L-awtur jittratta dwar il-letteratura Albaniża filwaqt li jsemmi xi awturi Albaniżi li kkontribwew b’kitbiethom.peer-reviewe

Cassar Pullicino, G.

Maltese

Cassar Pullicino, Ġużè

OAR@UM

108 IL-KITBA FL-,ALBAN IJA Ta' G. CASSAR PuLLICINO K UIJ.L pop1u jii_J-tagh:te.l minn po.!(~i ohm. minn drawwie~~: mmn twemmmu, rrul-1ewn tal-plda, m1ll-gt1amla tal-wJCc jew tar-ras, n minn l'tafna hwejjeg· ohra. Imma, fuq kollox jin-tacrnze1 mill-ilsien li jitkellem kuljum biex ifisser il-bzonnijiet ti:ghu, biex wiehed ighallem lill-iehor, biex ifakkar il-grajja, it-tqanqil u 1-aspirazzjonijiet tieghu, kif ukoll it-tinqix tal-karattru u l-hoss tal-qalb u tal-mohh f'waqtiet tal-hajja taUt ghamliet diversi tal-letteratura. Meta poplu jilhag jis.tabilixxi letteratura bl-ilsien tieghu, ikun lahaq grad oghla ta' Civilta minn ohrajn li gtumdhom ilsien taghhom mitkellem imma mhux miktub. Issa mhux il-letteraturi tal-popli kollha nholqu u kibru xorta wanda fl-istess Y.mien; u d-daqs ta' 1-artiiet mhux dejjem jew bilfors gt1andn x'jaqsam mal-kobor tal-letteratura. Fil-kaz ta' pajjizi .Zghar, bejn wiehed u iehor issib li hafna kitba nholqot bhala ri7.ultat ta' xi moviment nazzjonali Hawnhekk ser nithaddet fuq i!-1etteratura ta' 1-A1banizi -poplu zghir li ghal mij iet ta' snin kien mirfus taht rig·lejn it-Torok. Gl1andi quddiemi ktieb zgl1ir }ismu Albanian Literatu1·e, li deher fl-1955, mi'ktub minn Sturat E. Mann, 1i fost hwejjeg ohra hareg· ukoll diz7:junarju Ingliz-Albaniz. Min jaqra ·dan i1-ktieb ta' 122 pagna jsir jaf ix-xorti 1i messet '1 i1sien il-poplu A1baniz tul il-mixja tas-snin sa rna gie magnruf bhala t-tifsira nazzionali, tal-hsieb u 1-mohh ta' dan il-poplu, ghax kif kiteb wiehed mill-poeti taghhom ''Ilsien il-pop1u sthajlu raghaj 1i jiehu hsieb il-merh1a''. U dan minkejja 1-Jatt li 1-popolazzjoni ta' 1-Albanija hija maghmula, minn nies ta' razez diversi uta' twem-min imnallat, kif ukoll imhallat huwa 1-ilsien li jitkellmu. Minn popolazzjoni ta' madwar miljun u nofs ruh, wieh~d minn kull sebgba huma Kattolici, bhalna, u l-bqija Ortodossi. IJ~lYfawmettani jghammru fin-nofs ta' 1-Albainja, il-Kattolici fin_-na;~f1 t?<' fug, u l-Ortodossi n-nal1a t'isfel. L-ilsien Albaniz huwa, 1atinizzat hafna; nieqes minn· bosta ldiem tal-biedja u kl,i~m tekniku iehor, kif ukoll minn kliem li jfisser nisei. u geb-bieda jew parentela. Aktarx ta' nisei Latin hnwa 1-kliem u ·1-gl'lajdut li ghandhom x'jafjsmu mal-ltajja ta' 1-ibliet, jew bini ta' lL-KITBA FL-ALBANIJA 109 torotJ, Y. ri.~lt u tixtJ u gonna ligi u religjon; waqt _li m~ll­lslavonikii badu l-kliem tal-biedja u tal-gliodod, u m1ll-Gneg gejj i p il-kliem tac-cerimonjal Ortod~ss .. Mit-Tor,k issellfu, ~-isn~.i­jiet ta· 1-ilhi<":-;, ta' 1-ikel u tat-taqs1m1et tad-dJar, _waqt h mit-Talian {!:r·w l-ismi~iet godda teknici tal-ligi u tax-XJenza. G~ad­!JOlll qr\~hdin jithabtu biex iwaqqfu sewwa u darba glial deJJem :-;i;.;t<·nla ta · kitba u ta' grammatika. lnlllln b'danakollu meta 1-poplu sab ruliu · dahru mal-liajt kemm-il darha fil-grajj~t ta' 1-Albanija n-nies fittxew jingliaqdu kontra 1-ltakkiema u j]hqu 'l xulxin b'mezz ta' l-ilsien taghhom. 'l'ul is-seklu XV 1-Albanizi qalgliu taptipa wara 1-olira minghand it-'l'orok. tt rna' kull telfa liafna kellh9m jitturufnaw irwielihom u jmorru l-Grecja, 1-Italja jew Sqallija, fejn gliad hemm nies imnisslin minnhom li jitkellmu gliam:la ta' Albaniz miftiehem minnhom. Sas-seklu XVIII ftit kien hemm kittieba, tnelilii xi wliud fi Sgallija li nxtelitu ghall-gbir tal-ghana qadim u tal-lirejjef u l-leg·gendi li kienu giebu maghhom meta hallew art twelidhom tliet mitt sena qabel. •Go 1-Albanija la hemm skeijel u lanqas stamperiji, u l-hakkiema Torok langas ma xtaqu jgibu 'l guddiem il-kitba f'ilsien il-poplu gliax bezghu minn xi tixwix. Tant huwa hekk li glial mitt sena shah, tista' tghid tul is-sekiu XIX kollu, bil-kemm deher ktieb wiehed go 1-Albanija, waqt li barra minn pajjizhom 1-Albanizi ipproducew liafna kitba fl-Italja fl-Egittu, fir-Rumanija, fil-Grecja u fil-Bulgari:a - artijiet fejn kien hemm kolonji shah ta' nies eziljati. Dik il-habta t-Torok kienu zammew 11-poplu lura hafna u b1a taghlim ta' xejn billi ippro,jbew ghal kollox il-ftuh ta' 1-iskeijel. Rullimkien f' dawn il-pajiizi li semmejna 1-kittieba kienu jfittxu li jigbru 1-folklore - il-ghana u 1-hrejjef - u ghalhekk il-bicca 1-kbira tal-lettera-tura Albaniza mhijiex hag' ohra hlief gabriet ta' folklore magh-mulin bil-hsieb li jinzamm haj 1-ideal nazzjonali li ghandu jwassal ghall-ghaqda mill-gdid ta' dawk 1-elu;f itturufnati minn pajjizhom. F'dan il-ktieb li semmejna, naqraw li hafna kittieba kellhom k~riga_ g?olj~ fil-haija p~bblika u b'danakollu mexxew 'il qud-drem rls1en 11-poplu. Wrehed minnhom kien Zef Schiro (1865-1927), Sqalli-Albaniz, poet a, folklorist a u patrijott li Iahag Pro-fessur ta.' 1-ilsien Albaniz fl-Istitut Orjentali ta' N apli. Imba-ghad kien hemm Mid'hat Frasheri (1880-1949), pro~atur tajjeb. 110 IL-MALTI l{ittieb ta' novelli, imrobb:i ['Istanbul, imlatltwll sewwa fis-Ser-vizz Civil tat-Torok, li kellu ji1alli fl-1910 biex jinxte!let ghall-hajja pubblika sakemm 191:2 pajjizu ha l-indipendt•nza u Fra-sheri lahaq 1-ewwel Ministru tax-Xoghlijiet Pubbli6. Fl-ewwel Gwerra E:bira kienu nternawh imma want reg·a' kien :Yiinistrn ghal hafna drabi, u darba wkoll ghazluh Ambaxxatur f' A ten e. Fit-tieni Gwerra Kbira, ghalk~mm xih, igg·ieled kontra t-'l'e-deski sakemm fl-1945 kellu jhalli pajjizn minhabba r-rebha tal-Komunisti fil-Gvern. Sa l-1948 kien irnexxielu, minn Parigi fejn kien, igi1aqqad 1-Albanizi ta' bosta artijiet, n sena vvara mar Londra u 1-Amerika, u kierr sejjer l-Bg·ittu biex iinr 1-Albanizi ta' hemm meta lahqitu 1-mewt f'Ottubru ta' l-l9c1\J. Luigi Gurakugi (1839-102:3), poeta, 1-istess btull Frasheri, inxtehet ghall-politika u meta l-Albanija saret indipendcnti lanaq 1-ewwe1 Ministru ta' l-Edukazzjoni. Ji'il-Gwerra 1-Khira ;i,amm rna' 1-Awstrijac,i u heggeg ii-Gvern biex iohrog kotba ta' 1-iskola bl-Albaniz, barn> li fetah ukoll 200 skola dementari. F1-1924 kien Ministru tal-Finanzi u sena wara, kif kien se]]er 1-Italja, i1taqa' mieghu wiel1ed g"liaclu politiku u qatln. Insemmu kittieb iehor u bizzejjed. Brnest Koliqi (1903-) studja fi Brescia· u mrawwem tajjeb fil-Letteratura Tttljana, huwa mxaq1eb hafna lejn 1-Ita1ja. Qaleb f'i1sienu 1-poezija ta' Carducci u ta' Pascali u fuq 1-istil ta1-k1assici Taljani kiteh poezija merfugha u fi.losofika b1-ilsien tieghu. F1-1935 qaleb ukoll I Sepolcri ta' Ugo Fosocolo - hag·a 1i tolqotna 1i1na l-Maltin ghax kien sewwa sew dik il~habta li Dun Karm, il-pm~ta naz-zjona1i taghna, qa1eb ghall-.Malti u hareg 1-istess poem a l-Oqbm, 1i bih zied ikabbar u jsebba-h 1-Kitba Maltija. " Dan Ko1iqi nbaram fit-tag1ib politiku 1i g·ara f'pajjizu gabe1 il-gwerra u meta, f? April ta' 1-1939, itJraljani haclu 1-Albanija taht idejhom, accetta 1i jsir Ministru ta' 1-Edukazzjoni, waqt li fl-1943 sar President tal-Kunsill Faxxist ta' Tirana, il-be1t knpita-li. Meta 1-Komunisti te1ghu fil-Gvern fl-19,15, Ko1igi hara,h u ba-qa' jghix Ruma. Ma nistax noqghod insemmi wiehed wiehecl il-kittieba rnagt1-ru.fa li jissemmew f' dan i1-ktieb ta' S.tuar"t E. Mann. Ikolli nghaddi gnal hag'ohra- i1-motivi li 1-aktar ispiraw i1-kitb<t tagt1-IL-KITBA FL-ALBANIJA Ill ll(llll. !Hwlma diga rajna, hafna mill-poezija li dehret mhijitlx 1llief gbir '"' gtuum n legg·endi tradizzjonali. Fein il-poeta bide! je\\ holuq xi hag·a minn tieghu aktarx li hemm nota ta swied i1-<ptiil, ta' nustalgija. Niehclu Schiro li semmejna. Fl-1900 dan lwn·g poema twil jismu F'Art Barranija. Huwa 1-epoka tar-rifu-gfati Allwnizi tas-sekln XV li wan li rifsu Napli marru joqoghdu li ~qallip. Pil-bidu 1-poeta fisser kemm kellu jara pa~jizu taht it -Tmul\. nn bagtw<l f' dagqa x-xena taqleb u jehodna Palermo, gunwt:t wal1da lejiet i1-Milied fejn, imdawwrin madwar il-mejda ta' 1-.ihl, knll vviehed mill-qraba ta' Schiro jghid storia fuq il-kolonji Alhanizi, n tispicca fug nota ta' fern ghax 1-Albanizi ta' Srjallija jinsahu t1ielsa u ghad hemm tama li xi darba 1-Altanija wkoll ghar1 tehles mill-madfuad tal-barrani. Ht:kk nkoll 1-at1jar versi lirici ta' Filip Shiraka (1895-1935) hu1ua wknll nosta]g·iC::i. Wahda mill-isbah, li naqraw migjuba bl-Tngliz f'dan il-ktieb, jisimha Lil Warda Midbiela. Fiha 1-poeta jiRtaqsi min kien dak li qata' 1-warda biex hekk firidha minn shabha u issa tinsab rnidbie1a u mgt1affga. Dan i1-hsieb ifakkar il-poeta fil-hajja tiegt1u nnifsu. Huwa wkoll mifrud minn niesu n minn slwhn, 'i1 hogtwd minn artu, u ihossu midbiel u mghaffeg barra minn pajjizu. · -Xoghlijiet ghall-pa1k m'ilhomx wisq li bdew jinkitbu. U 1-istes;;, il-kitba dramatika aldarx ghandha motivi patrijottici. J.1-ahjar kittieb ta.' trag·edji u kummiedji huwa Kristo Floqi (1873) avukat li kien 1-ewwe1 wiehed 1i abbozza dokumenti 1ega1i b'ilsien il-poplu. Iktar miil-kitba ghall-palk, dam rna kiber ir-rnmanz fl-Alhanija. In-novelli u 1-essays 1-aktar 1i jidhru f'rivisti lc gi1adhom rna gewx mig·bura sewwa. X'inhija x-xeira moderna tal-kitba? Fl-ahhar kapit1u ta1-ktieb tiegbn, Stuart Mann ighidi1na li mill-gwerra '1 hawn gegh-din jidhru xi motivi ta' propaganda Bussa fil-letteratura Albaniza, ng-hidn atma g;ustizzja socjali, mibeghda tal-hakkiema ta' dari, suggetti industrijali u ekonomici. Jl-palk gej 'il qudiem taht it-tmexxija ta: Kol Jakova, li ga1eb hafna drammi Russi. X'ghad isir 'il quddiem rna nafux b'dawn i1-hafna kurrenti, wiehed kon-tra l-iehor. Sal-lum il-kittieba kienu ftit, u aktarx dawk li stud-jaw fl-Halja, fi Franza, ir-Rumanija, 1-Awstrija, 1-Amerika jew ir-Russja. lmma t-taghlim tal-poplu 1-lum kiber, u meta jikber it-tagh lim jikber il-ghadd ta' nies li jafu jaqraw u tinholoq gene-razzjoni gdida u iktar ghammiela ta' kittieba h1sien il-poplu. 

Il-kitba fl-Albanija

https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/57305/1/Il-kitba%20fl-Albanija.pdf

Il-kitba fl-Albanija

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

OAR@UM