De kwaliteit van het grond-en oppervlaktewater in Nederland is de afgelopen decennia weliswaar verbeterd, maar is op veel plekken nog niet op orde.De landbouwsector lanceerde daaromin 2017 een lijst met vrijwillige maatregelenom uitspoeling van meststoffen tegen te gaan. Om het nemen van maatregelen makkelijkerte maken is een kaart ontwikkeld die voor elk landbouwperceel in Nederland aangeeft welke vrijwillige maatregelen kansrijk zijn.Deze maatregelenkaart is voor iedereen beschikbaar en wordt in 2020 verder doorontwikkeld. De kaart biedt een basis om met verschillende partijen te werken aan een betere waterkwaliteit

Gerven, L.P.A., van

Groenendijk, P.

Jansen, Stefan

Loon, Arnaut, van

Lukács, S.

Rotterdam, Debby, van

Verhoeven, Frank

Dutch

Wageningen Yield 

 1 
H2O-Online / 8 januari 2020 
Maatregel op de Kaart: Kansrijke landbouwmaatregelen per perceel voor 
schoner grond- en oppervlaktewater 
 
Luuk van Gerven (WENR), Stefan Jansen (Deltares), Arnaut van Loon (KWR), Saskia Lukacs (RIVM), 
Frank Verhoeven (Boerenverstand), Debby van Rotterdam (NMI) en Piet Groenendijk (WENR) 
 
De kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater in Nederland is de afgelopen decennia weliswaar 
verbeterd, maar is op veel plekken nog niet op orde. De landbouwsector lanceerde daarom in 2017 
een lijst met vrijwillige maatregelen om uitspoeling van meststoffen tegen te gaan. Om het nemen 
van maatregelen makkelijker te maken is een kaart ontwikkeld die voor elk landbouwperceel in 
Nederland aangeeft welke vrijwillige maatregelen kansrijk zijn. Deze maatregelenkaart is voor 
iedereen beschikbaar en wordt in 2020 verder doorontwikkeld. De kaart biedt een basis om met 
verschillende partijen te werken aan een betere waterkwaliteit. 
 
Schoon grond- en oppervlaktewater zijn belangrijke onderdelen van een gezonde leefomgeving. De 
waterkwaliteit in Nederland is de afgelopen decennia weliswaar verbeterd, maar deze verbetering lijkt 
te stagneren terwijl de doelen van de Kaderrichtlijn Water (KRW) voor ecologisch gezond water op de 
meeste plekken nog niet worden gehaald [1]. Ook voor de productie van drinkwater biedt de KRW 
aanzienlijke opgaven voor het verbeteren van de grond- en oppervlaktewaterkwaliteit [2]. Een van de 
zorgpunten voor het bereiken van de KRW-doelen in 2027 is de hoge nutriëntenbelasting vanuit het 
landelijk gebied [3]. 
De landbouwsector is zich ervan bewust dat extra inspanningen nodig zijn om de uit- en afspoeling van 
meststoffen terug te dringen, bovenop de verplichte maatregelen vanwege het mestbeleid. Het 
Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) heeft daarom in juni 2017 een lijst met 99 
landbouwmaatregelen vastgesteld in het Bestuurlijk Overleg Open Teelten en veehouderij (BOOT) om 
emissies van nutriënten en bestrijdingsmiddelen naar het water terug te dringen [4]. De uitvoering van 
deze BOOT-lijst komt echter nog maar beperkt van de grond. Om te beginnen vanwege het doolhof 
aan mogelijke maatregelen, en omdat niet altijd duidelijk is welke maatregel waar effectief is. Een 
gerichter advies aan agrariërs kan dit knelpunt verhelpen, zodat de juiste maatregelen op de juiste plek 
worden getroffen.  
In het project ‘Maatregel op de kaart’ in het kader van de Kennisimpuls Waterkwaliteit [5] is daarom 
de BOOT-lijst omgewerkt tot een landelijke maatregelenkaart. Deze kaart geeft voor ieder 
landbouwperceel in Nederland een inspiratielijst met maatregelen die op dat specifieke perceel het 
meest kansrijk zijn in het verminderen van de emissie van stikstof en fosfor naar grond- en 
oppervlaktewater. Welke maatregelen dat zijn hangt af van de kenmerken van het perceel. De kaart 
biedt aanknopingspunten om met verschillende partijen (o.a. agrariërs, landbouwadviseurs, 
waterschappen en provincies) op verschillende schaalniveaus te werken aan een betere 
waterkwaliteit. Ook kan de kaart bijdragen aan de beoogde omslag naar kringlooplandbouw in 2030 
[6]. 
 
Methode 
Afbeelding 1 toont de stappen die zijn doorlopen om de maatregelenkaart te maken: 
 2 
H2O-Online / 8 januari 2020 
1. Definiëren van maatregelen: in totaal zijn 54 maatregelen beschouwd. Het gaat om een 
uitgedunde lijst van de 99 BOOT-maatregelen, namelijk maatregelen die effect hebben op de 
emissie van fosfor en stikstof naar water. Hiervan zijn enkele overlappende maatregelen 
samengevoegd. De overgebleven 50 maatregelen zijn aangevuld met vier maatregelen die 
ontbreken op de BOOT-lijst, maar wel kansrijk en effectief kunnen zijn. 
2. Vaststellen toepassingscriteria van maatregelen: voor elk van de 54 maatregelen is bepaald bij 
welke omstandigheden deze toepasbaar is. De toepasbaarheid hangt af van de volgende 
perceelskenmerken: gewas, landbouwsector, bodemtype, grondwatertrap, helling, 
omgrenzing door water, aanwezigheid van buisdrains en risico op bodemverdichting. 
3. Afleiden perceelskenmerken: via GIS-analyses zijn voor elk perceel in Nederland de hierboven 
genoemde perceelskenmerken bepaald. Hierbij is gebruik gemaakt van openbaar beschikbaar 
kaartmateriaal. Zo is de Basisregistratie Percelenkaart uit 2018 gehanteerd voor de ligging van 
de percelen en het geteelde gewas, is het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2) 
aangewend voor het bepalen van de mediane helling van het perceel, het TOP10-vector 
waterlopenbestand om vast te stellen of het perceel grenst aan water en de 1:50.000-
bodemkaart om de grondwatertrap en het bodemtype af te leiden. 
4. Bepalen toepasbaarheid van maatregelen per perceel: door stap 2 en 3 te combineren is voor 
elk landbouwperceel in Nederland bepaald welke van de 54 maatregelen toepasbaar zijn. 
5. Beoordelen effectiviteit van maatregelen: de effectiviteit van de maatregelen is geschat om zo 
per perceel te bepalen welke van de toepasbare maatregelen het meest kansrijk zijn. De 
maatregelen zijn hierbij zowel beoordeeld op het effect op de grondwaterkwaliteit (de 
uitspoeling van nitraat naar het ondiepe grondwater) als het effect op de 
oppervlaktewaterkwaliteit (uit- en afspoeling van stikstof en fosfor). Daarnaast is elke 
maatregel gescoord op praktische uitvoerbaarheid en kosten. Een maatregel is kansrijker 
naarmate deze leidt tot minder uitspoeling, gemakkelijker uitvoerbaar is en goedkoper is. 
 
 
Afbeelding 1. De stappen die zijn doorlopen om te komen tot een landelijke maatregelenkaart  
 
De methodiek leunt voor een groot deel op expertkennis, vooral bij de uitvoering van stap 2 en 5. 
Daarom is het project uitgevoerd door een breed consortium aan experts van verschillende partijen 
(WENR, Deltares, KWR, RIVM, NMI en Boerenverstand), om zo te komen tot een gedragen en zo 
volledig mogelijk expertoordeel. Hierbij is voortgebouwd op opgedane expertise rondom de 
ontwikkeling van gebiedspecifieke maatregelpakketten en onderbouwende factsheets [7], [8], [9], 
 3 
H2O-Online / 8 januari 2020 
[10]. Verdere details over de methode achter de maatregelenkaart staan in het rapport ‘Maatregel op 
de Kaart’ [11]. 
 
Resultaten 
De maatregelenkaart geeft per perceel de kenmerken en de meest kansrijke maatregelen weer. In het 
getoonde voorbeeld (afbeelding 2) gaat het om een suikerbietenperceel op zandgrond, zonder 
buisdrains, met een beperkt risico op bodemverdichting, een beperkte helling, geen omringend water 
en een diepe grondwaterstand. Op basis van deze kenmerken volgen inspiratielijsten met kansrijke 
maatregelen, één voor schoner oppervlaktewater en één voor schoner grondwater. De maatregelen 
zijn hierbij ingedeeld in vijf categorieën, namelijk waterbeheer, nutriëntenbenutting, 
bodemverbetering, route & zuivering en landmanagement. Per categorie is de top-3 meest kansrijke 
maatregelen te zien. De inspiratielijsten sluiten af met een top-5 over alle categorieën. Voor sommige 
categorieën bevat de top-3 minder dan drie maatregelen, voor de categorie ‘zuivering & route’ zelfs 
niet één. Dit laatste komt doordat het afgebeelde perceel niet aan water grenst. Hierdoor vallen 
zuiverings- en routemaatregelen af, zoals het zuiveren van buisdrainwater of het aanleggen van 
bufferstroken aan de rand van het perceel. Sommige maatregelen zijn zowel kansrijk voor schoner 
grondwater als voor schoner oppervlaktewater. 
 
 
Afbeelding 2. Gestileerd voorbeeld van de informatie die de maatregelenkaart geeft voor het rood gemarkeerde 
perceel  
 
Beschikbaarheid en mogelijkheden 
De maatregelenkaart is gemaakt met openbare data. De kaart is dan ook voor iedereen beschikbaar 
en te downloaden als shapefile [12]. Sinds kort is de kaart ook online te bekijken [13]. Bij het gebruik 
van de kaart dient men zich te realiseren dat de kaart nog in ontwikkeling is. In 2020 wordt een update 
verwacht met verdere detaillering van de beoordeling van de maatregelen (zie volgende paragraaf). 
De maatregelenkaart geeft niet aan welke maatregel binnen de top-3 of top-5 het beste is; het betreft 
een ‘inspiratielijst’ waarbij de keuzevrijheid ligt bij de agrarisch ondernemer. Daarbij is het vooraf lastig 
om te bepalen welke maatregel het beste is, omdat dit afhangt van de manier waarop de maatregel 
wordt uitgevoerd en ook van de precieze perceelskenmerken die niet allemaal bekend of openbaar 
 4 
H2O-Online / 8 januari 2020 
zijn. Zo zijn gegevens over de fosfaattoestand van een perceel niet openbaar, terwijl deze toestand 
belangrijk is voor de effectiviteit en relevantie van bepaalde maatregelen, zoals ‘volvelds uitmijnen’. 
De kaart geeft weliswaar informatie op perceelsniveau, maar kan ook worden ingezet op een groter 
schaalniveau. Zo is de kaart na bewerking ook te gebruiken om te bepalen welke maatregelen kansrijk 
zijn op stroomgebiedsniveau (zie afbeelding 3).  
 
 
Afbeelding 3. Toepasbaarheid van maatregelen in het stroomgebied van de Lunterse Beek. Het gaat om 3 van de 
9 maatregelen in de categorie ‘bodemverbetering’. Diepwortelend gras (links) is kansrijk voor grasland (groen). 
Diepwortelende rustgewassen (midden) zijn alleen toepasbaar op akkerbouwpercelen en vallen vaak buiten de 
top-3 van meest kansrijke maatregelen (oranje). Vaste rijpaden (rechts) zijn toepasbaar op alle percelen maar 
niet overal even kansrijk. De witte delen van de kaart zijn gebieden zonder landbouwpercelen  
 
Vervolg 
De maatregelenkaart wordt in 2020 in het kader van de Kennisimpuls Waterkwaliteit verder 
doorontwikkeld. Steekwoorden daarbij zijn verbeteren, verbreden en toetsen. De ontwikkelrichtingen 
staan nog niet vast, maar gedacht kan worden aan: 
• Kwantificeren van het effect van maatregelen op de emissie van fosfor en stikstof naar water. 
• Beter bepalen van de kosten en inpasbaarheid van maatregelen, ook kijkend naar subsidies, 
waardoor kosten-ineffectieve maatregelen die nu ontbreken op de BOOT-lijst mogelijk toch in 
beeld komen. 
• Toevoegen van perceelskenmerken zoals bodemeigenschappen en bemestingsdruk, om te 
komen tot een nog meer toegesneden maatregelenadvies. 
• Bepalen van de lokale waterkwaliteitsopgave, door per perceel in kaart te brengen of er een 
KRW-opgave is voor fosfor en/of stikstof. 
• Uitbreiden van de kaart door naast de waterkwaliteitsopgave ook te kijken naar andere 
opgaves, zoals voor klimaat, biodiversiteit en stikstofemissies naar de lucht. Het beschouwen 
van het effect van maatregelen op deze soms conflicterende opgaves kan bijdragen aan een 
integraal maatregelenpakket dat meerdere duurzaamheidsdoelen dient. 
• Interactief maken van de kaart, zoals het zelf kunnen toevoegen van perceelskenmerken of 
reeds genomen BOOT-maatregelen zodat de kaart ook inzicht geeft in de implementatiegraad 
van maatregelen. 
 
Bij de doorontwikkeling van de maatregelenkaart wordt waar mogelijk aangesloten op kennis en 
producten die zijn ontwikkeld in andere initiatieven op het vlak van landbouw en maatregelen, zoals 
de BedrijfsWaterwijzer, het BedrijfsBodem en -WaterPlan, de Kansenkaart [13], de Keukentafeltool en 
de Open BodemIndex. 
 
 5 
H2O-Online / 8 januari 2020 
Conclusies 
Met de maatregelenkaart is de lange en onoverzichtelijke BOOT-lijst op een laagdrempelige wijze 
ontsloten voor de beoogde gebruikers. De kaart moet zich nog in de praktijk bewijzen en wordt nog 
verder doorontwikkeld, maar heeft al geleid tot verscherping van de discussie over de effectiviteit en 
haalbaarheid van maatregelen. Volgens belanghebbenden biedt de kaart meerwaarde voor een 
gericht, perceelspecifiek advies over kansrijke maatregelen voor schoner grond- en oppervlaktewater. 
Tevens vormt de kaart een goed uitgangspunt om met verschillende partijen samen te werken aan een 
betere waterkwaliteit en een gezonde leefomgeving. Steekzin daarbij is het nemen van de juiste 
maatregelen op de juiste plaats. 
 
Dankwoord 
‘Maatregel op de Kaart’ is gefinancierd door de Kennisimpuls Waterkwaliteit (KIWK), een recent 
gestart vierjarig initiatief waarin het Rijk, provincies, waterschappen, drinkwaterbedrijven, 
kennisinstituten en belanghebbende partijen werken aan het vergroten van het inzicht in de kwaliteit 
van het grond- en oppervlaktewater. Het project is uitgevoerd door een consortium van 
onderzoeksinstituten (WENR, Deltares, KWR, RIVM) en onderzoeks- en adviesbureaus (NMI, 
Boerenverstand), waarbij de leiding in handen was van WENR. De projectgroep (de auteurs van dit 
artikel) bedankt Daan Heurkens, Gerard Ros, Joachim Rozemeijer en de leden van de KIWK-
gebruikerscommissie voor hun inbreng. 
 
Referenties 
1. Natuur & Milieu (2019). Onderzoek waterkwaliteit & biodiversiteit. Utrecht, maart 2019. 
2. Kools, S., Loon, A. van, Sjerps, R., en Rosenthal, L., 2019. De kwaliteit van bronnen van 
drinkwater in Nederland. KWR2019.072. KWR, Nieuwegein. 
3. Planbureau voor de Leefomgeving (2016). Waterkwaliteit nu en in de toekomst. 
Eindrapportage ex ante evaluatie van de Nederlandse plannen voor de Kaderrichtlijn Water. 
Den Haag: Uitgeverij PBL. 
4. https://agrarischwaterbeheer.nl/document/boot-lijst-maatregelen-agrarisch-waterbeheer 
5. www.kiwk.nl  
6. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit (2019). Realisatieplan Visie LNV: 
Op weg met nieuw perspectief. Ministerie van LNV, Den Haag. 
7. Groenendijk, P. et al. (2016). Landbouw en de KRW-opgave voor nutriënten in regionale 
wateren: het aandeel van landbouw in de KRW-opgave, de kosten van enkele maatregelen en 
de effecten ervan op de uit- en afspoeling uit landbouwgronden. Wageningen Environmental 
Research rapport 2749. 
8. Groenendijk, P., Schipper, P., Hendriks, R., Akker, J. van den, Heinen, M. (2017). Effecten van 
verbetering bodemkwaliteit op waterhuishouding en waterkwaliteit. Wageningen 
Environmental Research rapport 2811. 
9. Rozemeijer, J., I.G.A.M. Noij, E.M.P.M. van Boekel, V. Linderhof (2016). ‘Expertbeoordeling van 
landbouwmaatregelen voor oppervlaktewaterkwaliteit’. H2O, 28 november 2016. 
10. Verloop, K., M. et al. (2018). Achtergronden bij informatie in de BOOT-lijst factsheets. 
Wageningen Plant Research Rapport WPR 842. 
 6 
H2O-Online / 8 januari 2020 
11. Gerven, L.P.A. van, Jansen, S., Groenendijk, P. (2019). Maatregel op de Kaart (Fase 1), 
identificeren van kansrijke landbouwmaatregelen per perceel voor schoner grond- en 
oppervlaktewater. Kennisimpuls Waterkwaliteit notitie.  
12. Shapefile te downloaden via: 
https://www.kennisimpulswaterkwaliteit.nl/nl/nieuws/nutrientenmaatregelen-op-de-
perceelskaart 
13. https://maatregelen-op-de-kaart.nmi-agro.nl/ 
14. Verhoeven, F. & Ros, G. (2018). Kansenkaart waterkwaliteit, slimme combinaties. V-Focus, 
februari 2018. 
 


Maatregel op de Kaart: Kansrijke landbouwmaatregelen per perceel voor schoner grond- en oppervlaktewater

http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/512266

Maatregel op de Kaart: Kansrijke landbouwmaatregelen per perceel voor schoner grond- en oppervlaktewater

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield