Любецкая, Кацярына Пятроўна

Belarusian 

Электронная библиотека БГУ

 54
К. Любецкая 
ТЭРМІНАГРАФІЧНЫ ПЕРАКЛАД ЯК СПОСАБ ВЫПРАЦОЎКІ БЕЛАРУСКАЙ 
СПЕЦЫЯЛЬНАЙ ЛЕКСІКІ 
Развіццё беларускай тэрміналогіі (яе недастатковая ўпарадкаванасць і 
распрацаванасць у шматлікіх сферах ведаў) не адпавядае сучаснаму стану 
беларускай навукі і значна адстае ад узроўню вырашэння гэтай праблемы ў 
іншых краінах. Неабходнасць развіцця адукацыі і навукі на ўласнай моўнай 
базе ў беларускім грамадстве асэнсавана яшчэ не ў дастатковай меры, што часта 
прыводзіць да недаацэнкі творчых магчымасцей беларускай мовы як 
інструмента навуковага пазнання. Можна меркаваць, што немалаважную ролю 
ў плане вывучэння асаблівасцей фарміравання і станаўлення спецыяльнай 
лексікі беларускай мовы адыгрываюць так званыя перакладныя слоўнікі. 
Іншамоўна-беларуская лексікаграфічная практыка ХХ–ХХІ стст., акрамя сваёй 
асноўнай мэты – служыць перакладу з замежнай мовы на беларускую, 
садзейнічала выпрацоўцы лексічных норм, а таксама спрыяла фарміраванню і 
ўпарадкаванню беларускай навуковай тэрміналогіі ў пэўны перыяд. 
Даследаванне аднаго з фрагментаў слоўнікавых матэрыялаў – 
тэрмінаграфічнага – дае магчымасць выявіць асноўныя тэндэнцыі ў развіцці 
лексічнай сістэмы беларускай мовы на працягу стагоддзя. 
Варта адзначыць, што беларуская перакладная тэрмінаграфія вызначаецца 
значнымі здабыткамі. Паводле дадзеных аўтарытэтнага бібліяграфічнага 
даведніка “Тэрмiналагiчныя слоўнiкi (асобныя выданнi)” (2000), у складзе якога 
адлюстравана 80-гадовая праца пра стварэнню слоўнікаў беларускай 
тэрміналогіі ў розных галінах навукі, тэхнікі, культуры, мастацтва і грамадскага 
жыцця, беларуская тэрміналогія ўключана ў шырокі лінгвістычны кантэкст 
праз выданне шматмоўных тэрміналагічных слоўнікаў. Беларуская спецыяльная 
лексіка апісана ў супастаўленні з тэрмінамі англійскай, арабскай, балгарскай, 
венгерскай, верхня- і ніжнялужыцкай, галандскай, грэчаскай, дацкай, іспанскай, 
італьянскай, латышскай, лацінскай, літоўскай, македонскай, нарвежскай, 
нямецкай, партугальскай, польскай, румынскай, рускай, сербскахарвацкай, 
славацкай, славенскай, украінскай, фінскай, французскай, чэшскай, шведскай, 
эстонскай, яўрэйскай (ідыш) моў. Пераважную большасць пры гэтым 
складаюць руска-беларускія слоўнікі.   
Уплыў іншамоўна-беларускай слоўнікавай традыцыі на ўпарадкаванне 
беларускай спецыяльнай лексікі найбольш адчувальны ў пачатку ХХ ст., калі ў 
беларускай мове яшчэ не было створана значных паводле аб’ёму слоўнікаў і 
ўласна беларуская тэрміналогія толькі выпрацоўвалася і кадыфікавалася, а 
тэрміналагічная лексіка ўключалася ў агульныя слоўнікі недыферэнцыравана 
або са спецыяльнымі паметамі. У сітуацыі, калі іншамоўная тэрміналогія 
выступала як уніфікаваная і кадыфікаваная, а ў беларускай мове 
тэрміналагічная дзейнасць толькі пачыналася, перад складальнікамі слоўнікаў 
стаяла задача – дакладна перадаць семантыку тых іншамоўных тэрмінаў, 
эквіваленты якіх у беларускай мове яшчэ не былі створаны. Фактычна, аўтары 
 55
даведнікаў павінны былі весці творчыя пошукі і выпрацоўваць прыёмы 
перадачы семантыкі замежных тэрмінаадзінак на беларускую мову. Перад 
складальнікамі іншамоўна-беларускіх лексіконаў стаяла задача не толькі 
ўкладання слоўніка, але і вывучэння, даследавання і прэзентацыі беларускай 
тэрміналогіі ў розных галінах. 
Асэнсоўваючы ўплыў іншамоўна-беларускіх слоўнікавых перакладаў, трэба 
адзначыць найперш іх ролю ў фарміраванні паняццева-тэрміналагічнага фонду 
беларускай мовы. Тэрмінаграфічнай працай ахоплены такія сферы, як тэхніка, 
фізіка, эканоміка, юрыспрудэнцыя, сельская гаспадарка, глебазнаўства, 
аграхімія, батаніка, жывёлагадоўля, рэлігіязнаўства, лінгвістыка і інш. Для 
лексікаграфічнага апісання ў іншамоўна-беларускія даведнікі часам ўключаліся 
малазнаныя сферы дзейнасці, і ў гэтым выпадку слоўнікі выступалі першым, а 
часам і адзіным вопытам, які прэзентаваў рады новых слоў, звязаных з 
абазначэннем новых рэалій, павышэннем культуры працы, напрыклад: 
акушэрска-гінекалагічная эндакрыналогія, бізнес, вылічальная тэхніка, 
інфарматыка, міжнародныя валютна-фінансавыя адносіны, радыёэлектроніка, 
стаматалогія дзіцячага ўзросту, трыбафатыка, тэорыя імавернасцяў, тэхналогія 
палімерных матэрыялаў, хімія і фізіка палімераў, экалогія, эмбрыялогія і інш.  
Укладанне беларускай часткі лексіконаў у слоўнікавых крыніцах першай і 
другой паловы ХХ ст. мае істотныя адрозненні. Першыя іншамоўна-беларускія 
даведнікі з рэгістрацыяй тэрміналагічнай лексікі рыхтаваліся пры адсутнасці ў 
беларускім мовазнаўстве кадыфікаваных тэрміналагічных даведнікаў або без 
уліку вядомага вопыту руска-беларускай тэрмінаграфіі. На выбар эквівалента 
іншамоўнай тэрмінаадзінкі і фарміраванне беларускай часткі лексіконаў 
уплывалі аб’ектыўныя (нераспрацаванасць беларускай тэрміналогіі, 
нявырашанасць тэарэтычных праблем перакладу тэрміналагічнай лексікі, 
адсутнасць беларускіх адпаведнікаў для шэрага іншамоўных тэрмінаў) і 
суб’ектыўныя (уздзеянне ўстановак аўтараў лексіконаў, неглыбокае веданне 
моў і прадмета перакладу) прычыны. Пры стварэнні тэрміналагічных слоўнікаў 
у адносіны перакладу ўступалі тэрмінасістэмы з рознай ступенню 
распрацаванасці. Аднак лексікаграфічная дзейнасць, звязаная з перакладам 
іншамоўных лексем і ўкладаннем беларускай часткі даведнікаў, стымулявала 
распрацоўку беларускай тэрміналогіі. Можна выказаць меркаванне, што роля 
іншамоўна-беларускіх слоўнікавых крыніц у другой палове ХХ ст. і пачатку 
ХХІ ст. у фарміраванні беларускай тэрміналогіі перыферыйная. Падрыхтоўка 
іншамоўна-беларускіх слоўнікаў з рэгістрацыяй тэрміналагічнай лексікі ў гэты 
час праходзіла ва ўмовах, калі беларуская тэрміналогія ў некаторых галінах 
навукі, тэхнікі і культуры ўжо ў асноўным склалася. Пры ўкладанні 
тэрміналагічных даведнікаў з уключэннем іншамоўнага і беларускага 
лексічнага матэрыялу першаснай выступала задача не столькі фарміравання і 
кадыфікацыі беларускай тэрміналогіі пры падборы беларускіх эквівалентаў для 
замежных тэрмінаў, колькі праблема пошуку эквівалента з ужо ўсталяваных, 
функцыянальна прыдатных, зафіксаваных беларускіх тэрмінаў. Фактычна ў 
адносіны перакладу ўступалі кадыфікаваныя разнамоўныя тэрмінасістэмы. У 
 56
адрозненне ад даведнікаў першай паловы ХХ ст., аўтарамі ўлічваецца вопыт як 
уласнабеларускай лексікаграфічнай і тэрмінаграфічнай практыкі, так і 
перакладной руска-беларускай. Распрацоўка тэрміналагічных эквівалентаў у 
гэтых даведніках выконвае перш за ўсё функцыю нармалізацыі. 
Неабходнасць перадачы сэнсу шэрага паняццяў з розных галін ведаў 
спрыяла выпрацоўцы моўных сродкаў для намінацыі гэтых паняццяў. Самым 
адказным этапам у фарміраваннi мадэлi з’яўляецца падбор эквiвалентаў да 
зыходных слоўнiкавых адзiнак. Пэўныя паняццевыя прыметы, як правіла, 
замацоўваюцца за структурнымi кампанентамi тэрмiна, менавіта таму пры 
перадачы іншамоўных тэрмінаадзінак, у якіх на час падрыхтоўкі перакладных 
матэрыялаў ужо адбылася дыферэнцыяцыя навуковага паняцця, складальнікамі 
слоўнікаў выбіраліся тыя структурныя тыпы, якія найбольш поўна, на думку 
аўтараў, адпавядалі паняццю. 
Такім чынам, можна сцвярджаць, што ў перакладных тэрмінаграфічных 
выданнях адлюстраваны канкрэтныя рашэнні па перакладу спецыяльнай лексікі 
і прадстаўлены найбольш прадуктыўныя спосабы упарадкавання нацыянальнай 
тэрміналогіі. Роля іншамоўна-беларускіх слоўнікаў у фарміраванні беларускай 
навуковай мовы асабліва значная ў пачатковы перыяд яе станаўлення, калі пры 
наяўнасці нязначнай колькасці даведнікаў і нераспрацаванасці беларускай мовы 
ў перакладных лексіконах, выпрацоўваліся яе пэўныя нормы. Слоўнікі ўводзілі 
ў моўнае ўжыванне новыя паняцці, рэгламентавалі і выпрацоўвалі іх лексічныя 
эквіваленты, прапагандавалі словаўтваральныя сродкі. У гэтых адносінах 
іншамоўна-беларуская лексікаграфічная практыка мае значны вопыт для 
вырашэння практычных задач пры складанні перакладных даведнікаў. 
Лексікаграфічныя і тэрмінаграфічныя пераклады спрыялі ўпарадкаванню 
розных тэрмінагалін з боку сістэматызацыі паняццяў і іх моўнага афармлення. 
У асобных тэрміналагічных галінах лексікаграфічныя матэрыялы могуць 
выкарыстоўвацца як аснова для стварэння поўнага тэрміназбору. 
Літаратура 
Тэрмiналагiчныя слоўнiкi (асобныя выданнi) 1918-1998 гг.: Бібліягр. давед. / Рэд. 
Г. Цыхун. – Мінск, 2000. – 74 с. 
Кацярына Маласай 
СТРУКТУРНА-СЕМАНТЫЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ АКАЗІЯНАЛЬНЫХ 
ПРЫСЛОЎЯЎ І БЕЗАСАБОВА-ПРЭДЫКАТЫЎНЫХ СЛОЎ У ПАЭЗІІ 
Р. БАРАДУЛІНА (НА МАТЭРЫЯЛЕ ЗБОРНІКА  
“ЕВАНГЕЛЛЕ АД МАМЫ”) 
Адметнай асаблівасцю паэтычнага стылю Рыгора Барадуліна з’яўляецца 
шырокае выкарыстанне аказіянальных утварэнняў. Аўтарская словатворчасць 
выяўляецца на розных моўных узроўнях і ўяўляе вялікую цікавасць для 
лінгвістычных даследаванняў. Барадулінскія аказіяналізмы можна сустрэць 
сярод розных часцін мовы. Не з’яўляюцца выключэннем і прыслоўі. Для больш 
поўнага разумення матывацыі выкарыстання такіх адзінак у паэтычных творах 


Тэрмінаграфічны пераклад як спосаб выпрацоўкі  беларускай спецыяльнай лексікі

http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/23164/1/%d0%9b%d1%8e%d0%b1%d0%b5%d1%86%d0%ba%d0%b0%d1%8f_%d0%9f%d1%80%d0%b0%d1%86%d1%8b%20%d0%ba%d0%b0%d1%84%d0%b5%d0%b4%d1%80%d1%8b_%d0%92%d1%8b%d0%bf_10_2011-054-056.pdf

Тэрмінаграфічны пераклад як спосаб выпрацоўкі беларускай спецыяльнай лексікі

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Электронная библиотека БГУ