xi hsibt iktar minn tletin sena wara I-ewweI kitbiet tieghi jew ta' patri MikieI Fsadni fuq min kienu I-erba' ahwa wiied Mika Ii kien heiishom sidhom Pietro Caxaro. Fuq din Mika bqajna ma nafux kif giet ghandu, izda nafu Ii kien helisha wkoll kif se naraw. Fid-dinja IZlamika hekk kien jigri meta sid ta' Isiera jnisseI tfaI, I-iktar jekk kienu subien, minn mara Isira: jekk jaghrafhom kellu jehiishom u IiI ommhom ma setax ibighha jew jghaddiha lil haddiehor. Jidher Ii Pietru kien miexi bI-istess drawwiet izda kif se naraw rnhux ghaikollox ghax jidher Ii Pietro qatt ma ammetta I-paternita tieghu fuq uiiedu. Ghaihekk xieraq Ii wiehed jaghti daqqa t'ghajn Iejn id-dokumenti Ii ghadhomjezistu biex insibu iktar bI-e:latt x'gara. L-ewweI nett ikolli nghid Ii fid-dinja taI-Ium hawn hafna Ii ma jaghtux kas jekk it-tali kienx imwieied fiz-zwiegjew barra z-zwieg. Anzi kuihadd jammetti u jistqarr Ii jkollna nqisu IiI kuihadd ugwaii fiI-jeddijiet tieghu u quddiem iI-ligi taI-pajjiz. Ghaihekk hemm min jahseb Ii hu hela ta' hin illi nidhiu f'dawn id-dettalji. IZda jekk se ngharblu I-Kantaiiena bil-hsieb Ii ghandha x'taqsam liarga LXXXll 2011 47 ma' mhabba mhux mitmuma ta' dak li kitibha,jigifieri ta' Pietru Caxaru nnifsu, hu mehtieg qabelxejn li nsibu e:latt x'kienet is-sitwazzjoni ta' dawk illi kienu jghixu mieghu f'daru. U dan irriduh mhux biss fuq bazi ta' probabbilta izda fuq dik ta' dokumentazzjoni sa fejn nistghu nsibuha. L-ewwel nett f'ghadd gmielu ta' dokumenti notarili jissemmew bhala manumessi,jigifieri mehlusin minn sidhom Pietru Caxaru. Hekkjissemmew fi-atti tan-nutar Gakbu Sabbara Mattew, Nikolaw u Frangisku Caxaru fit-2 ta' Settembru tal-1486. Hekk ukoll jerga' jissemma Mattew fi-istess atti fit-23 t' Awwissu tas-sena ta' wara. Fit 30 t' April ta' din 1-ahhar sena jissemmew 1-ahwa subien Frangisku u Mattew u ohthom Perna, Ii kienu kollha wlied Mika, u jinghad car u tond Ii Mika kienet ommhom, minghajr ebda tlissin tal-kelma manumissi la ghalihom u lanqas ghal Mika. Pietru nnifsu kien miet fis-sena ta' qabel. Mattew jissemma bhaiamanumissus fi-istess atti fit-23 t' Awwissu u fi-4 ta' Settembru 1487 u fi-4 ta' Frar tas-sena ta' wara, kif ukoll fil-11 t'Ottubru 1496. 11-kelma manumissus hija nieqsa fir-riferenzi ghal Mattew fid-dati 27 ta' Jannar 1495, 16 t'April 1496, 6 t'Ottubru 1496. Mill-banda 1-ohra kemm Mattew kif ukoll huh Nikola huma mnizzla bhala manumissi fi-istess atti fil-11 t'Ottubru tal-istess sena. Fl-att t' April 1496 Mattew jissemma bhala Mattew tal-mejjet 'nutar Pietro di Caxario ', qisu li n-nutar qed igibu bhala iben il-mejjet Pietru di Caxario, mhux 1-ilsir mehlus ta' Pietru di Caxario. L-istudjuz li ppubblika dan id-dokument jaghmilha cara li dan Mattew huwa 1-istess wiehed li fid-data tat-2 ta' Settembru 1496 tniztel bhala manumissus ta' Pietru. Li majinghadx minnu hu li seta' kien kemm manumissus kif ukoll iben ta' Pietru kifkienu hutu 1-ohra u dan hu Ii rrid niCcara f'din it-tahdita, fi kliem iehor Ii Pietru nissel u rabba familja ta' mill-inqas erba' wlied, kollha wlied 1-ilsira tieghu Mika, li Pietru tassew li kien helishom mill-jasar, izda li qatt ma wasal biexjaghraf it-tnissil taghhom minnu,jigifieri 1-paternita tieghu. Dan 1-ahhar kont qed naghti daqqa t' ghajn lejn 1-elufta' fotokopji Ii ghandi d-darmigburamill-arkivji ta' Sqallija,1-iktarmill-Arkivju tal-lstat f'Palermu, u giet f'idejja fotokopja ta' dokument minn dawk 1-arkivji ta' Sqallija li f'pagna wahda jsemmu lil Pietru tliet darbiet bhala missier dawn il-persuni u kull darba 1-kelma bil-Latin li tfisser missier (pater) hija ingassata bil-pulit u mibdula bil-kelma patronus li turi biss Ii Pietru kien is-sid taghhom li kien helishom, kelma li ddahhlet bejn il-versi. Id-dokument huwa ddatat il-11t'Ottubru1485 ,jigifieri xi xahar wara 1-mewt ta' Pietru u turi li waqt li xi hadd gharaf lil Pietru bhala missierhom, xi haddiehor kellu interess lijahbi dan, u giebu fid-dokument biss bhala dak Ii kien helishom mill-jasar taghhom. Dan seta' sar biss jekk Pietru 48 11-MALTI kien naqas Ii jaghraf il-paternita tieghu fuqhom sa wara mewtu - jekk ma kienx hemm korruzzjoni fiz-:lamma tad-dokumenti. Id-dokument qieghed fl-arkivju ta' Palermu u fih jissemmew Mattew, Frangisku u Nikola u jitkellem fuq Ii 1-qbiela tal-Fiddien taqa' fuqhom minn fuq Pietru sidhomjew missierhom.4 Fil-fatt dejjem konna nafu Ii dawn 1-ex-ilsiera ta' Pietru Caxaru kellhom x'jaqsmu 1-aktar mal-biedja u t-trobbija tal-bhejjem u x-xoghol fir-raba' fl-artijiet Ii kellhom f'idejhom, bhal dawk tal-Fiddien u ohrajn tal-Lunzjata u Ta' Ghajn Qajjied, kollha xi ftit jew wisq qrib ir-Rabat ta' Malta. Gieli ssib Ii kellhom merhla ta' naghag jew moghoz, jew xi baqra jew ghogol. Wara xi zmien tawha wkoll ghas-safar Iejn Sqallija tal-anqas fi vjaggi qosra. Aktarx kienu illitterati. Mhux ghalxejn ittraskurajniehomjiena u 1-patri Mikiel Fsadni meta konna qeghdin niflu 1-Kantaliena u d-dinja ta' madwarha. Nigu issa ghal xi taghriffuq Mikajew Dominika Ii s'issa qatt ma xandart. Fl-Arkivju tal-Katidral zewg passi boghod minn hawn hemm biCea minn process Ii fih Mika kellha twiegeb ghax-xilja Ii kienet ghajret lil Dun Mattew Galea, il-kappillan tar-Rabat u 1-Imdina. Mikakienet irnnizzla bhalamanumissa tal-Caxari. Kont sibtu xi tletin sena ilu meta :lammejt nota tar-riferenza, izda ma tajtux 1-importanza illi kien jisthoqqlu. Hemm min qalli dan 1-ahhar illi f' dan ii-process Mika hija rnnizzla bhala amica,jigifieri habiba jew mahbuba. Ghall-ewwel hsibt Ii dan kien frott I-in juranza ta' min ma kienx jaf illi fi Sqallija 1-isem Mica kien is-sura mghaggla tal-isem Dominica. Wara gieni 1-hsieb Ii kienet tghajjira jew kuljunatura fiha nnifisha. Wara kollox f'belt ckejkna bhalma kienet u ghadha 1-Imdina ma setax ma jigrix Ii kulhadd jintebah illi Mika u Pietru kienu f'relazzjoni iktar intima minn dik ta' lsira msejkna u sidha. Ghalhekk sar ii-process, bdejt nahseb, ghax aktarx tat xebgha lsien lil min kien qed jghajjarha bla ma qaghdet attenta Ii mhux lakemm tghajjar wiehed mill-monsinjuri.5 Madankollu meta dil-gimgha rgajt flejt il-kliem tad-dokument bdejt niddubita Ii 1-kelma kienet tassew Amica jew amica u ghalhekk m'iniex inqisha aktar la bhala zball u Ianqas bhala tghajjira. Wara kollox ft-istess tliet pagni tal-process tissemma car hafna ghadd ta' drabi bhala Mica mhux Amica jew amica. Xorta nabseb Ii ma setax jonqos Ii nies obra hatfu 1-okkazjonijiet biex jghajruha. U x'kienet ghamlet Mika biex giet fil-ghali mal-awtoritajiet tal-Knisja? Did-darba f!ejt il-ftit ka..rti tal-process sewwa. !l-kapumastru Johanni Vassald xehed illi waqt Ii kien id-dartieghu ftimkien ma' martu jisma' 1-ghajjat ta' Mika mal-qassis Dun Mattew Galea, illi kien il-kappillan tar-Rabat u 1-Imdina, u tghidlu 'kien hazin Ii int u 1-Isqofhalliek terga' lura f'dil-parrocca fejn kelli liarga LXXXll 2011 49 fama aqwajiena'. Certa Ugujla (?), bint il-mejjet Pinu Delia, waqt li kienet miexja dakinhar stess minn quddiem dar Dun Mattew sabitu jitmashan mal-akku:Zata u semghetha tinfaqa' kontra tieghu f' ghadd kbir ta' kliem mill-aghar Ii ma setghetx tiftakarhom kollha, 'Illi kien qassis hazin, sakran ( imbriacu), ta' fama hazina, hazin ghamilt(u) int u min halliek f'din il-parrocca, tipprietka u tqaddes.'MartPawluVellaqabletmaghhaf'kulmaqalet.Granata,martRuggier Grima, qalet li dakinhar tal-festa ta' San Pawl Appostlu fil-knisja parrokkjali tar-Rabat flimkien ma' ghadd kbir ta' nisa waqt li kien qed jipprietka 1-imsemmi qassis fosthom kien hemm 1-imsemmija Mika u lilha semghetha tghid hafna kliem ta' tmaqdiru tghajjir lill-imsemmi qassis. Dnub li hemm xi erba' kelmiet li ma stajtx naghrafhom u naqrahom sewwa. Jidher li Mika kienet imqarqea gmielha u mhux imgerrxajew imbezzgha min-nies. Nergghu niltaqghu ma' Mika izda bl-isem shin taghha Dominika meta n-nutarBartolomeodeSillatokitbilhakuntrattta'ftehimtaghhamad-Dumnikani tar-Rabat biex dawnjikrulha nofs dar fl-Imdina li kienet tmiss ma' wahda ta' Sal vu de Falsone. Il-kuntratt sar fit-30 ta' Mejju 1496 ,jigifieri hdax-il sena wara 1-mewt ta' Pietru Caxaru nnifsu. Dawk 1-ohrajn li darba kienu lsiera tieghu ma jissemmewx f' dan il-kuntratt ghax ma kellhomx ghalfejn jissemmew, u jien u 1-patri Mikiel Fsadni qghadna attenti li ma nqisuhiex u ma nsemmuhiex e:Zatt maghhom, u habat tajjeb ghax kienet Mika nnifisha, ommhom mhux ohthom, kif ghedt qabel. L-isem shin taghha ma setax jitghawweg minn dawk li ma kinux jahmluha bhalma forsi setghu jghawgu 1-isem imqassar Mika.6 Jista' jkun min-naha 1-ohra li n-nutar Bartolomeo de Sillato ghazel li jhaddem is-sura shiha Duminka u mhux Mika bhala r-rispett tieghu lix-xjuhija taghha. Mela issa nafu b' certezza li Pietru Caxaru ma kienx ghazeb jew guvni (kif nghidu daz-zmien) meta mi et fl-1485, anzi nahsbu li kien meqjus min-nies li :Zamm lil Mika mhux biss bhala 1-ilsira tieghu sa ma helisha izda wkoll bhala 1-mahbuba tieghu, dik Mika li kienet 1-omm tal-erbat itfal tieghu. Madankollu dan ma zammux milli jipprova jiz:Zewweg lil Francha de Biglera, li kunjomha qabel ma z:Zewget kien Burdino, kunjom ta' familja mill-aqwa tal-Imdina ta' dak iz-zmien. Ghalkemm xi whud mill-ahwa ta' Francha gabu ragunijiet legali spiritwali biex jopponu daz-zwieg, fl-ahhar inqata' li z-zwieg seta' jsir. IZda m' ghad hemm ebda sinjal li fil-fatt sar.7 U ma nafux x'sar minnha Francha de Biglera. Wiehed jifhem ghaliex Pietru ma setaxjaghraf il-paternita ta' wliedu. Ma riedx idghajjefic-cans li jizzewweg lil din jew lil xi mara ohra. Forsi tqanna b'Mika, il- 'partner' tieghu kifkonna nghidulha llumjekk ma rridux nitghajru. Forsi kellu xorta jfittex band'ohra jekk inqata' minn maghha. 50 11-MALTI Li z-zwieg ta' Pietru ma' Francha ma kienx wiehed bla hsieb jghidilna d-dokument innifsu li dan iz-zwieg diga intra lu animu loru ja era formatu et spachatu, jigifieri kienu ftiehmu fuqu Pietru u Francha. Id-data ta' dan id-dokument setghet kienet is-sena 1463 jew is-sena 1478, izda aktarx 1-ewwel wahda ghax ft-1478 kien lahaq xjah, u Francha setghet lahqet mietet sakemm Pietru kiteb it-testment tieghu fejn ma jsemmi ebda mara li halla warajh jew ulied legittimi. Jista' jkun li Pietru kellu mnejn dam hafna jittama Ii z-zwieg isir, i:lda jidher Ii ft-ahhar mill-ahhar it-tama qarrqet bih, kif kienu jghidu ft-antik. U ghalhekk il-mewt sabitu ghadu legalment gha:leb bla tfal legittimi. Kellu jsib is-sabar fil-kliem tal-Kantaliena jew ghanja taghna forsi snin twal qabel ma miet, u ft-ghotja ta' hafna rninn gidu lid-Dumnikani granet qabel din grat. Madankollu ma ninsewx Ii dejjem kellu lil Mika jew Dominika Ii kienet taf issabbru u tnehhilu d-dwejjaq Ii seta' kellu. Dan jekk ir-relazzjoni ta' bejniethom baqghet shiha u ma ddghajfetx maz-zmien. Lil uliedu tahom il-helsien taghhom kif ta wkoll lil Mika, izda huma baqghu bla paternita u hi baqghet rnhux mizzewga regolarment. U hu :lamm ix-xoghol Ii kellu bhala mhalleffil-qorti tal-kurja, membru tal-gemgha tal-Imdina, meqjum tista' tghid minn kulhadd, maghruf bhala filosfu, poet a u oratur. L-istampa Ii tibqghalna f'mohhna hija ta' socjeta Ii minn banda wahda kienet ufficjalment Nisranija, Ii kienet tqim lil 'missierna San Pawl' bi kleru Nisrani Malti, b'rnijiet ta' kappelli Nsara mxerrda ma' kullimkien, imqassma f'xi ghaxar parrocCi, b'festi u drawwiet Insara, b'farnilji msejsa fuq koppji ta' ragel wiehed u mara wahda. Mill-banda 1-ohra, ma setghetx ma z:lommx xi ftit jew wisq ma' drawwiet qodma tradizzjonali Ii forsi wirtet minn zrnien 1-Izlam, bil-mara Nisranija jkollha taccetta f' darha lsira Ii r-ragel taghha kellu relazzjonijiet intimi maghha, u tfal legittirni tal-mara ufficjali jithalltu mat-tfal casanatici wlied 1-ilsira, Ii s-soltu baqghu ilsiera jekk sid omrnhom ma ammettiex il-paternita tieghu ujidherli gieli anki nbieghu 'l barra mill-familja. Maga rridu nzommu quddiem ghajnejna: Ii ghalkemm nafu b'guvintur Ii ghannew kantalieni fit-triqat kemm ta' Malta kif ukoll t'Ghawdex, kien jigri li hafna drabi dawn il-ghanjiet ma kellhomx x'jaqsmu ma' gibdiet ta' mhabba, izda ma' grajjiet tal-hajja ta' kuljum, serq jew dizgrazzji. Ghalhekk il-ghanja ta' Pietru Caxaru setghet kienet biss marbuta ma' hajt mibni fuq tafal merhi Ii waqa' u rnhux ma' mhabba ta' ragel u mara ghal xulxin. IZda kif jista' jkun li Brandanu xi hamsin sena wara hass gibda qawwija Ii jiftakar il-ghanja u jiktibha biex majinsihiex? U wara kollox nafu b'zgha:lagh ohrajn Ii ghannew preciz fuq 1-imhabba bejn ragel u mara. narga LXXXll 2011 51 Noti G. Wettinger, 'Looking Back on the Cantilena of Peter Caxaro' ,Journal of Maltese Studies, 12 (1978), 88-105. 2 Ghal Mammurabijien uzajt il-kopja Ii kelli d-dar: C.H. W. Johns, The oldest Code of Laws in the World. The Code of Laws promulgated by Hammurabi, king of Babylon, B.C. 2285-2242, Edinburgh, 1926. 3 Wara kollox kemm kien hemm Maltin Ii saru Anglikani wara kwazi mitejn sena jiltaqghu u jithalltu mal-Inglizi? 4 Arkivju tal-Istat ta' Palermu, Tribunale def Real Patrimonio, Lettere Viceregie, vol. 161, f. 204rv. Tant kien ghadda zmien Ii nsejtu u nsejt ukoll li kont diga semmejtu u tajt ir-riferenza tieghu fi-artiklu tieghi 'Looking Back on the Cantilena of Peter Caxaro', 96. 5 Curia Episcopalis Melitensis,Acta Originalia, vol. 3, ff. 301-2v, id-data tal-process kienet it-22 ta' Lulju 13-il lndizzjoni, Ii kif se naraw kienet is-sena 1465 ghax hmistax-il sena wara Mattew Galeakien ga mejjet. Mal-mewt tieghu qamet tilwima kbira bejn 1-amministrazzjoni tal-municipju ta' Malta u hafna mill-kleru fuq naha 1-wahda u 1-Isqof fuq in-naha 1-ohra, b'tal-ahhar irid jiehu mieghu 1-gid kollu ta' Dun Mattew lejn Sqallija u 1-ohrajn riedu Ii jibqa' Malta: ara G. Wettinger, Acta Juratorum, Dokumenti 765, 2 ta' Mejju 1480, u ohrajn wara dik id-data. 6 Ara I-kiri ta' nofs dar lil Duminka Caxaro, 30 ta' Mejju 1496, kopja maghmula min-nutar Bartolomeo Sillato mill-atti tieghu: Arkivju tad-Dumnikani, Rabat, MS. 321, Giuliana Antica, I, ff. 73. Ghall-isem Mika, araha fil-lista ta' ismijiet familjari fi Sqallija: Vincenzo Mortillaro, Nuovo Dizionario Siciliano-Italiano, p. 949, taht Mica. 7 Ara Wettinger, 'Looking Back on the Cantilena of Peter Caxaro', 88-105. 

Pietru Caxaru, uliedu u omm uliedu

https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/64135/1/Pietru%20Caxaru.pdf

Pietru Caxaru, uliedu u omm uliedu

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

OAR@UM