L-awtur jagħmel analiżi letterarja dwar ix-xogħol teatrali ta’ Ninu Cremona bħala drammaturgu.N/

Chetcuti, Ġużè

Maltese

OAR@UM

67 A. Cremona Bhala Drammaturgu Studjtt Kritiktt ta' (-}uzE' CHETCUTI NINU Cremona - fi kliem il-Professur Aquilina - bena isem sabili fil-lettern,tura 'Maltija li tista' xxebbhu lill-gebel tas-sisien fi.l-bini ta' dar kbirn,. Hu wiehed mill-pijonieri tn,' l-Ilsien Malti. Hadem f'knll fergha sew xjentifik:l kemm lettemrja tn,' lsienna: grammatika, folklore, bijografi!a, drammi, proza u poe-zijn,. Fih tinhass 1-energija spontanea ta' kittieb u ta' Malt.i 1i iddedika hajtu kollh:J, f'hidma li ma qatghet xejn ghall-mixi 'l qud-diem. tal-letteratura Maltiia. Ma hux il-t1sieb tieg:li,i li nittratta fuq ix-xogMijiet fa' Ninu Crexnona btmla grammatiku jew bhala poeta, izda bhah drammaturgu, bt1al::L 1-hiitieb tad-dnunm b'att wiet1ecl "Ecce Homo" u tad-dramm b'names atti "Il-Fidwa tal-Bdiewa" li nistgtm nqisuh blia1a 1-ewwel g·ebh soda ill-bini ta' l-arti dram-matika Maltija. "Il-Fidwa tal-Bdie'V'i·tt" hi interpretazzjoni ta1-kobor molibi ta' pop1u ckejken li, gl'Jax zgt1ir, Mieg·lu nejjem jitt1abat kontr::t 1-mewg ta1-t1ajja. Dan id-dramm irridu nharsu 1ejh, kif kiteb tajjeb hafna 1-Professur Aquilina, bt1ala xogt1ol letterarju aktar milli bt1ala xog-twl ta1-palk. Dan ma jfissirx, kif zied igliid Aquilina, li nFidwa tal-Bdiewa rna jistax jinliadem, ifisser -hiss li hu tqil biex jinhadem, ghax 1-atturi, irgie1 u nisa, irid ikollhorn 11ifs kbir biex izommu nn,j 1-interess fil-g;rajja 1i tinghad U sselltl £'dan id-dramm... ... Nghid li jista' jsir il-ghaliex 1-izvilupp tal-grajja jig·bor diversi incidenti ta' natura drammatika li, jekk ikunu interpretati sewwa, gnandhom jogligbn lil min jarahom. It-teknika moderna tal-palk titlob heffa fi-azzjoni, xeni u sitwazzjonijiet li mh11miex impossibbli biex jigu rappreze11tati fuq il-palk, u djalogi Datura1i bi stil li mhmviex elaborat bla b.Zonn. Il-1um il-Palk Modern irid naturalezza u mhux artifi. cja1ita fi-espressjoni u fi-azzjoni. IZda li1 Ninu Cremo11a f' dawn iz-zewg drammi rridu nharsu lejh bJ'Jala figura letterarja, bhala l-b11iedem li nqata' miz-zmenijiet tagima u hadna b1-immag·inaz-zjoni fi zminijiet imbieghda: f' Ecce Hmno hadna fi zmien Kristu ma' 1-elfejn sena ilu, u f' Il-F'idwa tal-Bdiewa fi zmien 1-IspaDjoli, mal-names mitt sena ilu, qabe1ma gew il-Kavalieri. Kumment f'1oku hafna ghamlu l-awtur fi-introduzzjoni tad-dramm "Ecce Homo" : "L-istil klassiku, id-djalogu narrativ, 68 IL-MALTI i!-frazjologi.ia konvenzjonali romam~, icl-drawwiet ta' 1-atmosfera pa.gana bl-ant;t.esi tal-najja ta' 1-ewwel Insara jagnzlu lil dan ix-xogtwl mix-xog't1lijiet drarnmatici 1-ohra bl-lnn1 li taw lill-Palk Malti x-xehta ta' 'l1eatru Modern. "IZda gnal min gnandu s-sens ta' 1-arti drammatika din id-r1ifferenza ta' xena, c;til n azzjoni m'ghandhiex ittellef, biex in-gt1id hekk, il-valur tat-telmika tal-kompozizzjoni. \Vara kollox hiex wieht:d jagMi hicb1 xoghol iajba, sew jekk dramm jew lmm-miedja, barra mill-fignra tal-persunag·g·i, il-kittieb gt1andu jatlSeb fil-fond, fil-kulur ta' dik 1-arti u z-zntien li fihom inhadmet 1-az-zjoni; ghax dak il-knlur u 1-ambjent u z-zmien ma jinMieg·x li jknn t::tbilfors ta' dik is-socjetiL li fosthom igt1ix i1-poplu tal-hun biex tkun bicca xoghol tajba skond it-telmika tal-Pallc Li kiekn ma kienx hekk it-trag·ed,ji ta' Shakespeare, u ta' drammaturg'i ohra Griegi, Latini, Taljani n Franbzi ta' 1-iskola drammatih qadim~t marru fil-mizbla }ew inharqu". "Ecce Homo" jigbot fih sug·gett storikn b'persunag·g·i bnal ta' Ponzju, Klawdja u !-Madalena kif nafuhom i11ill-Bibhja. IZda fuq din il-bazi storika 1-awtur gharaf it1addem incidenti u sitwazz:jonijiet immag·inarji. Il-lmncett - lnmcett mistiku - hu mizmum mill-bidu sa l-aM1ar, u d-dramm aktar ma jimxi 'l qud-diem aktar iqanqal 1-interess sakemm jasal ghall-konkluzjoni li fihn, tigbor forza. ta' t1sieb n ta' immaginazzjoni. Konkluzjorii mill-izjed effettiva. It-tliet unitajiet, jigifieri z-Zmien, il-Lokal n 1-Azzjoni, izommu J-moviment miexi, bla qtugh u bla tanwid. Id-djalogu, billi hu elaborat u mimli b'sentenzi letterarji, jista' nut joghgobx lill-udjenza, moderna li trid tisma' djalogu semplici, dirett u car daqs il-kristall. T d-djalogu jricl jinhadem h'mod li jping·i quddiernna 1-hajja reali. IZda dan 1-episodju bib1iku "Ecce Homo'' jehodna f'epolm mbieghda u jfakkarna f'elementi u f'persunag·gi li 1-lum qegt1din ighixu f'saltna ta' poezija u ta' immaginazzjoni. Gtutlhekk id-djalogu rna rridux inharsu lejh bil-gnajn kritika taz-zminijiet tagnna, imma nistu-djawh u napprezzawh hha1ma nistudjaw u napprezzaw xoghol ta' poezija. Mhux ghalkemm wiet1ed jaqbad u jgt1id: "Dan ix-xoghol mhux tajjeb!" semplicement ghax ma jaqbilx mat-tendenzi u 1-gosti tal-Palk Modern. Bicca xogtwl ta' arti, meta tkun ispi-rata u miktuba bis-sengna, hi tajba u jkollha, bla dubbju, merti letterarji kbar. Dan nistghu ngbidnh ukoll gl1al "Il-Fidwa tal-A. CREM:ONA BRALA DRAM.M:A'l'GRGU 69 Bdiewa", dramm epiku-pastorali li iih 1-awtur gt1araf jinseg erba' elementi importanti: l-element storiku, patrijottiku, religju~, u lettemrju. H u dramm miktub fuq il-fonna ta' versi enclekasillabi. Gtmliex dramm ghandu .iinkiteb fil-ghamla ta' poezija? Id-dramm f'poezi!a nbeda fiz-zmenijiet tal-Griegi, :,;peejalment billi kien jinkiteb f'xi okkazjoni ta' festa religjuza. Din it-tradizzjoni Griega ta' dramm f'poezija wirtuha 1-Inglizi £i zmien ir-Regina Eli~abetta, billi kienet adclattata hafna gt1at-teatri taghhom li kienu fil-miftuh, fl-arja aperta. Hemm ukoll il-fatt illi 1-poezija hi aktar fa0li biex vviehed jiftakarha mill-proza, u clik kienet vantagg· fi zmeni}iet meta cl-clrammi kienu ,iezistu aktar fil-memorjrL milli bil-kitba jew stampati. Il-poezija wkoll hi addattata t1afna gt1ad-deskrizzjoni ta' xeni li ma jkunux qed jidhru fuq il-palk. IZda l-poezija fi drammi bdiet title£ 1-im-portanza u 1-effett taglll1[t meta 1-palk beda jinghalaq bejn erba' hitan u gtmlhekk setghu jitwaqqfu x-xeni li jarahom kult1add. H:c1a c1-dramm f'poezija. mrt nqatax ghal kollox. Baqa' jezisti btmla bicca xoghol artistika li tigbor fiha tema ta' livell gholi, ta' tu;ebijiet li jaqtgtmna miz-zmenijiet tal-hun u jehduna f'hajjn ot1ra, galb persunagg·i ohra tad-denun u l-lat1am bhalna imma li 1-lmn, ghax maqtugtw. b.afna minna, qed igbixu fl-immaginaz-z,ioni taghna. "11-Fidwa tal-Bdiewa" jiftut1 bi prologu. Id-dramatist tal-lum la juza 1-prologu u lanqas 1-epilogu. Il-prologu hu ta 'origini Griega, u 1-iskop tiegtm kien li jaghti lill-uc1jenza 1-informaz-zjoni meMieg·a fuq is-sugg·ett li jkun ser jig·i ittratta.t. Il-prologu kien uzat b'effett kbir minn Shakespeare bhalma wkoll mic1-dramatisti klassici Spanjoli Lope de Vega u Calderon. Ninu Cremona fil-prologu tal-"Pidwa tal-Bcliewa" jagMina hjiel ta' dak li ispirah biex kiteb dan ic1-c1ramm storiku-patrijottiku li ]fisser grajja ta' sagrificcji li g·arrbu missirijietna tant il-hakma tal-fewdntarji Spanjoli u tas-sibbien Torok Ii ta·' sikwit kienu jat1btn gl1al niesmt. ]'i ldiem il-Professur Aquilina, "il-prologu je\v bic1u tal-grajja Maltija, bhala poe rna orig·inali fil-letteratura tagtma, mimli xbihat hajja, wa!1du hiss, jistlioqqlu jissejjab x''ghol ta' mghallem". F' clan il-prologu, il-fakultajiet immaginattivi ta' Cremona jahdmu tajjeb liafna : bl-immaginazzjoni tiegtm hu jgaghalna ngt1ixu ma' niesna b' t'lames mitt sena, ilu fil-ferh u fin-niket, ti.d-dmwwiet u t-traclizzjonijiet taghhom. L-ambjent tal-lokal 70 IL-MALTI u ]-atmosfera taz-zmien ipingihom u jnaqqaxhom bis-senglia. Jl-gmie1 u 1-ku1urit tal-kelma. flimkien mal-qawwa u 1-kobor ta' 1-idea jigbru fihom l-icleal ta' l-Arti. U dan i1-pro1ogu ngliid gtalija nqisu b!1ala bi6ca xoghol ta' art1 sabi!1a gt1ax fih i1-kelma hi mhaddma u mirquma u l-idea hi qawwija u Qriginali· Il-fan-ta&ija f dan il-prologu ta!1dem daqs kemm tahdem ir-realta, u l-awtnr jinterpreta grajja epika li ty:anqal mill-qiegli i1-kuxjenz:> 1mzzjonali u taghni fil-gieh u l-g1orja 1-letteratura ta' lsienna:. Jl.-~~mjja tad-dramm hi sernpli6i, episodika fi1-kostruzzjoni, ilJ)ma kull hsieb u kull xena 1mma marbutin bis-sengha bha1 (phda gawhar met1jutin flimkien fil-:Oajta fina tas-suggett : IGen il-bidu ttts-sek1u XV meta Malta kienet tinsab ghaddejja minn ;i;rnenijiet koroh fl-istorja ta' t1ajjitha : il-jasar tal-liakma. t£Ll-fewd£Ltarji u l-<1ttakki ta' l-egt1dewwa Barbrin. Ghalkemm, skond iHtehim ta' l-1420, il-privileggi u d-drawwiet tal-Maltin ke1-lhom jibqghu bla ma jittiefsu, Don Gonsalvo Monroy li f'iuejh Malta kiem't fdat<1 mir-Re Alfonso ta! Aragona, !1awwad u haqar lill-Ma1tin kemm felat1. Il-Maltin li ma felhux jinliaqru aktar qamu kontra Monroy, u lil martu Donna Costanza, glial-quha fil-Kastell tax-Xatt ta' Sant'Ang'lu. :Bi ftehim mar-Re Alfonso, i1-Ma1tin fclew arthon1 billi kellhom i!1allsu s-somma ta' 30,000 fjorin. Din il-grajja, kif rakkontata minn A. Cremona, turi kemm kien kbir u gholi 1-prestig·ju nazzjonali. N araw 1-ewwel xrariet ta' patrijottizmu fil-kliem ta' Pietru : "U g!1aliex, Ga wdenz, ghaliex Ga wclenz minn fuqna, dan-nghas minn fuqna ma ntajrux u f'clemmna, bha:l nies u le b!1al bhejjem, dil-mot1qrija m' ghanclniex il-t1ila nsikktu tal-ghakkie:;; ?'' u fil-kliem. ta' (1-anni : "Inqumu, hekk Alla jrid bil-jedcl li tana!" Tqanqil imheg·g·eg ta' patrijottizmu jidher fir-rewwixta tal-bdie-wa. Pietru jheggighom : "J a Dejma ta' 1-Ibdiewa, il-qilla nuru u demmna halli nxerrdu ghall-Fidwa. Mqaclclsa, glialiex hekk Alla jrid.'' A. CREMONA BHALA DRAMMATURGU 71 Sentimenti ta · patrijottizmu jiclhru wkoll fl-aqwa taghhom m~ta Hozi, gt1all-g·id u ghall-helsien ta' pajjizha, tat gidha u H~h1ez tag11ha: ".Jien nizzik !1ajr. ja ghiez, gtm·aq ta' gbini, g!1ax ridt il-Ium ttudli dar ommi ghal kollox, imzewwaq f'lewnek btw,l farfett tittajjar 'il boghod mis-sieheb li stenniek dal-ghodu biex thammar IUl]i, lib sa ta' 1-Imhabba." Ma' !-element patrijottiku nsibu marbut 1-element religjuz. N araw 1-element relig·juz imdallt1al fil-karattru ta' Dun Sidor li, fil-biza' u l-wahx tal-mewt, insibuh iheggeg u jfarrag lill-bdiewa hil-kelma t' Alla. It-tama u 1-imhabba fil-Madonna nsi-buha fil-kliem ta' Rozi, ta' Pietru, Anni, Mari u !1afna ohrajn: ''Li kienet il-Qaddisa Omm Alla tagtma tisma' f' dal-jum ghaziz tnehid it-tfajla ta' minghajr !1jiena, u tilga' gol-hdan taghha demg!la biss wanda.,. L-element letterarju jaghmel ukoll parti importanti f' dan id-drarnm. Il-versi endekasillabi mibnija fuq il-fonna klassika-dida: tika, il-kelma mirquma, maghzula, imqieg!1da f'lokha, 1-·espressjonijiet, il-metafori, is-similituclni, kollha ma!1dumin bis-sengha, il-mumenti trag·iCi waqtiet imtaffija b'sitwazzjonijiet ta' sarkazmu u ironija, il-ferli u n-niket, ir-reb!1 u t-telf, 1-imhabba n 1-mibeghcla, id-draw\viet u l-ilwien lokali, kollha mpingija fi kwadri cari u realistici. Id-dramm iqeghclilna quddiemna l-t1ajja taz-zmien, kif g!1exuha missirijietna, il-bicca 1-kbira minnhom bdiewa, tatit il-hakkiema ta' Spanja. Insibu riferenzi fug 1-ilbies li kienujilbsu dik il-tmbta, fuq il-karatteristici tal-poplu bidwi, u fuq id~"~faw­wiet li gt'.exu fibom, btmlma ln:ma t-tba!l11ir bil-weraq taz-teb-bug, il-ghotja ta' zewg !mtiet marbutin b'zagarella u liatem f'!1alq wat1da minn hom, it-tqeg!1id fuq fomm l-gt1arusa ta' ftit g!1asel pur imtmllat mal-!1wawar tar-rihana, it-tkebbis ta' hug·-g·ieg·a b!1ala sinjal biex in-nies tingabar taht I-anni, il-qtugh ta' tmf mill-libsa tal-gharusa fejn kienu jehemzu xi bebbuxiet•, u 72 IL-MALTI 1-iirihalla li kienet titqieghed fuq il-bejt tad-dar biex turi li hemn1 xebba ghaz-zwieg·. Kif jiclher car, "11-Fidwa, tal-Bdiewa" hu dramnr pastorali gtmx fih Cremona jnaqqax atmosfera ta' tw,jja ghal kollox rall-lija. Deskrizzjonijiet ia' postijie!;, ta,' lbies, ta' kliem, ta' draw-wiet, ta' mgiba, ta' karattri, kollha jpingulna kwadri ta' hajja pastorali, i1-tmjja li fiha, l-bdiewa taghna trabbew, ghe:xu u kibru. Kamtteristika er;senzjali fl-isvolgiment tad-dramm hi t-tnaqqix preciz u naturali ta1-karattrL L-awtur dejjem irid izon1m quc1c1iem ghajnejh illi fi1-karattri li jpingi ghandu j1mn hemm naturalezza u !1ajja. Insibu fil- "Fidwa tal-Bcliewa;' ka-rattri stcirici bha1ma wkoll karattri fittizji : il-karattri f'konflitt bejniethom li jaghtu vitalita licl-clramm. Ta' min jinnota 1-kun-trast fil-karattri 1i 1-awtnr gt1araf jaqla' tajjeb hafna biex izomm icl-dramm l1aj u n~ovimentat. Naraw il-karattru ta' Rozi, tfaj1a 1i tippersonifika 1-imllabba, fkuntrast ma1-karattru ta' Xanclra, haxixa, hazina, qalbha mimlija mibeghcla gtmll-umanita 1i haq-ritha. 11-karattru ta' Pietru, kolonna ta' salltm u qlubija, na-rawh f'kuntrast rnal-karattru ta' Pedm, bniedem bezzieghi u b1a !1ila .. 11-karattru ta' Peppu 1-Iblah jidher ukoll jinqala' hafna f'kuntrast ma' karattri otua ta' haddienm biez1a u serji bha1ma huma (i-anni u Gawdenz. Karattri mill-izjell maqlugha :u effettivi huma ta' Rozi u ta' Fietru. Rozi gtwxet hajja clrammatika. F'tmjjitha naraw it-taqlib mill-ferh ghan-niket, mill-t1elsien ,ghall-jasar, mill-biza' tal-rnewt ghacl-dawl tal-hajja. Hi ~ran·be'~ il-biza' u l-wahx meta waqgtwt ilsira tax-xewqat !1ajna ta' Don Carlos, imma garrbet d:oll il-ferh n l-l1ajr tal-liberta meta Pietru t1elisha mill-jasar, u mill-gelid kisbet id-dawl ta1-liajja u ta' 1-imtmbba. Id-dinjita u s-serjeta fil-lmrattru ta' Pietru t:hosshom jim-pressjon::twk. L-aqwa episodji tad-Llmmm jizvolgu rwiehhom fuq il-karattru ta' Pietru. G!l,anllu mumenti ta' mhabba b:halma \vkoll ta' mibegtlda, ta' paci bhalma. wkoll ta' gliecl. Pietru hu bniedem ta,' detenuinazzjoni kbira. Hu laga' b'sidru l-mewg a!n·ax tal-1Htjja : lm ggieled u tt1abat sakemm fl-ahtmr rebah. ''11-l!'idwa tal-Bdiewa" hi bla ebda dubju dramm ta' valur A. CREMONA BIIALA DRAMMATURGU 73 letterarj-u ghax fih hemm dik is-se11gl:1a lirika u artistika li Ore-mona gharaf ibadclem tajjeb hafna. Is-suggett mimli b'":sentimen-ti ta' patrijottizmu u mnanita, jitla' tajjeb hafna, gt1all-climax. Naghlaq b'kumrnent li ga ghamiltu fil-bidu ta' clan 1-istudju: minkejja. li t-tendenza u 1-mentalitu fuq il-Palk il-lnm tbiddlet tmfna, b' c1anakollu d-drarnm f'poezijfc mrr nqatax gbal kollox. Tassew illi c1wal tal-letteratura In.'.:Jiza blirtl Riehard Sheridan. Oscm· Wilde, Jobn Galsworthy, .Tame,.; Bridie, John· :Priestley·, Bernard Shaw, u Somerset :Mauglmm btbu l-'plays' tagnhom fi proza, imma dejjem jibqa' 1-fatt illi c1rammaturgi olira, bhal T.S. f:ljliot, Norman Nid10lson, W.H. Auden rt Ronald Duncan kit-hn .f'poezija, u 1-infhnvenza u l-effei·c taghhom. fuq il-pubbliku kienu kbar hafna. "~'Innler in the CatheclraJ'' u "The Family lleunion" ta,' 'l'.S. Bliot, "The Old M::n of the Mountains" ta' Nicholson 1; "rl'his Way to the 'l'omb'' ta' Ronald Duncan, kellhom SUCCess fenomenali, U Wl'PW illi 1-ndjenza tal-lum, gli.al-kemm in-nies sam materjalisti 1.1 realist:ci hafna, ghadha thoss rnl1ha migbuda mill-elokwenza u l-gmiel tal-poezija. Hekk ukoll nista' ngt1id ghad-dramm liriku ·"Villon" ta.' Robert Gordon Anderson mahn1g fl-art ta' Man:rmona, 1-Amerika. Dan id-dramm poetilm joqghoil. fost 1-isbah u 1-aqsva drammi li nt1admu fi zm1enna. Dan birx nuri, kontra l-idea mghawg·a ta' t1.afna, illi d-r1ramm poetiku ma mietx. Imma kif ser nikklassifikaw "Il-Fic1wa; tal-Bdiewa.'' ta.' A. Cremona? Ma ghn,ndniex xi nghidu, gt1al dik li hi popolarita u addattazzjoni ghall-Palk, ma tistax toqghod t1de~n il- 'plays' li semmejt hawn fuq, izda nistghu nqegnduha ma' 'plays' tal-kategorija ta' "Cenci" ta' Shelley, u "Sanison Agonistes" ta' .Milton, li nammirawhom b!1ala xoghlijiet sbieh ta' poezija u tfL' djalettika, imma li fil-prattika m:a nistghux narawhom jinhadmu fuq li 'stage'. Ghalhekk, fil-fehma tie.ghi, ''Il-Fidwa tal-Bc1iewa'' tappartjeni aktar lil-lette-ratura milli lid-drama. Ninu Cremona 1m figura mill-izjecl importanti u interessanti fl-istorja ta' lsienna. Id~dawl 1i kebbes lm fil-letteratura Mal-tija jibqa' jixghel matul iz-zmien fil-qalb kbira taz-zg!mzagh. 

A. Cremona bħala drammaturgu

https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/55886/1/A.%20Cremona%20b%c4%a7ala%20drammaturgu.pdf

A. Cremona bħala drammaturgu

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

OAR@UM