Fi żmien il-Franċiżi f’Malta, il-Kanonku Franġisku Saverju Caruana mhux biss kien il-kap tal-Maltin u Ġeneral tal-Forzi tagħhom imma wkoll kellu sehem kbir fit-tiswir tal-ħajja nazzjonali ta’ Malta, fir-relazzjonijiet li din il-gżira kellha mal-barranin bħala diplomatiku.N/

Galea, Ġużè

Maltese

OAR@UM

/./ Il-Kanonku Caruana bnala_ Diplomatiku Ta' OuzE' GALEA K ld_/l'AN 'F fid-uinja jigu zrr~~niji.et l~ jqallbu 1-hajja .u .1-hs~eb t<tt-bneclmm; dan it-ti.tt1~1b fit-liaJJa ctonnu l}u ta htiega b1ex ;i_.gnus jinfatmu minn drawwiet u iehmiet qodma u jiggeddu lil-g11ajxien ta' liajjithom u r-ndiet ta' mchhom. Dan it-taqhb jitnis-,,e[ minn bosta. cirkm;tanzi, Xi drabi lHokk Zj3'P;fl.' '.i Wienec[ qajla Jintebah bihom. Bhalma ziffa hafifa:_,_. ghall-ewwel, wlehed ma jqishiex, imma jekk izZid tonfob. tqaLem rih qawwi u fi-ahhar iggib urag::111 Ii j*nes kull nm jsib qudcliemu, hekk cirkustanza ta xejn tirsta' tab.ti ghal ohrajn u kotha fl.imk:en inisslu grajia li jaqi'.bu d-dinja ta' taht fuq. Imma c-cirkustanzi wehedhom ma jisfghu f'xejn jekk ma jkuux hemm ii-bniedem Ii bJ-h1dma tieghu jinqeda b'dawk ic-cirkustanzi biex jaghti xejra jew skop lill-grajjiet li jinbtu minn-hom. Minn hawn gej li lrnE epcka ,jew zmien li hal:ew impres-sjoni fnq il-gnus, jmtrabtu ma' xi n,es li isimhom ifakka1. f'dik 1-epoka, ghax dawk in-nies u d:k i-epoka jkunu midmumin hekk flimkien Ii wiehed ma ji::;tax jingliazel mill-iehor. W at1da mi'.1-epoki l-<:tktar imsemmija fi-istorja ta' Malta, hu .Zmien il-Francizi u meta Df3emmu zm:en il-Jhancizi bla ma rridu niftakrn fil-Kancnku l!'mng:sku Saverju Caruana h dik il-t1abta mhux biss kien il-kap tal-Maltin u General tal-Forzi tagh-hom, izda kellu sehem kbir ferro fit-tiswir ta:-hada nazzjonali ta' Malta, fir-1,elazzjon:jiet li din il-gzira ketha mal-barranin u fuq kol:ox Im kien ta xe;rn gdida lill-politika Maltija, harigha mill-ambjent Mediterran u dahha:lia fl-isfera internazzjcnali. Dun Fwngirsk Saverju Caruana kien rage~ ta' bosta sejnat u g:liadda 'l quddiem f'knll triq li qabad : minn qa,ssis sar Ka-nonku, minn Profossur sar Rettur ta' 1-Universita, minn Kman-dant ta' belt twelidu Haz-Zebbug sar General u Kap ta' 1-As-c;emb~ea N azzjonali jew Gvern Mal ti u mmn Vigarju sar Isqof ta: Malta. Imma jien 1-aktar Ji nammira liE-Isqof Caruana bha-b diplornatiku. Hu kien wiehed mill-arc.va diplomatici li cptt kellha l-gzim 132 lL-MALTl taghna; indahal fost id-diplornatiei 1-aktar maghrufin ta' 1-J.!}w-ropa u tia sehem fii-maniggi cliplomatici taghhom. Ta' nisel gho'.i u ta' kuiturn mill-alijar, Caruana kellu per-,.;untu taqilghu, wiecu jagt1tih, rieda qawwija, ruotil1u jilhaqlu u dehen fin, dhuli u jaf irnur man-nies, f'kelma wahda hu keliu kull ma jehtieg Ji! bnieclem !i jrid j1mhtlial qalb 8uvrani, Minis-tri u :Mexxejja ta' popli u nazzjouijiet. Hu kellu trnbta kbira biex jindiehes ma'.-1\:barat n biex j ig·bed flH1u ghajnejn il-Kapijiet . .Meta N apuljun gie Malta giiazel lil Caruana bllala Memb11U tal-.Kummissjon i tal-Gvern; meta i-Maltin irvellaw ghal!-Francizi clatit1luh fl-Assemb 1ea Nazzjonali u baqgJrn biex fdawlu f'idejh it-tregija tal-pajjiz; meta gie B[tll, Caruana sar haga wa:hda miegtiu u t-tnejn flimkien dahhlu fix-xkora liil-Ministri tar-He ta· Napli. Fuq koilox il-Ifononku kien wiehed li hadem bla qies, bid-diehe1~, imma 1-aktar bil-mohbi, biex igib 1-Inglizi f'Malta. Fl-1798 Napuljun Bona]Jarti ha Ma~ta minn taht idejn il-Kavalieri ta'· San Gwann u minnufih haseb biex iwaqqaf ghamla ta' Gvern irnfaS1Sla fuq dak ta' l 1'rnnza; qasam lil Malta f'mn-nicipji u fw.1 kulhadd waqqaf l{ummissjoni Generali tal-Gvem, Dun Frangisk Saverju Caruana, Ii rninn qaddisu kien deffusi u jrid juri ruhu nm baqax lnra izda liabrek n mexxie'.u, gt1ax Bo-naparti, bi ex jig bed lejh il-qassisin, tptagt1ha li jpoggi wieherl rninnhom fil-Kummissjoni tal-Gvern u gliazel lill-Kanonku Ca-euana. Irnma· milli jidher Caruana rna haregx kuntent ghax ma :;,abx ruhu kif kien haseb; hu [btenna Ii se jko'.lu setgha kbira f'idejh, imma 1-Francizi ghaikernm tmtru bosta lVfaltin u taw-hom unuri kbar, iaminew ir-riedni f' idejhom u fittxew li jagh-miu dak ii kien jaqbel Iilhom biss; gtrnlhekk ghalkemm il:..Ka-nonku Cawaua sah mhu '.·iebes uniformi 1-aktar sabiha u sata' jiddaqqaq bix-xabia u bil-kappell ravju1a, malajr intebah li · se-teghtu kienet dg·hajfa u -ma Er'!arraf xejn. Hasibha li ma kienx qaghdu fil-Kummi<Ssjoni biEi deherlu Ii 1-Gvern Franciz ma se-tax iiabbi egtn·uq f'Malta u gharnel f'rnsu Ii jiddimetti biex ikun hieles gl1al meta x-xoqqa tigi f"1noxtlin u jinbidel il-Gvern, u zied issahhah f' dik il-fehma meta ghad<la minn gtia'.a widnejh Ji 1-ezercitu .lhanciz kien iddobbu taptipa t1-Egittu u Nelson har-bat il-fl.otta ta' Napuljun f'Abukir. 'I'u' diplomatiku li kien, Ca-ruana telaq sabih sahib mill-Kummissjoni tal-Gvern u ngabar IL-KAN. JCARUAN~i-\. BMALA DIPLOMATIKU 133 J' Haz-Zebbug feju kieu jixxieg!iel iil-fabbrika tal-kotnina li kellhom niesu u fejn kien j<itnni minn taht u jhejji ghal meta jasal il-waqt mistenni. 11-Kanonku ghamel tibieb ma' hafna rjus kbar Maltin n kieu ta· sikwit j istedinhom glrnndu bi ex j igbidhom lejh halli jsib-hom meta. jko~lu bzonnhom; nafn Ii kien niezel n tiela' Hal Qormi l:iex igtiaddi sag.htejn fl-ispizerija las-8nr Slaw Gatt, feju kienu jiltafig-f1u xi wlrnd mill-rnexxejja tal-poplu. I\:ienu jmorru nies rniE-ibliet, minn Birkirkara, Lu inn Hal Luqa, u minn Hal Tar-xien, taparsi biex iqattghu ftit taz-zmien jiceajta.w jew iharrfu bejniethom, izlla lllinn taht kien isir frnfna ftehim u tixwix biex jehilsn lil Malta ruill-mohqrija taii-Emncizi; ghax il-poplu kien imxabba' rnill-Francizi li kienn serqu'.u gidu u jeddijietu u ze-bilhulu 1-knejje::; tieghu. l\.uihadd kien jistenna li tqum xi wahda kbira. Il-bomba faqt1gt1et nhar il-Hadd, :2 ta' Settembru, 1799, meta r-Rabtin liebbu gtias-suidati Francizi Ii kienu marru jir-kantaw il-hwejjeg ta'.-knirsja taI-Karmnu ta' 1-Imd:na. Saret taqtigha t1arxa u m innufih griet ix-xniegtm ma.' Malta ko[ha; il-poplu ghadab u fi ftit sighat Malta qamet xewwiexa wahda. Milli jidher xi thejjija, kien hernm, ghax f' saghtejn 1-irgiel tar-rhula nghaqdu f'battaljuni, talit i'.-kmand ta' wiehed mill-kbarat tar-rahal, u kulhadd mar fejn kien bil-qaddis. IZ-Zebbugin ghazlu btiala Ifap taglihom lill-Kanonku Ca-ruana u telghu fuq is-Saqqajja fejn inghaqdu mar-Rabtin talit ii-kmand tan-Nutar Manwel Vita'.e, u ma' dawk tas-Siggiewi, ta' Had-Dingli, tal-Mosta, ta' U' Attard u ta' Hal Lija. Kollha flimkien taw is-salt gliall-Imdina u rebhuha. Sadattant il-Qriema kienu teigt1u fit-trig ta' San Guzepp, bdejn tas-Sarnra biex ighassu ghar-rinforzi Francizi li johotgu mi'.1-Bieb ta..l-Bombi, billi stennew Ii Vaubois jibghat ghajnuna lin-nioo tieghu li kellu fi-Imdina. Ir-rinforz ha1,eg dak il-Hadd stess warn nofs in-nhar, imma tagrma habtTi ghalih bil.:qawwa ta.I-ghageb, harbtuh u gagMnh jerga' lma u jahrab lejn il-Belt mnejn kien hareg. Li kieku dak ir-11inforz; Iabaq wasaI 1-Imdina, in-nies ta 'Vitale u Carmma nrn kenux jidh\1 f'dik ii-belt hekk malajr, jekk ukoll ma kenux jagilghu xi xebgtia li tra.zianhom u titfilhom il-hegga gtiar-rewwixta Ii kienu qajmu. 134 IL-MALTI lr-rebha ta· 1-lmdina hegget i~-hrara ghall-kumbatt u f'ju-mejn il-1\faltin kinsu 1-Frnncizi miP-kampanja ta' Malta u mb~ukkawhom \Vltnt s-swar ta' i-ibliet. Hekk f'daqqa wahda 1-bicca 1-kbira ta' Maha sabet rnt1ha hie1i-;a mill-Gvern ta1-barra-llin u sefghet b'rajlm f'idejhn. Dawn il-grnjja i-;aru hekk rnalaj r n bil-he1fa, li <1ajla kien hemm zmien jaraw kif 1:;a jahtru 1-Gvern biex imexxi dik il-parti tal-Gzira ii kienet waqghet f' ide.in il-Maltin. Imma xi hadd ried jindahal. Caruana, ta· makakk Ii kien, mexxa l-hari1<a kif kien jaqbilln, inqeda biz-Zebbugin u bis-Siggiwin li bdew ighajtn li jridu 1-1\mandant taghhom bhala kap; dawk tar-Ra-bat u I:-Iad-Dngli bdew ihaqqu li kien imii-;su jsir il-Kmandant taghhom ManwBl Yitale u ghal ftit ma qamx it-tweghir; izda mbaghac1 xi t1add bil-ghaqt1'. wissa li biex jehilsu mill-ghira tal-partiti, at1jam jahtrn Ghaqda jew Assemblea N azzjonali biex Lmexxi 1-Gvern tal-:Maltin. Inghazlu bha.la Membri ta' 1-As-semblea Nazzjonali n-Nutar Yita1e, il-Rontj Manduca, il-Mar-kiz Depiro, il-K011ti Tewma u, ma ghanJniex xi nghidu, magh-horu dahal il-Kanonku Frang;iskn Saverju Caruana. Dik l-As-1semblea N azzjonali ghazlet 1-Imdina bhala be't kapitali taghha, u minn hemm bdiet tiggvenrn 1-kampanja ta' Malta. Dik 1-Assernblea hi ta' importanza mill-aqwa fl-istorja ta· Malta. Skond il-'.igi intemazzjonali dik il-Gemgha kellha s-set-gha ta' Gvern Suvran ghax kienet tahkem fuq art li hadd ma kellu jedd fuqha tilief dawk in-nies li kienet tidher ghalihom. Difatti d-Delegati ta' dik 1-Assemblea kienu milqughin miE-Gvern ta' N apli u Sqallija u mir-1.apprezentanti tal-Gvern In-gliz, bhal8, mibghutin minn Gvern kostitwit responsabbli u in-dipendenti u 1-Ministri tar-Re Ferclinandn tke'.lmu u ftiehmu mad-Peputati ta' Malta bhalma mpprezentanti ta' gveim incli-pendenti jiftiehmu ma' dawk ta' iehor bhalu. Dan il-perijodu jmis1su jkun maghruf wisq at1jar fl-istorja ta' Malta ghax hu 1-uniku perijodu meta 1-iVfaltin ma kellhom lil hadd fuqhom u kienu mmexxijin minn GYern tagt1hom u rnali.tur minnhom hiss. F' qasir zmien il-Kanouku Carnanu trn, f' iclejh it-tmexxija ta; :-Aesemblea N ::tzzjonali; lil Vita.~e llallieh bhab General u E:manclant fuq il-Forzi koHJw "'.\Inliin u lit-tliet -Yiembri 1-olira gennibhom. Mill( jidher Vitale kellu genju ghall-gwena u aktar kien jinqala' biex irnexxi s-suk1ati milli biex jikkonfoffa u jal1-IL-KAN. CARUANA BHALA DIPLOMATIKU 135 dern rninn t,aht. ghalhekk 1i 1 Caruana ma kien jindatmllu xejn fl-intrigi diplomatici tieghu. Hekk Caruana safa' 1-aqwa wiened, gabar is-setgha ko~lha f' idejh n 1-kelma tieghu kienet il-kelma ta' Kap ta' Chern. Ara kernm Im hekk, li fit-30 ta' Novembru 1798, BaE kiteb m Nelson Li "General Caruana possesses much greater ability ... he ha1s the voice of the people ... he nppears 10 carry on all the bn1siness of the Island". Warn Ii gtrndclitilhom 1-ewwel dagt1digtrn 1-Ma'.tin nasbu n raw li ma kenux jistghu jrnexxu wetiidhom kontra 1-qawwa ta' Napuljun. Gtm1kemm niesna kellhom taht idejhom il-Gzej-jer ta' Malta u Gtmwdex barra 1-Belt u 1-Kottonera, kienu jeh-tiegu ghajnuna ta' munizzjon u provizjon biex ikomplu jim-bfokkaw lill-gtiedewwa taghhom u ma jhalluhomx jonorgu barra s-swar; kien jehtieg· nkoll li xi trndd ighasses gtrnl1-Fra ncizi minn fuq il-bahar biex i?:ommhom rnarsusin u jaqtg·nulhom kull gtrn,j-nnna minn barra. Gtrnlhekk Caruana n st1:ibn ta 1-G vern ~lalti bagMu d-c1ele-gati taghhom biex jitolbu 1-gtmjnuna lir-Re ta' Napli, baghtu wkoll xprunari Ma'.tin ifittxu 1-flotta ta' Nelson biex jitolbu 1-gtrnjnuna tiegnn wkoll n steclnnh hiex jig·i jimblokka lill-Fran-c;izi m!nn fuq i1l-bahar. J ekk ikolli ngh.ic1 din is-13ejha lill-Inglizi trnreg biha Caruana ghax hn ke'.lu g·ihc1a lejn 1-Ingilterra u milli jidher kien ta' g;ewwa ma' Nelson. hekk hu kien wienecl mic1-deputazzjon i tal-M alt in l i rnarm j iftiehmn ma' Nelson fuq il-frejgata tiegtrn, il- Vanr111ard n fil_i) ta' Frar, 1799, insibuh jil-menta ma' Nelson f'n(j Ji r-Re ta' Napli kien naqas mi1li jibglmt qnrnh lil Malta. Il-Kanonku Iden iln jmalitiah fog 1-Ing·lizi rninn meta c1awn kissru 1-flotta Franciza f' Abukir : hu kien bniedem li jahseb fit-tul u ke~lu dehen u ghaqal biex jara Ji Malta setghet timxi 'l qud-diem jekk tinghaqacl ma' 1-Ingilterra. Bniedem btmlu li kien g·arrab il-Gvernijiet despotici ta' 1-0rdni u ta' Napuljun ma se-tax ma jixxenna(jx ghal-lihera,~it:\ tal-Gve11n Tngliz u gieb qnc1-c1iem ghajnejh '.il pajjizu mrieg·i minn Gvern magnzul minn fost il-Maltin, imtrnrer; minn nazzjon 1-aktar ghani n qawwi li jglium fil-g·id u x-xaba'. N:e]son malajr gharaf is-siwi ta' Malta fl..iisiJrategija tal-Mediterran u billi dik il-habta 1-foejgati tieghu ke'.lhom xoghol ietior, hu mlnnufih baghat frejgati Portugizi li kellu tabt idejh 130 biex ighassu minn fug 11-bahar, n armi u nie:; biex ighinu lill-Maltin rnil~-art; baghat ukoll wiet1ed rnill-at1jar Kaptani tieghu, Alexander Ball, biex jaghti 1-parir tiegtrn ghall-gid. Malli Ball nizel !-art, mar sab lrn-Kanonku Caruana, ingibed lejh u minn dak il-nin id-destin ta' 1\falta waqa' taht idejn c1awk it-tnejn min-nieR. Ball kellu r-rih mill-Tngiltel'ra u Caruana kellu 1-arja bi'.-Maltin u t-inejn flirnkien kienn jhawdu 11 jikkonfoffa·w kif jaq-hlilhQm. L-ewwe'. ma bdew hiex hip:hbn li11-Re ta' Napli, dak li lden jippretendi li kelln xi jedd ijiet fnq Malla; bi ex isikktuh, Ball gharraf li hn kien maghznl minn Nelson biex jigi f'Malfa f'isem ir-Re Ferdinandn ta· Nnpli; hekk f'glmjnejn in--nieR Ball deher li kien ifittex 1-interess ta' clak is-Rultan, izda minn taht kien iRns biex jigbed lill-3faltin lejn il-I\nnma Ingliza, u seta' jaghmel dan aktar bb tfix1'i 1 hilli dik il-trnbta 1•-Re Ferdinandu kien irid mill-Ingfo~i, ghax il-Frnncizi kienn cieghdin jagMsuh bla hedn. Ti -He kien jagfonel dak Ii tgt1idlu martu r-Reg;ina 1\fo-rija Karolina u din kienet tagfonel dak li sseffdi1ha l;ady Emma Hamilton, il-hablba ta' 1-Ammirnll Nelson, clak li kien baghat f'Malta lil Ba1}. li kien trnga wat1cla rnal-Kanonku CaPuana. Hekk wiet1ed aktar jifhern il-t10loci tas-1:;ensieb li kien hemm hejn il-Kanonkn Malti n r-Re ta' Napli. Din ir-rabta kienet issarraf hafna fil-manigg·i diplomatici ta' dik il-twbta, ara kemrn hn hekk ~i ftit wara Ji Ball gie Maha u rabba !-eghruci f'din il-Gvern, wasln hawn nkoll Nelson u Sh· William Hamilton n t,ad.'· Hamilton n ciaghdu fil-Palazz ta' Sant'Anton rn1 1l-4 sal-20 ta' Mejju, iltacighu mal-Kanonkn Frangisku ffarnrjn 0arnana n min jaf x'nisgu bejniethom. Meta wasal Nelson il-Maltin kienu cligii. tellghu 1-bandiera Tnglifa ma' dik ta' Napli n l-Kanonkn Caruana ma kienx nab-rek bil-ftlt biex Rar clan. Mall'i ciarnet ir-1'ewixta. i!-Maltin tel-lghu 1-bandiera tagt1horn fuci is-swar ta· 1-Tmdina, izda meta raw Ii kellhorn bzonn il-ghajnnna harranija dehrilhom li ahja11 itellg'hu l-bandiera tar-Re Ferdinandn wkoll mnejn 13tennew dik 1-gnajnuna, iZda Caruana kellu fa ieli.011 f'mobhu u f'laqgha tal-Kmandanti Maltin tkellem tajjeb hafna dwar il-gid u r-risq li setgliu jiksbu bis-sahtrn ta' 1-IngiHerra u Censu Borg ta' BirkiJi_ kara ma damx ma te1la' 1-bandiera Ing1ifa wkoll fuq il-batter!ja "it-Twila.'' fuq tal-Ghargtrnr. Dik kienet 1-ewwel bandieiia In-h-KAN. CARUANA BHALA DIPLOMATIKU i37 gliza li dehret tperper fuq din il-<"+zira u bla telf ta' zmien tel-ghu bosta otn·ajn sakemrn ghntte-~v u tfew lill-bandieri 1-onrn kollha. Dak iz-7.mien kien hawn trnfna li xtaqu jamw bandieri oh-rnjn iperpru fuq Malta, gbax kien hawn hafna li kienu jnassu u jxewxu kif jaqbel lilhom u, kif jigri minn c1ejjem f'din il-Gzira, ma damux ma qamn 1-partiti, ku1nadc1 jigbed lejh u jressaq in-1ia1· le.in xawwatu. T\:ien ha\vn min kien jat1dem biex il-Francizl jibqghu jan-kmu f'dawn il-Gzejje11, kien hawn min riec1 li Malta taqa' tabt il-kuruna ta' Sqallija, kien hawn m [n xtaq li jerggtm jig·u 1-Ka-valieri ta' San Gwann. kien hawn min sahaniSitra twebbel bir-Rm;si, n kien hawn uko1l min c1eherlu 1i din il-Gzira kellha tih-'la' timxi gtml rasha bla ma tintrahat ma' trndd, izda badd minn fhwn mn kien ilahtrnq mal-Kanonkn Ca11uana li kien lbabrek hid-cl ieher u bil-mohbi. bi ex Malta tinglrnqnd ma' 1-Ingilterra. Caruana, kif gbichrn. kellu trnbta kbira kif iberren u jlikkem biex jasal gtiat-tir ta' mobtrn; i!-Kbarat kienu jistmawh gtiax nm kennx ilnM1fju ma' rnoMrn n 1-kotra kienu joqogt1du gt1alli j~t1ic1ilhom hn ghax lden fahbli, jd imur n ,jaf izieghel biex jig-hed in-nies lejh, fuq kollox kellu ~-ghajnuna kollha morali u ma-terjali mill-Ingizi Ii kien jat1dern id f'id rnagnhorn. Bis-sa'litrn 1iepi111 1-parLit lngliz ma c1amx ma xtered, rabba 1-eghrng use-haq Ii!l-partiti 1-onra kollha, hekk li fil-31 ta' Mai1zu, 1799, na-11aw 1ill-Kongreefl tal-1'vfaltin jingtrnqad biex jitloh ir-Re ta' 1-In-gilterra balli jet1odhom taht il-protezzjoni tfegtrn. Dik it-talha tal-KongTess f'i;.;em '.\falta kienet il-qofol tal-t1ic1rna Ii 1-Kanonkn Camana kien ilu jwettaq minn meta ltaqa· ma' Ball; kienet rebtia kblra gnalih. kienet ukoll manuvra ta' gl1aqal fin. gtrnx h'hekk sikket il-pretensjonijiet tas-snvrani li ke~lhom ghajnejhom fnq Malta u fl-istess t1in sata' jxanc1ar mad-- dinja kollha li 1-"M elitensium Amor'' ried il-gtrnqda ta' l\falta. ma' 1-Tngilterrn. I.J-Inglizi ma nsewx kemm swieH1om il-Ranonku u tawh g·ieh u unuri; hekk wara Ji i:~edew i~-Francizi, Caruana danal rebbiet1 ii-Belt. riekeb ma' Sir Alexander Ball, il-Gve11J.1 Ingliz stmah ta' General u ta ordni biex jagt1tuh 1-unuri millitari ta' hekk; imma fuq kollox ~-Inglizi riedu jgt101luh bnala kap tal-Knwja ta' Malta. Wam li miet 1-Isqof Lubini, il-Gvern Ingfoi, 138 IL-MALT! xtag li Caruana jsir Isqof, immtt r-Re Ferdinandu thabat ghal Monsinjur Mattei u sar dan; imbaghad, meta fi-1829 miet 1-Is-gof Mattei ukoll, il-Ministru ta' ~-Istat Ingliz, Viscount Castle-reagh irsista mal-Vatikan biex Cavuana jilhaq Isqof ta' Malta, n wara hafna t:gbid il-Papa hatru Kap tal-Knisja ta' Malta fil-15 ta' Mejju, 1831, u hekk il-Kanonku Caruana, li ma' tul hajtu kien qa'a' boota unuri, u gmrab hafna esperjenzi, kellu s-soddis-fazzjon li jognla sal-guccata fil-kavriera ekklesjastika tiegnu. Bl BLJOGRAFIJA Taghrif fuq 1-}sqof Frangisku Baverju Caruana u l-t1idma tiegliu jinsab f'dawn il-kotha Ii gcjjin : -"Biografia di S.E. Rer.ma lllons. Dr. Francesco Sa·verio Caruana", .~critta dal Can. Cap. F. Caruana dei Conti Gatto-Malta 1907. 'Ultirno Periodo Dellci Storia di 3Ialta", scritto dal Canonico For-hina.fo Pa,n::avecchia-Ma!t:i 18:15. "Oriaine della SnrrM1.i-tii lna/eg1~ .m Malta" di 1lfons .. 4.lfrcdo Mil· .•111!-i\Ialta 1907. "J1lemorie Starich~ Della. Hr.>11 di .llalta." f!l'r l':1v·vocato F. Gi11sepp1~ TPrrinoni-Roma 1876. "L'OccnpazionP Pmnt1'.>I' di Jfo/.fo nel 179R" di Z?ez.iu CutajaT-.Malta 1933. "The Sorl'rrignty uf J[alfa." /,y Sir A11(fusfos Jln1'lolo-Malta 1909. ",1 History of Jlalt'a" by TT'illimo Hard111an-London 1909. ";l1dhentic ]lfa.ferinl fnr a lfislory nf the People of lllalfo" by H'i:/. lia111 JiJa.ton-London 1807. "Histoirr de Jfalf('" p111', JI. Jfi1\(fl'-Paris 1840. "A.cfs et T>oc11mP1d.>" 7wr Hanni/Jal l'. Scicl.una-·Malta 1928. 

Il-kanonku Caruana bħala diplomatiku

https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/53551/1/Il-kanonku%20Caruana%20b%c4%a7ala%20diplomatiku.pdf

Il-kanonku Caruana bħala diplomatiku

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

OAR@UM