Għall-bidu tas-seklu dsatax, f’Malta kienu ġew ħafna nies kbar magħrufin bħala letterati jew diplomatiċi. Fost dawn il-kittieba żgħażagħ naraw lil Ángel de Saavedra y Ramírez de Baquedano.N/

Galea, Ġużè

Maltese

OAR@UM

70 KITTIEB SPANJOL F'MALTA Ta' c}u.ZE' GALEA GHALL-BIDU tas-seklu dsatax, wara 1-Gwerer ta' Napuljun, f'Malta kienu gew tiafna nies kbar magt1rufin bhala letterati jew diplomatici. Billi fi zmien it-tweghir u 1-gwerer ta' N apuljun ma kenitx haga hafifa li wiehed isiefer minn pajjiz ghal ie:lior, malli saret il-paci u 1-Ewropa striet1et mit-taqtigt1, kull min sata', hareg· minn pajjizu u mar izur artijiet ohra biex jara u jiltaqa' ma' gnus ohra halli jaghmel hbieb, jiftah negozji jew jara kif jat1-sbuha nies ohrajn. Billi 1-Gzira taghna tinsab f'nofs il-Mediterran, milhuqa minn kull naha, il-bastimenti kollha ta' dak iz-zmien li kienu tal-qlugt1, kienu jidhlu jistriehu fil-portijiet taghna u b'rihet hekk, tista' tghid li kull min jiccaqlaq minn pajjizu u jidhol fil-Bahar Gewwieni, kien isib ruhu f'Malta. Ghalhekk naqraw li f'dak iz-zmien waslu f'Malta Coleridge, Disraeli, Byron, Scott, Rossetti, biex isemnrn ftit kittieba biss. Ix-xorti riedet li f'dik il-habta kiBH ighix f'Malta John Hook-ham Frere, letterat Ingliz fabbli, gharef u ghani, bniedem magh-ruf ma' 1-Ewropa kolllu ghall-kultura tieghu, ismu kien jissern-ma fost 1-aqwa nies ghorrief u kelmtu kienet mismugha mill-mexxejja tal-Gvernijiet. Hookham Frere bil-personalita tieghu kien jigbor ma' dwaru l-at1jar nies Maltin u barranin, fid-dar tie-gtrn ta' fuq il-Gwardamanga kienu :iiltaqgtrn 1-ahjar irjus; kien tmbib kbir ta' 1-Isqof Caruana, ta' Mikiel Anton Vassalli u ta' bosta otm1jn u billi hu kien jaghraf il-ghaqal u jaf xi jsarraf id-dehen, lrn sewa mhux ftit biex holoq xejra ta' koltura gholja f'din il-GZira tagtma. Fost il-barranin li sabu ruhhom f'Malta u li ngibdu lejn Hookham Frere kien hemm kittieb faghzugh Spanjol li 1-lum magt1dud fost 1-aqwa kittieba ta/ pajjizu. Don Angel de Saavedra y Ramirez de Basquedano, Duka ta' Rivas, twieled fil-belt ta' Cordova fi-1791 u ghex hajj a ta' avven-turi. Li kieku lahaq twieled mitejn sena qabel, kieku Don Angel kien jinghad btmla wiehed mill-Conquistadores, izda fis-seklu Ji twieled, il-hidma ta' dawk il-qalbiena rebbieha ta' artijiet godda kienet intennnet u z-fagnzugh nobbli mimli hrara ma setax jagh-KrTTIEB SPANJOL F'MALTA 71 ti rutm hlief ghall-gwerer jew ghall-politika. Billi kien wild in-Nobbli Dun Angel de Saavedra, ta' tliet snin biss, fl.-14 ta' Gunju, 1794, dahhluh fl.-Ordni ta' Malta, izda ma kellux zmien jig·i f'din il-GZira biex juri hiltu fost il-Kavalieri ta' San Gwann. Tliet snin wara li Saavedra dahal fl.-Ordni r-Rivoluzzjoni Franci.za tias-det il-Kavalieri minn Pranza u mbagha,d Napuljun fl.-1799 tajjar il-Ifavalieri minn Malta. L-Ewropa xeghlet bil-gwerer u Don Angel sab runu fil-qalba tal-glied. L-Ispanjoli kienu qamu kontra N apuljun u sar taqtigh ahrax u Saavedra kien forut fil-battalja ta' Oreana fl.-1809. Dik il-habta bdew jixxetLlu l-1dejiet liberali; il-poplu beda jifhem li wara 1-gwerer kontra 1-prepotenza ta' Napuljun, kien jixraq li 1-kotra jkollha sehem akbar fit-tregija ta' pajjizha u mqanqal minn din il-fehma Saavedra t1abrek ghal kostituzzjoni gdida li kienet imxandra f'Cadice fl.-1811 u Ii kienet taghti poter kbir lir-rapprenzentanLi tal-poplu, izda, imbaghad, raga' lura fuq it-Tron ta' Spanja r-Re Ferdinandu VII li hassar kollox. Imma Ferdinandu ma damx wisq isaltan kif irid, ghax il-liberali, fosthom Don Angel de Saavedra, reg·ghu waqqfu 1-kostituzzjoni taghhom u fl-18'20 Saavedra lahaq Membru tal-Cortes jew Parla-ment Spanjol. Fil-Parlament Saavedra ngnaqad ma' klikli:a zghaiagn bna-lu li qanqlu ghidud kbir bl-idejat liberali tagt1hom u bil-proposti radikali Ii ghamlu. Imma ma damux wisq. Il-Gvernijiet qodma ta' 1-Ewropa hassew ruhhom maqrusin minn dawk I-idejiet god-cla u ftiehmn li jeqirduhom, gtiaihekk inghaqdu fl.imkien u waqqfu s-"Sacra Alleanza". xirka ta' nazzjonijiet qawwija biex tishaq ix-xejriet u t-tqangiliet liberali godda. Ir-Re Ferdinandu qabad 1-armi kontra 1-liberali u ma tahomx nifs; fl-18'23 habathom bil-qawwa kollha, harbathom n gaghalhom icedu gnal clak li ried hu, jew jaharbu minn paj,iizhom. Il-kostitnzzjoni taret u maghha ghosfru dawk li kienn t:mdmu ghaliha. Don Angel de Saavedra ma riedx ibaxxi rasu bhal xi wnud fost snabu, izda ghazel li jissokta. jandem ghall-ideal 'il bognod minn pajjizn, gnalhekk fl-18'24 narawh ihalli 'l Spanja u jitturufna rnhn f'Londra li bhalma dejjem, tilqa' fi hdanha lill-ghorba u 1-imkeccijin. F'Londra Saavedra ltaqa' ma· ohrajn li kienu tal-qatgt1a tieghn u li kellhom jaharhu minn pajjizhom htija tal-fehmiet liberali taghhom, fosthom il-poeta Taljan Ugo Foscolo. 72 IL-MAI.TI Bejn Foscolo u Saavedra ma damitx ma tnisslet rabta ta' nbi-berija Ii keilha effett mhnx hiss fuq ix-xejriet politici, izda wkoll fm1 il-nidmiet letterarji taz-zewgt it1bieb. F'I1onc1ra Saavedra sar jaf lill-Ministru Lord Chatham, bnie-clem ta' idejiet progressivi Ii kellu influwenza kbira fost il-Mini-stri Inglizi. Dan Lord Chatham tmjjar liI Don Angel de Saave-clra biex iclnr clawra fl-Ewropa t1alli jara b'ghajneih u jikseb esperjenza dwar il-gvernijiet goclcla u x-xewqat tal-popli taghhom. FI-1824 i7.-fagnimgl1 SpanjoI telaCJ minn Londra gnal Ruma fejn kellu nsieb li jilta0a' ma' zg·nazagn bnaJu mimlijin hrara ll t1eg·g·a ghall-fehmiet godcla. Mefa wasal GibiHa J-hastiment da-tml f'dak il-port Ingliz biex itwtt u jg·nabbi u Don Ang·el de Saa,-vedra nizel jagl1mel zjara lil dik iJ-belt. Hemm iltaCJa' ma' xbej-ha Ii kellha tkun is-sienba ta.' najtu. Kien iisimha Mariia de la Rncamacion de Cerito y Ortega; :Kienet tfajla sabiba, hint fami-lia sewwa u malli raha 7.-fag·Mngh kittieb xegtrnl bhan-nar tat-tibe11, f' er bat iii em iltaria' ma' missier ix-xbejba, danal f' darhfl bt1ala !2lmrus n teifodia.. Minkeifa tal-gnanlRiia mgnagg·la. i7.-zwieg· iltaqa' u sehh, n Marija Eaqgtrnt sa mewtha s-sieliba fidila fa' 7.ewgha,, mieglin nasmet il-hemm n n-niket. mie[(!iu !2·awdiet il-gid u 1-ghana. miegnu xorbot il-rnorr n 1-Mewwa fil-tmjja mim-lija tigrib u tmrkiena Ji gl1exu fl.irnkien. Ftit warn li zzewg·n Don Angel u Mariia siefru goal Ruma. izda 1-Gvern SnanioJ rm kienx ianbillu Ji i-zag·nzugt1 kittieb iis-sieheb ma' sliabu f'dik ii-Belt Ji dik il-nabta kienet rnimlija tix-wix u konfoffi politici. gnahekk l-Arnhaxxatur Spaniol rnexxa 1-riarir:-t u hekk kif Saavedn-. u m>irtn nizlu J.Jivorno, il-pulizija gab-rithom n gaa'hlithom ierggrrn lnra. Imm a fein iibdew imorrn? Snania. Fra nz>i, Italia kienn magtilunin :iliaz-zew.<': !2l1araijes: 1-IMtilterra kienet 'ii bov't10d wiso. JZclq, f'nofa il-Jlvf ed iterr:-tn kien hernm Gzira Tnirlifa Ii fi ndanha kienet tilna' Ji! r'lawk kollha. 1i iat1arbu minn paifrzhom hiex ifittxu 1-neTsein: 11 hekk Saaverlra n c;-sinjura tieirtrn rikhn fnn l-iskuna Miiltiifl "Assnnt::i," ta1-Kaptan Salv C<imilleri u min:i T1ivorno telciu lein Malta,. Fil-Gzira t:.i,gtrna z-fai:;rozug·n Spaniol u martu sabu 1-mistrien u J-farag·. Don Angel :n1> kienx btrnl trnfna eziljati Taliani li nN kellhomx gna,xja ta' leih u kienu ibatu t1afna biex jaqilgnu 1-liob-za ht' kuljum: gnalkemm ma kellnx fhrn hir·radam hn ma kienx KlTTIEB SPANJOL F'MALTA 73 fil-bZonn u gtialhekk sata' jaghti ruhu biex iwettaq it-talent u 1-g·enju li bihom kien irnzejjen. Ma damx ma gtiamel !1bieb ma' Hookham Frere u sar rnid11la tiegtrn u ngtiaqad ma' corma hbieb li dak il-Mecenate lnQfoi: kellu ma' dwaru; fosthom kien hemm xi w!mu li kienu gha~lu isem fl.-istorja ta' paj]izhom. Dik il-libi-berija swietlu mhux ftit Ii! Saavedra biex jitliarreg fis-senglia tal-kitba u biex jidra jfassal u j<]iegned il-kliem skond ma titlob 1-arti tal-g·miel. Saavedra fjabel wa~ml MaJta kien gnamel isem bhala kittieb; 1-aktar li kien jisRemma gtiall-kitba socjali tieghu, izda, kien jix-xiegliel ukoll f'xognlijiet letterarji li kienu xehda u rahan tal-ge-nju tiegtrn bnala poeta n profatur. Gnalhekk ismu kien magn-ruf fost dawk tax-xirka ta' Hookham Frere li laqg·nu lil dak iz-fagnzugn Spanjol btiala wiet1ed minnhom. Gnand Hookham Frere Saavedra ltaqa' mal-Ifanonku Dun Saver Caruana li kien fir-rewwixta tal-Maltin kontra 1-Francizi. sar iaf lil Mikiel Anton Vassalii g·naref Malti Ii nadem bla tarf g·nall-gid tal-lsien Malti. Gnand Hookham Frere ukoll Saavedra garrab g·nall-ewwel dar~c;, 1-influss romantiku fa' Scott, Bvron u Dante Gabriel Rossetti. u ma damx ma qaleb gnal dak 1-istil. Qabel ma wasnJ f'Malta Saavedra kien aktarx imil lein il-Klnssicizmu b'liall-aqwa poeti Spanjoli u Portugizi ta' zm.ienu, izda f'din il-CHira tal-Kavalleri fejn ma kienx jara hlief tifkiriet ta' 1-imgnoddi glorjuz: tifkiriet ta' taqbid, rebh u ii.idma ta' qlu-tiiia. fejn il-grniel tal-bini frien imsiene'5 mal-htiega ta' 1-armi, u fejn il-t1iJa u 1-irguliia kellhom min ja2l1rafhom u jqimhom, iz-fagMn12t1 kittieh iddakkar mir-romanticizmu. Tant 1-influ-wenza ta' ilan 1-ambjent Saavedra. Ii kellu (]alb sensibbli gl1all-opri tal-g·nageb. ma satax jih0a! biered u ma j'lioRsx tfjan-0iJn. Ji tuvlblitu iaoleb mil1-Klassici7.mu atrnr-Romanticizmu. n t::iM is-RPneT· ta' tifkiriet 11 ta' monumenti ta1-Kavalieri qalbenin. btrnlma kien e-raln wkoll Sir W::ilter Scott. Saavedra ntafa' at1ci.l hiccf1 xo2·nol romantika Ii iiar!".itlu wf1t1da mill-isban u 1-aniar noe:T.iii tieunu. "El Faro de MaHa" Ii nsibuha f'da.n in-numrn mf1nluba un::i.11-Malti mill-poefa tag·iina c+org Zammit, tigbor fiha Rentimenti ta' nrara u fa' miiabba lejn dak I-element romantik11 Ji i.7,eiien I-art taanna. Ta' dik 1-epok·a wkolI hija l-poema '"Flo-rinda" Ii Saavedra kiteb fl-182() warn Ji ng·iia<pd mal-nbieb fa' Hookham Frere, 74 IL-MAL TI Saavedra kemm dam f'Malta ma ntafax biss wara 1-lettera-tura; il-g·enju tiegtiu msai111ar wara 1- "belle arti", kien inoss il-htiega. li jinfirex fuq knlma. hu sabit1. Fost il-t1bieb tieghu kellu dak il-pittur magt1ruf Mal ti Vincenzo Hyzler, magt1dud fost l-0J1jar pitturi tagtrna, u z-2agt1zugt1 Spanjol kien imur gtiandu jit-gtrnllem u jitharreg· fil-pittura. Billi b!rnlma gt1iflna R::iavedra kel-lu sens artistiku hu ma damx ma tghallem tajjeb u tista' tgnid sar imghallem pittur, hekk Ji meta wara li halla 'l Malta, mar Parig·i fl-1830, u naqsuh il-flus hu sata' jg·angan biI-pittura. Wara li kien ilu erba' snin f'Parigi ielghet fuq it-Tron ta' Spanja r-Reg;ina Kristina li hafret lill-eziljati politici kollha u gnalhekk Don Angel de Saavedra u martu reg·ghu lura lejn paj-jizhom. Ftit wara Ii waslu, fl-1834. liI Don Angel mietlu huh il-kbir u gnalhekk hu wiret it-titolu u 1-gnana tal-familja, u lahaq Duka fa' Rivas. F' dik ir'-sena wkoll Saavedra hareg ktieb iehor "El Moro Exposito" ta' stil romantiku li kien milgugh tajjeb trnfna :fi Spanja u zied sanhat1 il-fama ta' 1-awtur bt1ala kittieb. Malli rag·a' lura :fi 8ponja d-Dulm ta' Rivas, kif beda jissej-iah warn li wiret it-tifol11, indatrnl fil-politika u ma damx ma da-trnl fil-Parlament. mbagnad fl-1836 lahaq Ministru. Irnma issa kienet saret taqliba fil-fehmiet ta' Saavedra. Kif rajna. snin qabel ma kellu jitlaq u jhalli 'l pajJizu minhabba 1-ide-jiet liberali u xewwiexa tiegtrn. faia wara li far paiiizi ohra, gna-milha ma' nies fa' bosh fehmiet u ra b'gii.ajnejh u gharaf xi trodd il-hajja. id-Duka ta' Rivas beda jansibha xort'onra. Dawk li ma kenux jaqblu mieglrn bdew ixerrduha li huwa qaleb u sar Konservattiv wisq. Din il-bidla fil-fehmiet tiegnu. bhail-onra fl-istil tal-kitba tiegtrn. kellh?" 1-bidu tag-t1ha dment li Saavedra kien f'l\falta. Ir-rabfa tri' nbiberiia ma' Hookham Frere u snaou. kol-lha nies tal-g-trnqal Ii kienu ·jgnozzu 1-imgnoddi. il-qaghda f'Mal-ta, 1-oktar (Hirn romantika tal-Mediterran: dawn iz-zewg· kawzi ma setgnux ma jaQ"t1m lnx effett fnq tmiiet Don Angel de Saave-dra; huma gagt1lnh jin~a 1-imghoddi ta' naitu. u qanqlulu xeiriet 11 t6hdiet i9;odda fix-xewqa,t fa' qalbu u :fil-fehmiet ta' monlrn. Din il-hidla ta' Sartved.rn minn liberali i:rhal konservattiv Ide-n et hekk st1it1a li btialma. rajna qanqlet: 1-egndewwa tieghu u trnrrxithom g·halih. tant li hu kellu gnal c1arEia ohra jhalli 'I paj-jizn 11 jarg·n, Jl!lllr ('ribilta. fejn snin qalJel kien iltaqa' u zievvweg ma' mnrtn. KRONAKA 75 ----------------· Iżda din id-darba l-firda minn pajjiżu ma kenitx twila; f.tit wara, fl.-1887, ir-Reġ"ina Kristna reġ·gt1et sejt1itlu u fissritlu l-fidu-ċja li kellha fih. Minn dik is-sena 'l quddiem ix-xorti gt1enitu lid-l)uka ta' Rivas. Sadattant hu kien għamel isem fpajjiżu u fl.. Bwropa, mhux biss bħala bniedem politiku iżda wkoll bhala bnie-dem letterat mill-kbar; niesu għarfu l-ħila tiegħu u bdew igħoż­żuh kif kien jixraqlu, fil-waqt li l-barranin bdew iroddulu l-ġieh li kien jistħoqqlu. Hu lahaq Membru ta' l-Akkademja ta' Spa-nja u dahal f'bosta għaqdiet u xirkiet letterarji u artistiċi. ;B'l-1844 id-Duka ta' Rivas laħaq Ambaxxatur ta' Spanja f'Napli, fejn dum s11 J-1850, u mbagħad misjur bil-għomor u miqjum minn kul-tiadcl raġa' lura biex jistrieti f'pajjiżu li wara !1afna snin kien gharfu u gllożżu fost in-nies kbar ta' Spanja. Qabel naglllaq dawn l-erba.' kelmiet, nixtieq insemmi li d-Duka ta' Rivas qatt ma nesa din il-Giżra kigtma li kienet laq-ghetu fil-hemm tiegtrn. Il-paċi u l-faraġ· u l-hbiberija li sab hawn baqgtrn mwabt~~in f'mohtm saħansitra wara li kien laħaq l-ogllla unuri. Hekk, meta d-Duka ta' Rivas kien Ambaxxa.tur f'Napli, u f' dak ir-RenJu beda t-tqanqil politiku tar-Risorġiment, hu bos-ta drabi ta l-gt1ajnuna tiegħu biex vittmi tal-politika jmorru jfit-L\.U kenn u llelsien f'Malta. 

Kittieb Spanjol f'Malta

https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/54298/1/Kittieb%20Spanjol%20f%27Malta.pdf

Kittieb Spanjol f'Malta

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

OAR@UM