Прыгодзіч, Алена Аляксандраўна

Belarusian 

Электронная библиотека БГУ

А.А. Прыгодзіч 
ЛЕКСІКА НЯМЕЦКАГА ПАХОДЖАННЯ 
Ў «СЛОЎНІКУ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ» І.І. НАСОВІЧА 
Сярэдзіна і другая палова ХІХ ст. – перыяд актыўнага даследавання 
беларускай мовы на яе розных структурных узроўнях. Гэта быў час яе 
паступовага адраджэння, калі яна пакрысе прабівала дарогу на старонкі 
перыядычнага друку, дэманстравала сваю жывучасць і самадастатковасць у 
зборніках этнаграфічных і фальклорна-дыялектных запісаў. Дзякуючы 
намаганням польскіх і найперш рускіх лінгвістаў паступова ўзаконьвалася 
месца беларускай мовы ў сістэме еўрапейскіх моў з пункту гледжання яе 
функцыянавання ў галіне фанетыкі, лексікі і фразеалогіі, граматыкі і 
марфалогіі, фарміравання лексічнага фонду. 
Гэта быў перыяд пошуку намінацый для раней не абазначаных паняццяў і 
рэалій, аднаўлення фактычна страчаных розных пластоў лексікі за гады 
заняпаду беларускай мовы. Менавіта ў гэты час адкрыліся шырокія магчымасці 
для папаўнення лексічнага саставу беларускай мовы іншамоўнымі словамі. 
Актыўнаму пранікненню запазычанняў спрыялі агульнаеўрапейскія 
прагрэсіўныя працэсы ў розных галінах навукі, інтэрнацыяналізацыя ў сферы 
новых тэхналогій, змены ў грамадска-культурным жыцці народаў. У той ці 
іншай ступені гэтыя працэсы закранулі і лексічны састаў тагачаснай беларускай 
мовы, у тым ліку і народныя гаворкі. 
Слоўнік І.І. Насовіча, які з’яўляецца адной з важнейшых крыніц 
вывучэння лексікі беларускай мовы другой паловы ХІХ стагоддзя, фіксуе 
даволі значную колькасць запазычанняў з розных еўрапейскіх моў. Па нашых 
падліках, у ім падаецца 56 нямецкіх па паходжанні слоў. Варта адзначыць, што 
этымалогію многіх слоў прыводзіць сам складальнік «Слоўніка беларускай 
мовы», даючы ўказанне на магчымую крыніцу паходжання. З пункту гледжання 
сучаснай этымалогіі некаторыя з іх можна лічыць памылковымі, аднак у цэлым 
І.І. Насовіч з гэтай задачай справіўся паспяхова. 
Узаемадзеянне славянскіх і германскіх моў адносіцца да ліку найбольш 
старажытных кантактаў. Гандлёвыя сувязі, узброеныя канфлікты, кантакты на 
побытавым узроўні – усё гэта спрыяла замацаванню ў беларускай мове тых ці 
іншых назваў адзення, тканіны, упрыгажэнняў, іншых вырабаў. Як адзначаюць 
А.А. Станкевіч, В.М. Галай і інш., сярод германізмаў пераважаюць канкрэтныя 
найменні, якія паспяхова засвойваліся і асвойваліся беларускай мовай у працэсе 
развіцця розных рамёстваў. Асабліва шырока сярод слоў германскага 
паходжання прадстаўлена будаўнічая лексіка: буда ‘кібітка, верх павозкі’, 
спіжарня ‘камора’, шула (шуло) ‘калода’, дах ‘верхняя частка будынка’, кафля 
(кахаль) ‘керамічны выраб для абліцоўкі сцен і печаў’, лішта ‘карніз’, клюба 
‘слясарныя ціскі, станок’, дыхт (дыхта, дыкта) ‘фанера’, шпалюгі ‘ўся хатняя 
сялянская мэбля’. 
Create PDF files without this message by purchasing novaPDF printer (http://www.novapdf.com)
Значнай колькасцю прадстаўлены назвы разнастайных прыстасаванняў, 
інструментаў, частак прылад працы: клец (клёц) ‘зуб у баране’, пыталь 
(пытэль) ‘вальцавы млын’, кнот ‘тонкая вяроўка, кнот’, крант ‘кран’, ліхтар 
(ліхтарня) ‘падсвечнік’, мары ‘насілкі для труны з нябожчыкам’, ніты 
‘жалезны болт’. 
Сярод народна-гаспадарчай лексікі вылучаюцца наступныя групы 
германізмаў: 
1. Назвы транспартных сродкаў і іх частак: рыдван ‘адкрытая лёгкая 
каляска’, макшта ‘мачта’, фура (хура, фора) ‘нагружаны воз’, рэхва (рехва) 
‘жалезна абруч для мацавання драўлянай калодкі кола’. 
2. Назвы прадметаў паўсядзённага ўжытку: ваненка ‘драўляная балея для 
бялізны’, кухаль (куфаль) ‘гліняны кубак’, зэгар ‘гадзіннік’, коц ‘саматканая 
коўдра’, копта (кохта) ‘кофта, блузка’, майткі ‘штаны, нагавіцы’, хутра 
(футра) ‘адзенне з футры’, шляпрок (шляфрок) ‘капот, шляфніца, каўпак’. 
Вылучаюцца асобныя намінацыя германскага паходжання паводле 
а) прафесіі, роду заняткаў, пасады: войт (вуйт) ‘сельскі стараста’, жабрак 
‘старац’, жовнер ‘салдат’, кухар ‘повар’, кушнер (кушнір) ‘гарбар’, містрыня 
‘ключніца’, некрут ‘рэкрут, навабранец’, стольмах ‘столяр’; 
б) асаблівасцей паводзін, характару: гундэр ‘нягоднік, гультай’, лотр 
‘махляр, п’яніца’, фефер (фейфер) ‘нягоднік’. 
Адзінкавымі прыкладамі ў «Слоўніку беларускай мовы» І.І. Насовіча 
прадстаўлены назоўнікі абстрактнай семантыкі (гвалт ‘шум, крык, лямант’, 
фаер ‘наганяй, спагнанне’, кшталт ‘манера, узор’, мус ‘прымус’, рахуба 
‘разлік’, юргельт ‘грашовае спагнанне’), асобныя дзеясловы (літаваць ‘паяць, 
плавіць’, нэмаць ‘красці, паціху браць’, вандраваць ‘блукаць па свеце’, шпэціць 
‘псаваць’). 
Варта адзначыць, што сярод германізмаў «Слоўніка беларускай мовы» 
І.І. Насовіча сустракаюцца як тыя, што фактычна без асаблівых змен 
выкарыстоўваюцца і ў наш час (вандраваць, гвалт, дах, жабрак, кафля, кнот, 
кухаль, кухар, ліхтар, футра), так і словы, што засталіся на перыферыі 
беларускай мовы або ўжываюцца як архаізмы і гістарызмы (жовнер, зэгар, 
кушнер, лотр, некрут). 
Create PDF files without this message by purchasing novaPDF printer (http://www.novapdf.com)


Лексіка нямецкага паходжання ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча

http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/27310/1/%d0%9f%d1%80%d1%8b%d0%b3%d0%be%d0%b4%d0%b7%d1%96%d1%87%20%d0%90-%20%d0%9b%d0%b5%d0%ba%d1%81%d1%96%d0%ba%d0%b0%20%d0%bd%d1%8f%d0%bc%d0%b5%d1%86%d0%ba%d0%b0%d0%b3%d0%b0%20%d0%bf%d0%b0%d1%85%d0%be%d0%b4%d0%b6%d0%b0%d0%bd%d0%bd%d1%8f-58-59.pdf

Лексіка нямецкага паходжання ў «Слоўніку беларускай мовы» І. І. Насовіча

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Электронная библиотека БГУ