L-awtur jittratta waħda mill-fergħat tal-lingwistika, is-semantika, li tirreferi għall-istudju tat-tifsira tal-kelma.peer-reviewe

Zarb, Tarcisio

OAR@UM

ls-Semantika Tarcisio Zarb Is-semantika hi l-istudju tat-tifsira tal-kelma. Hawnhekk tinteressana t-tifsira tal-kelma u tas-sentenza. Ma nistghux ngħidu li hemm xi kelma li t-tifsira tagħha hi waħda u waħda biss. B'dan il-mod dak li fil-Malti nirreferu għalih bħala 'siġġu' kien jibqa' 'siġġu' dejjem, iżda bit-Taljan ngħidulu 'sedia', bi-Ingliż ngħidulu 'chair', bl-Għarbi ngħidulu 'maqgħad' u bil-Ġermaniż ngħidulu 'stuhl'. Dan juri li kull kelma tgħix indipendentement mill-oġġett li tirreferi għalih. Kull kelma hi prodott ta' drawwiet u konvenzjonijiet. 11-magħruf Humpty Dumpty ta' Through the Looking Glass ma kellux raġun meta qalli kelma tfisser dak li rridha tfisser, xejn aktar u xejn anqas. Li kieku kellna noqogħdu għal din id-definizzjoni konna naslu għal tahwida sħiħa, għax filwaqt li nghidlek bħallikieku 'Ġibli dik it-tuffieħa' ġo moħħi jkolli t-tifsira 'Kul dik il-larinġa'. Tajjeb inżommu f'moħħna li meta niġu biex nitkellmu dwar it-tifsira, irridu nżommu f'moħħna li kelma jista' jkoll}:la t-tifsira konċettwali kif ukoll i t-tifsira assoċjattiva. Konċettwali tirreferi għal dawk il-komponenti tat-tifsira li huma essenzjali u bażiċi; eżempju, it-tifsira konċettwali ta' 'labra' hija strument bil-ponta u li jaqta'. Madankollu 'labra', nistgħu nassoċjawha wkoll ma' xi ħadd li m' għandux kwiet, jiġifieri, qiegħed fuq il-labar, li tfisser, qiegħed fuq ix-xwiek. 11-poeta u dawk li jagħmlu r-reklami, m'ghandniex xi ngħidu, huma interessati ħafna li jqajmu t-tifsiriet assoċjattivi tal-kliem. Ta' min jistaqsi kif tista' s-semantika tghinna biex nifhmu xi ħaġa dwar in-natura tal-lingwa. Dawn l-eżempji li ġejjin jistgħu jitfghu dawl fuq dan is-suġġett, minħabba l-istess 'strambezza' tagħhom. (i) 11-hamburger kiel ir-raġel. (ii) 11-klieb tal-but qed jistudjaw il-lingwistika. (iii) 11-mejda kienet qiegħda tisma' l-mużika. Ħarsa mill-qrib lejn dawn, turina li m'hemm xejn stramb fi-istruttura 9 2 IL-MALTI sintattika tagħhom, i.e., il-mod kif inhuma ffurmati s-sentenzi. Fil-fatt l-ewwel eżempju, hu mibni fi-istess mod 'lr-raġel kiel hamburger'. Allura, x'hemm ħażin f dawn is-sentenzi? Iċ-ċans hu li 1-istramberija qiegħda fil-komponenti tat-tifsira konċettwali tan-nom 'hamburger' li jvarja ħafna meta dawk jintużaw bħala suġġett tal-verb 'kiel'. It-tipi ta' nomi li jistgħu jkunu suġġetti tal-verb 'kiel', iridu juru entitajiet li huma kapaċi jieklu. In-nom 'hamburger' m' għandux din B-karatteristika. Mhux bħan-nom 'raġel'. Huwa minħabba f'hekk li l-ewwel sentenza tinħass stramba. B'dan il-mod nistgħu ngħidu li biex nom ikun jista' jintuża bħala suġġett tal-verb 'kiel', irid ikun ta' xi ħaġa animata (ħajja). Nistgħu naqsmu 1-komponenti tat-tifsira b'żewġ modi: (+) ANIMATA {-) ANIMATA (xi ħadd li għandu l-ħajja) (xi ħadd li m'ghandux ħajja) Jekk int tinġħata kliem bħal mejda, baqra, tifla, mara, tifel u raġel, tista' taqsamhom f'dawk animati umani, irġiel, adulti. Hekk tkun tista' tara liema huma dawk in-nomi li semantikament se jinħassu strambi. Madankollu mhux dejjem faċli li ssib x'inhuma x-xejriet ewlenin tal-kliem inkwistjoni. Tajjeb inżommu f'moħħna li waqtiet meta niġu biex nagħtu tifsira nużaw dik li 1-lingwisti jsejhu relazzjonijiet lessikali, eżempju, it-tifsira ta' 'baxx' hija dak li mhux għoli, it-tifsira ta' 'heba' hija ·satar, it-tifsira ta' 'margerita' hija tip ta' fjura. Dawn li ġejjin huma eżempji ta' relazzjonijiet Iessikali. Is-sinonimi huma forom ta' tifsiriet li huma relatati ma' xulxin. Hekk ngħidu aħna l-kliem: wieġeb = irrisponda; berah = ftuħ; serva = seftura; liberta = helsien; Ta' min iżomm f'moħħu li l-idea ta' 'stessiżmu', f'dik li hi tifsira mhux dejjem tfisser 'stessiżmu' komplet. Hekk ngħidu aħna f'dan l-eżempju li ġej, 'irrisponda' tfisser differenti minn 'wieġeb', eżempju: Mario wieġeb lill-għalliem. Mario irrisponda lill-għalliem. Eżempju ieħor insibuh fl-antonimija. Dawn huma żewġ forom ta' tifsiriet opposti, kif nistgħu naraw minn dawn l-eżempji: twil = qasir; ikrah = sabiħ; xiħ = żagħżugħ; NOVEMBRU 2000 93 L-antonimija tinqasam fi tnejn, jiġifieri, dik gradabbli u dik li mhijiex gradabbli. Eżempju ta' antonimija gradabbli nistgħu neħduh minn 'kbir -żgħir' u tista' tintuża f'kostruzzjonijiet komparattivi: akbar minn - iżgħar minn. F'kostruzzjonijiet mhux gradabbli, in-negttiv ta' membru minnhom jimplika lill-ieħor. Hekk ngħidu aħna: 'Dak ir-raġel mhux mejjet' tfisser 'Dak ir-raġel' huwa ħaj'. Meta t-tifsira ta' forma waħda hi inkluża fit-tifsira ta' l-oħra, ir-relazzjoni hi deskritta bħala iponimija, eżempju: qronfla = fjura; kelb = annimal; poodle = kelb; banana = frotta; li-kunċett ta' 'inkluijoni', li hu involut hawnhekk, hi l-idea li jekk kwalunkwe oġġett hu qronfla, għalhekk, neċessarjament huwa fjura. Mela t-tifsira ta' fjura hi inkluża fit-tifsira. Meta nqisu dawn ir-relazzjonijiet ta' iponimija aħna nkunu qed inħarsu lejn it-tifsiriet ta' kliem waħda fuq l-oħra. Hekk ngħidu aħna, il-kliem li ġej, jekk inqegħduhom taħt xulxin, naslu għal din it-tabella: ĦWEJJEĠ ĦAJJIN KREATURI PJANTI l l l ANNIMALI INSETTI ĦAXIX F JURI SIĠAR l l K l . l l l Kllb l . ~- l Żiemel Serp W1r 1ena Nemla arott1 Qronfla Larinġa Minn din i t-tabella nistgħu ngħidu li żiemel huwa iponemu ta' annimal jew li nemla hija iponemu t'insett. L-idea ta' iponemu twassal l-idea ta' tip, bħal meta wieħed jgħid poodle li hu tip ta' kelb. Ħafna drabi jiġri li n-nies kulma jkunu jafu dwar tifsira ta' kelma hija li din tkun 1-iponemu ta' terminu ieħor. Bħall-kelma poodle ma nkunux nafu ħlief il-fatt li dan hu biss tip ta' kelb. Insibu wkoll modi oħra kif niddeskrivu r-relazzjonijiet tal-kliem fil-lingwa. Hemm dik li tissejjah omofonija, kif jidher mill-eżempji: dar = dahar; żgħar = żahar; sengħa = sena; ħadd = ħadt; sema' = sema; kolla = kollha; 9 4 IL-MALTI xahar = xaghar; nhar = nar; bela' = belha; kerha = kera; Barra minn hekk insibu wkoll 1-omonimija. Dan kliem li jinkiteb l-istess imma. jkollu tifsira għal kollox differenti: Eżempji bank (kċina) ghajn (ilma) lift (haxixa) = .bank (flus); ghajn (wiċċ); = = baħħar (iffumiga) = lift (mekkaniżmu għal tlugħ u nżul) baħħar (innaviga); Insibu wkoll il-polisemija. Din nistgħu nqisuha bħala forma waħda (miktuba jew mitkellma) li jkollha ħafna tifsiriet u li jkollhom x'jaqsmu ma' xulxin.b'dik.li 1-lingwisti jsejhu estenzjoni. Eżempji: ras = parti ta' fuq tal-ġisem; kap; ras il-mejda; sieq = parti mill-ġisem; sieq ta' siġġu; sieq is-sodda; widna = parti mill-ġisem; widnet il-kikkra; widna (ġakbin) ghajn = parti mill-ġisem; ghajn tal-labra; ghajn ta' l-ilma; Irridu nżommu f'moħħna li ċerti aspetti tat-tifsira majiġux biss mit-tifsiriet tal-kliem iżda minn dak li jissejjaħ l-istudju tal-prammatika. Dan ifisser it-tifsira li 1-kelliemi jkollu f' moħħu. Hekk ngħidu aħna, wieħed jinduna li jekk jara miktub fuq il-ħajt 'Fergha ta' bank' jinduna li dan hu bank tal-flus u mhux xi bank li toqghod bil-qiegħda fuqu. L-istess ngħidu għall-fergha. Din hija parti minn ħafna banek oħra u mhux fergha ta' siġra. F'dan it-tip ta' studju rridu nżommu wkoll il-kuntest lingwistiku jew il-komunita-test. B-komunita-test ta' kelma huwa dak il-kliem li nsibuh fi-istess frażi jew sentenza. M'ghandniex xi ngħidu, li dan il-komunita-test għandu effett qawwi fuq dak li naħsbu li l-kelma tfisser. Hekk il-kelma 'ghajn'. Fis-sentenzi li ġejjin nifhmu t-tifSira tal-kelma 'ghajn' fil-kuntest lingwistiku: eż. l. Marija sejra tixrob l-ilma mill-ghajn. Marija għandha ghajn hamra. NOVEMBRU 2000 95 eż. 2. Kelina għandha l-faċċata fuq il-fil. Tkellimnix għax ittellifni l-fil. eż. 3. Dari konna mmorru l-knisja kuljum. Dari fiha ħafna lussu. eż. 4. L-ewwel Ġimgħa tax-xahar mur il-quddies. !t-tifla għandha xaghar twil. eż. 5. Illum s-sema ikhal. Sema' l-priedka mill-bidu sa l-aħħar. 11-kuntest fiżiku wkoll għandu sehem importanti fi-interpretazzjoni tal-kliem. Kelma li ssibha miktuba fuq ħajt tal-knisja tfisser mod u fuq ħajt ta' skola tfisser mqd ieħor. Hemm ċertu kliem li biex tifhmu trid tkun taf mhux biss il-kuntest fiżiku imma anke l-post fejn tintqal il-kelma. Dawn jissejhu espressjonijiet dejtiċi. Fost dawn insibu: hawn, hemm, dan, dak, issa, imbagħad. Dan il-kliem barra mill-kuntest tiegħu jkun vag għall-aħħar. Dan jgħodd ukoll għall-pronomi personali, bħal,jien, int, eċċ. Kelma bħal, hawn, hija espressjoni dejtika (mod kif tindika jew turi permezz tal-lingwa). Insibu wkoll pre-suppożiZZ}onijiet. Meta kelliemi juża espressjoni deiktika bħal, hawn, f'ċirkustanzi normali tkun qiegħda taħdem bl-assunzjoni li s-semmiegħ jaf għalliema post qed jirreferi. Dan ifisser li meta aħna nitkellmu kontinwament nibnu 1-messaġġi lingwistiċi tagħna fuq il-bażi ta' 1-. assunzjonijiet dwar dak li s-semmiegħa tagħna jkunu jafu diġa. Jekk wieħed jgħidlek "Ħuk qiegħed jistenniek barra", din turi 1-assunzjoni li inti għandek huk. Jekk wieħed jistaqsik "Meta waqaft tpejjep?", il-kelliemi jkun qed jippreżumi li inti kont tpejjep. Dawn huma pre-suppożizzjonijiet. Atti tat-Taħdit (Speech Acts): S'issa qisna biss xi modi li bihom nistgħu ninterpretaw it-tifsiriet ta' sentenzi f'termini ta' dak li 1-kelliemi ta' dawk is-sentenzi ried iwassal. Dak li ma tkellimniex fuqu hu l-fatt li aħna bħala regola nkunu nafu kif se niġu inter-pretati. Fi kliem ieħor inkunu nafu l-att li se jagħmel kelliemi meta jgħid sentenza. It-terminu att tat-taħdit jirreferi għall-"azzjonijiet" bħal dawk ta' talb, kmand, mistoqsija u informazzjoni. Fit-taħdit tagħna waqtiet inkunu diretti u oħrajn indiretti: Eżempji tat-taħdit dirett: 9 6 "Iftaħ il-bieb"; "Agħlaq ħalqek"; "Tini żewġ liri". !L-MALTI Eżempji ta' atti tat-taħdit indirett: "Ma tagħmilx ħażin li tagħlaq il-bieb"; "Xi tgħid kieku gijal mument noqogħdu kwieti?" "Jimporta jekk jogħġbok taħseb fija?" Fil-kuntest Malti ħafna drabi għandna t-tendenza li nużaw l-atti tat-taħdit diretti. Analiżi tad-Diskors: Minkejja l-mod kif il-bniedem jgħid ħaġa u jinftiehem ħaġa oħra, minkejja li ma ngħidux affarijiet u niftiehmu xorta waħda, fit-taħdiet ta' bejnietna dan juri kemm hi kumplessa tahdita ta' bejnietna. L-istudju ta' dawn il-ħwejjeġjissejjaħ analiżi tad-diskors (discourse analizes). Meta nippruvaw nifhmu kif aħna jirnexxilna nagħnuu sens rninn dak li naqraw, nifhmu dak li l-kelliema jfissru minkejja dak li jgħidu, nagħrfu diskors ċar minn ieħor imhawwad u kif fi-istess ħin jirnexxilna nieħdu sehem f'dik l-attivita kumplessa li nsejħulha "taħdit", aħna nkunu qegħdin nagħmlu dak li jsejħulu "analiżi tad-diskors". Interpretazzjoni tad-Diskors: Minkejja li ċertu kliem li naraw miktub mhux dejjem ikun komplut u waqtiet ikun hemm ieħor mimli żbalji grammatikali u ta' 1-ortografija, aħna xorta waħda nifhmuh. Fi kliem ieħor aħna nkunu kapaċi nagħmlu "interpretazzjoni tad-diskors". Jekk aħna naraw poster f'ġurnal lokali -"Hruq f'Bormla" -ninterpretawh li jfisser li f'Bormla kien hemm xi dar li ħadet in-nar. Jekk f' bieb il-knisja tara "Kmiem qosra mhux permessi"- inti tinterpretaha li mhux suppost tidħol il-knisja bil-kmiem qosra u mhux il-qmiem qosra ma jistgħux jidħlu l-knisja. L-istess jgħodd għall-fatt li, minkejja l-iżbalji grammatikali, ortografiċi u sintattiċi, aħna xorta waħda jirnexxilna nifhmu ċertu kitba bħal ngħidu aħna, ċertu komponimenti ta' tfal batuti jew xi ittri li nirċievu minn xi emigranti Maltin. Koezjoni (Għaqda) Meta niġu biex ninterpretaw test aħna nagħtu kas tal-mod kif sentenza tintrabat ma' oħra. Hekk, ngħidu aħna, 'Missieri xtara karozza. Huwa nefaq somma ġmielha. Din inbiegħet hmistax wara għax falla.' NOVEMBRU 2000 97 B'dan l-eżempju nsibu ħafna kliem bħal pronomi personali u mehmużin, nomi, verbi, eċċ li jagħqdu t-test flimkien. Din tissejjah 'Koezjoni'. Dan ma jfissirx, madanakollu,li 1-koezjoni waħedha hi biżżejjed biex toħloq sens. Dan jidher mit-test li ġej: 'Missieri xtara karozza.' 'Dal-għodu qomt imdejjaq.' 'Tessie sejra l-baħar.' Minkejja li f' dan it-test hemm elementi koeżivi xorta waħda m 'hemmx dik li tissejjah koerenza. Tajjeb inżommu fmoħħna li aħna nifhmu lil xulxin mhux bilfors għax ħaġa tkun karatteristika tal-lingwa imma minħabba xi ħaġa li teżisti min-nies. Aħna ninterpretaw dak li nisimgħu. Fil-fatt aħna l-ħin kollu nippruvaw naslu għal xi tip ta' interpretazzjoni kif naraw minn dan l-eżempju: TESSIE: "Telefown"; ĠANNI: "Issa? Qed ninħasel!"; TESSIE: "Orrajt, orrajt". Minn dan id-diskors nikkonkludu li Ġanni ma jistax iwieġeb it-telefown minħabba li qedjinħasel u minħabba fhekk Tessie tifhem dak li l-istess Ġanni ma qalx. Minn dan ninnutaw li ħafna mill-informazzjoni li ngħaddu lil xulxin ma ngħadduhiex bil-lingwa. Tarcisio Zarb huwa għalliem u Uffiċjal Edukattiv fit-Taqsima tal-Kurrikulu, fid-Diviżjoni ta' l-Edukazzjoni. Huwa awtur ta' kotba bħal "Folklore of an Is/and", studju dwar il-folklor tal-kriżi, "Il-Miġra", antoloġija kritika ta' poeżiji u "Il-Poeżija Moderna", studju kritiku tal-poeżija moderna Maltija. 9 8 !L-MALTI 

Is-semantika

https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/63821/1/Is-semantika.pdf

Is-semantika

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

OAR@UM