Барковіч, Аляксандр Аркадзьевіч

Belarusian 

Электронная библиотека БГУ

ДЭРЫВАТЫ СПРАДВЕЧНЫХ КАРАНЁЎ ЯК КРЫНІЦА 
ПАПАЎНЕННЯ БЕЛАРУСКАЙ ЛЕКСІКІ (на прыкладзе дзеясловаў) 
 
     А. А. Барковіч, Беларускі дзяржаўны універсітэт  
 
З улікам адкрытасці лексічнай сістэмы сучаснай беларускай мовы 
актуальнасць пытання аб яе патэнцыяле ў аспекце ўласных сродкаў 
словаўтварэння з’яўляецца дастаткова надзённым. Сусветная тэндэнцыя 
інтэрнацыяналізацыі культуры закранае слоўнікавы склад любой мовы: не 
выключэнне і беларуская.  
Працэс пранікнення ў беларускую мову запазычанняў стаў не проста 
фактарам яе функцыяніравання, але і вельмі істотнай крыніцай 
словаўтваральных сродкаў. Наколькі актыўнай застанецца аўтэнтычная 
дэрывацыя беларускай мовы з цягам часу можна будзе даведацца дакладна. 
Але на сённяшні дзень можна канстатаваць канкурэнтаздольнасць 
беларускага словаўтварэння у такім важным напрамку, як выкарыстанне 
спрадвечных каранёў. 
У гэтым кантэксце ўтварэнне дзеясловаў у беларускай мове, з нашага 
пункту гледжання, па прычыне асаблівасцей намінацыі будзе своеасаблівым 
паказчыкам. Адрозненне характару дзеяслоўнай (нерэферэнтнай) i 
назоўнiкавай (рэферэнтнай) намiнацыi абумоўлівае рэалізацыю 
намінатыўнай функцыі дзеясловамі iнакш, чым назоўнiкамі. Назоўнiкi-
наватворы з'яўляюцца ў мове пераважна як найменнi новых з'яў i прадметаў, 
радзей – як найменнi адцягненых працэсаў (гл. мноства запазычаных 
назоўнiкаў на -цыя) i характарыстык. Адрозненне характару намiнацыi 
дзеяслоўнымi адзiнкамi ад назоўнiкавых – у прыродзе называемых з'яў. 
Працэс як адносiны, а не сутнасць не ўсведамляецца (адпаведна i рэдка 
намiнуецца) сам па сабе, незалежна ад аб'ектаў, якiя ў гэтыя адносiны 
ўступаюць. З гэтай прычыны многiя беларускiя дзеяслоўныя наватворы – 
уласна беларускiя ці агульныя з рускай мовай. 
Новыя прадметы з'яўляюцца ў нашым жыццi пастаянна, новыя працэсы цi 
станы вылучаюцца (i намiнуюцца) радзей. Доказам гэтаму, у прыватнасцi, 
з’яўляецца тое, што сярод наватвораў, вылучаных В. I. Уласевiч, дзеясловаў 
лiчаныя адзiнкi [3, с. 119 – 147]. Акрамя таго, многiя працэсы могуць 
абазначацца словазлучэннямi (правесцi дэфiбрацыю i пад.), i такiя 
аналiтычныя найменнi ўжываюцца ўсё часцей. Таму дзеясловаў сярод новых 
слоў значна менш, чым назоўнiкаў i нават – чым прыметнiкаў. 
Разгледзiм спачатку словы, якiя зафiксаваны толькi ў беларускай мове. У 
спецыялiзаваных тэкстах як найменнi-прафесiяналiзмы або тэрмiны 
ўжываюцца зенкаваць, каткаваць, кіславаць, мацэраваць i iншыя, прычым 
часцей гэта iменна прафесiяналiзмы, як, напрыклад, кiславаць 'рашчыняць 
спецыяльны вiд цеста – кiслы'. 
Поруч са спецыяльнымi абазначэннямi ствараюцца гутарковыя або нават 
прастамоўныя, як, напрыклад, абдрыпаць.  
Дзеяслоў абдрыпаць 'абарваць, сапсаваць' ужываецца досыць актыўна, 
часцей у форме дзеепрыметнiка залежнага стану з семантыкай атрыбута, у 
той час як у слоўнiках лiтаратурнай мовы анiякае блiзкае значэнне не 
фiксуецца, ёсць толькi дрыпаць 'iсцi, ступаючы часта i дробна' (разм.). Блiзкi 
да абдрыпаць дзеяслоў абдрапаць 'зрабiць драпiну, многа драпiн' не мае 
пагардлiвага адцення, як абдрыпаць, абдрыпаны. Гл. кантэксты: 
Войцік напалохаўся і не ведаў, як апраўдацца, а Трушкевіч тым часам 
ужо схапіўся за сваю абдрыпаную кабуру, мабыць, каб выканаць прысуд 
(Васіль Быкаў. У тумане); 
Вушы звісаюць абдрыпана, а маленькія вочкі глядзяць на ўсё сумна – да 
безнадзейнасці (Я. Брыль. Дакор). 
Сярод новых дзеяслоўных дэрыватаў сустракаюцца i альтэрнатыўныя 
адносна ўжо зафіксаваных утварэннi ад тых жа каранёў. Яны не з'яўляюцца 
рэгулярнымi членамi дзеяслоўных словаўтваральных ланцужкоў, а ўтвораны 
па альтэрнатыўных словаўтваральных мадэлях. Да такiх дзеясловаў можна 
аднесцi плеткаваць (пар. пляткарыць) i каверзiць (пар. каверза, 
каверзнiчаць). 
Дзеяслоўная лексiка папаўняецца i складаннямi, напрыклад 
самасупакойваць: 
Чалавек схiльны самасупакойваць сябе (Л. Iвашкiна. Чым мы жывем // 
Лiтаратура i мастацтва. № 23 (4209), 06. 06. 2003). 
Значэнне вытворнага слова выводзiцца тым цi iншым спосабам са 
значэння ўтваральнага слова (цi словазлучэння, калi гаворка iдзе пра 
складанае слова). Стандартная працэдура словаўтваральнага аналiзу 
ўключае чатыры кампаненты: часцiна мовы ўтваральнага слова; адносiны 
вытворнасцi; характар словаўтваральнага працэсу – мутацыя, мадыфiкацыя, 
транспазiцыя; характар i тыпы дэрывацыйнай семантыкi. 
У нашым выпадку – утварэнне вытворных дзеясловаў ад спрадвечных 
каранёў – адносiны вытворнасцi – гэта мутацыя (у вузкiм сэнсе слова). Гэты 
вiд адносiн самы распаўсюджаны i самы лексiчна разнастайны, а часам 
i непрадказальны. У межах мутацыйных (немадыфiкацыйных) 
словаўтваральных тыпаў значэнне вытворнага слова можа быць звязана 
са значэннем утваральнага па-рознаму. 
У прыватнасцi, дзеясловы, утвораныя ад назоўнiкаў i не зафiксаваныя ў 
тлумачальных слоўнiках беларускай мовы, з цяжкасцю кансалiдуюцца 
паводле словаўтваральных мадэлей. Адно з нешматлікіх выключэнняў – 
мадэль, якая абазначае дзейнасць з суфiксам -нiча- як, напрыклад, 
заканадаўнічаць (ёсць заканадаўства, заканадаўчы), клікушнічаць (ёсць 
клiкуша, пар. рус. кликушествовать), красамоўнічаць (ёсць красамоўны, 
красамоўства):  
 Пасля таго, як наладзілі ў нумары стол, вечаровую прахалоду праз вокны 
ўпусцілі, па кілішку выпілі, красамоўнічаць пачалі (В. Куртаніч. Адрачэнне ад 
Анёла). 
Утварэннi ад назоўнiкаў вельмi разнастайныя. Дзеясловы з прэфiксам а- 
абазначаюць пераважна 'набыццё цi наданне абазначаемага дзеяслоўнай 
асновай стану, палажэння, выгляду': абяспыльваць (прэфiксы абяс-), 
агламэздваць 'рабiць гламаздаватым, гламаздой' (у слоўнiках ёсць гламазда 
'пра нязграбную рэч, няўклюднага чалавека', гламаздаваты 'нязграбны, 
няўклюдны'; агламэздваць – выразнае экспрэсiўнае ўтварэнне), адзяржавіць 
(ёсць i раздзяржавiць).  
Новы дзеяслоў ведзьмаваць абазначае дзейнасць, а ліхаманіць (у 
слоўнiках даецца толькi лiхаманка) – стан. У адпаведнасцi з семантыкай 
суфiкса -i-, мялiць – пераходны дзеяслоў уздзеяння, а гукафікаваць – адзiнае 
ўтварэнне ад свайго кораня шляхам далучэння запазычанага суфiксоiда -
фiкаваць.  
Учора другi дзень запар лiхаманiлі сусветныя бiржы, дзе назiраўся абвал 
на фондавых рынках (I. Шчучэнка. Фінансiсты загаварылi аб наблiжэннi 
фiнансавага крызiсу... // Звязда. № 13 (26126), 23. 01. 2008). 
Не фiксуюцца ў ТСБМ i ТСБЛМ вельмi ўжывальныя дзеясловы 
запаведаць – запаведваць (ёсць толькi запаведзь, запаведнiк, запаведны) i 
спаталяць – спаталiць (у корпусных крынiцах ёсць таксама 
спаталенне/спатоленне, спатоля). 
Запаведаць – запаведваць актыўна ўжывалiся ў старабеларускi перыяд, у 
новай беларускай мове больш ужывальныя сталi аддзеяслоўныя 
нульсуфiксальны i суфiксальны назоўнiк, але ў корпусных крынiцах 
фiксуецца аднаўленне ўжывання i самога дзеяслова, якое iдзе ад бiблейскiх 
кантэкстаў:  
3. А Ён сказаў ім у адказ: навошта і вы парушаеце запаведзь Божую дзеля 
звычаю вашага? 4. Бо Бог запаведаў, сказаўшы: шануй бацьку і маці... 
(Біблія); 
... на тым месцы, дзе, як лічаць многія, раней стаяла сховішча, 
пабудаванае Адамам. Бог загадаў Абрагаму запаведаць усім народам 
здзяйсняць да яе паломніцтва (І. Канапацкі. Татары ў Беларусі. Іх рэлігія). 
Слоўнiкамi для перадачы гэтага значэння прапануецца дзеяслоў 
завяшчаць. 
Як i запаведаць – запаведваць, вельмi ўжывальны дзеяслоў спаталяць – 
спаталiць (на Беларускай палічцы [1] больш 70 кантэкстаў):  
УРБЕНА. Ён спаталіць тваю страсць. Я прывяду табе прыгожага, 
маладога мужчыну. Ён будзе нават высакародным, калі пажадаеш. 
(А. Курэйчык. П'емонцкі звер). 
Сярод агульных з рускай мовай наватвораў большасць таксама ўтворана 
ад назоўнiкаў: зарыфляць (у слоўнiках ёсць рыфлi, рыфлёны, рыфленне), 
заштылець, зярніць, сенажыраваць (ёсць сянаж), этапаваць (пар. рус. 
этапировать), а таксама гутарковыя прысабачваць – прысабачыць, 
пшыкнуць (ёсць пшык 'нiчога, пустата'). 
Напрыклад, адпаведнiк бел. саветызаваць, прысутнiчае ў корпусе тэкстаў 
рускай мовы: 
Мы в то время даже свою центральную Россию еще не смогли 
«советизировать» (С. Куняев. «Братец кролик» в европейском и мировом 
зверинце // Наш современник. 2003) [2], але тлумачальныя слоўнiкi не 
фiксуюць гэты дзеяслоў, нягледзячы на тое, што дэрываты кораня 
прадстаўлены вельмi актыўна, гл. у ТСБМ: саветызацыя, саветызм, 
саветызатар, саветызавацца, саветызаванасць. 
Адмысловымi прыкладамi утварэння дзеясловаў ад непаўназначных 
часцiн мовы з'яўляюцца лексемы задлякаць (< для) i агакаць (< ага). Такiя 
словы адзiнкавай фiксацыi яшчэ раз паказваюць, наколькi адносныя ў жывой 
стыхii мовы межы памiж патэнцыяльнымi дзеясловамi, дзеясловамi-
аказiяналiзмамi i ўжывальнымi наватворамi, пэўная частка якiх з цягам часу 
будзе расцэнена як папаўненне лексiчнага складу беларускай мовы.  
Прыведзеныя прыклады дазваляюць з упэўненасцю гаварыць аб 
актыўнасці працэсу папаўнення слоўніка сучаснай беларускай мовы з 
дапамогай выкарыстання ўласных лексічных сродкаў. І менавіта ўласныя 
словаўтваральныя сродкі гарантуюць стабільнасць і жыццяздольнасць мовы 
ў эпоху глабалізацыі. 
 
1. Беларуская палiчка [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу : www.knihi.com. – Час 
доступу : 10. 08. 2010. 
2. Национальный корпус русского языка [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу : 
www.ruscorpora.ru. – Час доступу: 10. 08. 2010. 
Уласевiч, В. I. Лексiчныя працэсы ў беларускай мове 90-х гадоў ХХ ст. : дыс. ... канд. 
фiлал. навук / В. I. Уласевiч; 10.02.01; НАН Беларусi. – Мінск, 2002. – 167 с. 


Дэрываты спрадвечных каранёў як крыніца папаўнення беларускай лексікі (на прыкладзе дзеясловаў)

http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/15506/1/%d0%90.%20%d0%90.%20%d0%91%d0%b0%d1%80%d0%ba%d0%be%d0%b2%d1%96%d1%87.%20%d0%94%d1%8d%d1%80%d1%8b%d0%b2%d0%b0%d1%82%d1%8b%20%d1%81%d0%bf%d1%80%d0%b0%d0%b4%d0%b2%d0%b5%d1%87%d0%bd%d1%8b%d1%85%20%d0%ba%d0%b0%d1%80%d0%b0%d0%bd%d1%91%d1%9e%20%d1%8f%d0%ba%20%d0%ba%d1%80%d1%8b%d0%bd%d1%96%d1%86%d0%b0%20%d0%bf%d0%b0%d0%bf%d0%b0%d1%9e%d0%bd%d0%b5%d0%bd%d0%bd%d1%8f%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d0%ba%d0%b0%d0%b9%20%d0%bb%d0%b5%d0%ba%d1%81%d1%96%d0%ba%d1%96.pdf

Дэрываты спрадвечных каранёў як крыніца папаўнення беларускай лексікі (на прыкладзе дзеясловаў)

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Электронная библиотека БГУ