Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 5. Беларусь у 1917-1945 гг. (А. Вабішчэвіч і інш.); рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар і інш. - Мн.: Экаперспектыва, 2006. 613 с; іл.)

Зялінскі, П. І.

Казакоў, Ю. Л.

Belarusian 

Электронная библиотека БГУ

 
Рэцэнзіі 
 
 
Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 5. Беларусь у 
1917-1945 гг. (А. Вабішчэвіч і інш.); рэдкал. М. 
Касцюк (гал. рэдактар і інш. - Мн.: Эка-
перспектыва, 2006. 613 с; іл.). 
Рэцэнзуемае выданне падрыхтавана ка-
лектывам вучоных, якія вывучаюць гісторыю 
Беларусі XX ст. Аўтары прааналізавалі час, 
дасягненні І страты, якія не прайшлі яшчэ вы-
прабавання часам, і іх асноўныя калізіі бу-
дуць вырашацца ў будучыні. Але гэта новы 
крок у даследаванні гісторыі бацькаўшчыны, 
яе сацыяльна-эканамічнага, грамадска-палі-
тычнага і культурнага развіцця ва ўмовах 
БССР і Заходняй Беларусі, у перыяд Другой 
сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў. Аўтары 
імкнуліся да тага, каб, не падмяняючы канкрэт-
най сітуацыі надуманымі схемамі і не ранжы-
руя надзей кан'юнктурнымі падыходамі, за 
гістарычнымі фактамі чытач адчуў чалавечыя 
памкненні, убачыў іх паступкі, зразумеў ідэі. 
На наш погляд, у кнізе выкарыстаны 
аптымальны варыянт перыядызацыі гісторыі 
Беларусі 1917-1945 гг., у якім вылучаюцца 
наступныя этапы: працяг рэвалюцыйнага пра-
цэсу, Беларуская ССР у абставінах выбару 
шляхоў развіцця, Савецкая Беларусь ва ўмовах 
таталітарнай сістэмы, Заходняя Беларусь пад 
уладай Польшчы і Беларусь у Другой сусвет-
най і Вялікай Айчыннай войнах. 
Трэба асабліва адзначыць глыбокі, ка-
рэктны і аб'ектыўны аналіз гістарыяграфіі па 
данай праблеме. Аналізуецца шматлікая літа-
ратура, дзе адлюстраваны гістарычны працэс 
у залежнасці ад палітычных абставін: ад аб'ек-
тыўных падыходаў у першае дзесяцігоддзе 
савецкай улады да нарастания бальша-віцкай 
рэгламентацыі ў перыяд таталітарнага 
рэжыму. У часы першай палітычнай «ідыліі» 
1950-1960-х гг. было некаторае паслабленне 
ўціску партыйна-дзяржаўных структур на гіс-
тарычныя даследаванні. Але толькі з другой 
паловы 1980-х гг. палітычныя абставіны дазво-
лілі вучоным стаць на шлях менш ідэала-
гізаванага і больш аб'ектыўнага асвятлення 
гісторыі Беларусі. 
У першым раздзеле зроблены прынцыпова 
новы падыход да ацэнкі значэння Кастрыч-
ніцкай рэвалюцыі; падкрэсліваецца, што 
пасля кастрычніка 1917 г. беларускі народ 
уступіў у паласу рашаючай ломкі папярэдняга 
ладу жыцця, што асабліва праявілася ў ду- 
хоўнай сферы. Савецкая ўлада аб'явіла 
бескампрамісную барацьбу рэлігіі, служыцелям 
культу, імкнулася падпарадкаваць сваім мэтам 
усе сферы жыцця: эканамічную, сацыяльную, 
культурную. Стваральная дзейнасць баль-
шавіцкай улады ў дадзенай кнізе дапоўнена 
паказам шляхоў і метадаў яе дасягнення. У 
выніку мы маем аб'ёмнае ўяўленне аб жыцці 
беларускага народа. 
Заслугоўвае ўвагі ацэнка Грамадзянскай 
вайны. У томе слушна сцвярджаецца, што ў 
развязванні Грамадзянскай вайны вінаваты 
абодва бакі. «Белыя» прэтэндавалі на ролю 
прадстаўнікоў агульнанацыянальнай справы, 
ваявалі і паміралі за Вялікую Расію і яе 
інтарэсы. Большавікі былі перакананы, што 
з'яўляюцца выразнікамі інтарэсаў усіх пра-
цоўных. Правільна сцвярджаецца, што важ-
нейшы ўрок Грамадзянскай вайны заключа-
ецца ва ўсведамленні неабходнасці адмовы 
ад нецярпімасці, гвалту і дэспатызму як метадаў 
дзяржаўнага будаўніцтва, спробы «ашча-
слівіць» народ. Усё гэта - перажыткі, несумя-
шчальныя з дэмакратыяй і сучаснай цыві-
лізацыяй. 
Асаблівая ўвага надаецца нацыянальна-
дзяржаўнаму будаўніцтву; справядліва адзна-
чаецца, што бальшавіцкая ўлада негатыўна 
аднеслася да нацыянальных рухаў. Абвясціўшы 
ў прапагандысцкіх мэтах права нацый на 
самавызначэнне аж да аддзялення і ства-
рэння самастойных дзяржаў, яна імкнулася 
не дапусціць рэалізацыі гэтага палажэння. 
Аб'ектыўна прадстаўлены погляды і асвятля-
ецца дзейнасць па нацыянальнаму пытанню 
кіраўнікоў абкама РСДРП(б) і СНК Заходняй 
вобласці і фронту, беларускіх нацыянальных 
партый, Беларускага абласнога камітэта, 
Вялікай Беларускай рады, работа Усебела-
рускага з'езда і яго разгон, абвяшчэнне БНР і 
праблемы дзейнасці яе ўрада. Абгрунтавана 
аналізуюцца прычыны ўтварэння БССР і пад-
крэсліваецца, што яно стала значным крокам 
наперад у дзяржаўным будаўніцтве Беларусі. 
Разнастайны, нярэдка малавядомы матэ-
рыял другога раздзела стварае панараму 
развіцця прамысловасці, сельскай гаспадаркі, 
сацыяльнай сферы і культуры Беларусі ў 
1920-я гг.; адлюстроўвае цяжкасці, скла-
данасці і выніковасць аднаўлення народнай 
гаспадаркі Беларусі на аснове новай экана-
мічнай палітыкі. Адносны дэмакратызм НЭПа 
129 
 
Веснік БДУ. Сер. 3. 2007. № 1____________________________________________ 
з'явіўся падставай для пазітыўных зрухаў у 
жыцці грамадства. Існаванне розных форм 
уласнасці ў эканоміцы, пэўныя магчымасці 
дэмакратызацыі ў грамадска-палітычным жыцці, 
нацыянальна-культурнае будаўніцтва, ажыц-
цяўленне палітыкі беларусізацыі - усё гэта 
з'явілася выніковым, але кароткім этапам 
развіцця. Разам з тым у раздзеле паказва-
ецца, што курс вышэйшага партыйна-дзяржаў-
нага кіраўніцтва Саюза ССР на адміністра-
цыйна-каманднае, аўтарытарнае праўленне 
быў супрацьлеглым адносна характеру новай 
эканамічнай палітыкі. У гэтым праявілася 
асноўная супярэчнасць у развіцці грамадства 
ў 1920-я гг. Унутрыпартыйная барацьба за 
выбар шляху развіцця прывяла да таталі-
тарнага праўлення. Гэта ўвасобілася ў курсе 
I. Сталіна, які з'яўляўся вярхоўным кіраўніком 
партыі і дзяржавы, на пабудову сацыялізму, 
да цэнтралізацыі кіравання грамадствам з 
пераважна дзяржаўнай уласнасцю па-за 
эканамічнымі метадамі стымулявання пра-
цоўнай дзейнасці; моцнага абмежавання дэма-
кратычных пачаткаў у працы і жыцці людзей. 
Абгрунтаваны і глыбокі аналіз гісторыі 
беларускага народа ва ўмовах таталітарнага 
рэжыму даецца ў трэцім раздзеле. Заслугоў-
вае ўвагі здольнасць аўтараў паказаць на 
багатым фактычным матэрыяле эвалюцыю 
перерастания аўтарытарна-дыктатарскай сіс-
тэмы ў таталітарную і ўвязаць з працэсамі, 
якія адбываліся ў матэрыяльным і духоўным 
жыцці грамадства. Менавіта ў працэсе гэтай 
эвалюцыі праводзілася індустрыялізацыя, 
праяўляліся поспехі ў культурным будаў-
ніцтве. Аднак пераважна прымусовы і паско-
раны перавод сельскай гаспадаркі на калек-
тыўную аснову абярнуўся моцным падзеннем 
яе паказчыкаў, голадам, драматычным і тра-
гічным лесам для мільёнаў сялян. Партыйна-
савецкая ўлада шляхам агітацыйна-масавай 
работы, ігнаравання эканамічных стымулаў у 
вытворчай дзейнасці змагла мабілізаваць 
працоўных на работу, выклікаць у пэўнай іх 
часткі творчы пад'ём, які дапаўняўся ўдзелам 
у грамадска-палітычным жыцці. Усё гэта было 
вельмі зафармалізавана і падпарад-кавана 
партыйным структурам. Спалучэнне 
надзвычай мажорнай афіцыйнай агітацыі і 
прапаганды з усталяваннем таталітарнага 
ўціску на грамадства ў цэлым і кожнага 
чалавека паасобку стварала своеасаблівыя 
абставіны, дзе суседнічалі самаахвярная праца 
народа і поўнае панаванне над ім партыйна-
дзяржаўных структур. У грамадстве пасту-
пова і мэтанакіравана ствараліся абставіны 
страху, няўпэўненасці чалавека ў заўтрашнім 
дні. Гэта асабліва праявілася ў 1937-1938 гг., 
у час найбольшага разгулу масавых палітыч-
ных рэпрэсій, аб чым сведчыць матэрыял 
дадзенага даследавання. 
Выданне адрозніваецца ад папярэдніх 
метадалагічных падыходаў і выкарыстаннем 
шырокай базы раней неапублікаваных крыніц, 
утым ліку і дакументальных матэрыялаў 
Літвы і Польшчы, а таксама навуковых прац 
замежных даследчыкаў пры аналізе гіста-
рычных працэсаў у Заходняй Беларусі пад 
упадай Польшчы. Па-новаму і больш глыбока 
асвятляюцца матэрыяльнае становішча і быт 
130 
насельніцтва, сацыяльныя працэсы, нацыя-
нальна-вызваленчы pyx і роля ў ім буржу-
азна-дэмакратычных, рэвалюцыйна-дэмакра-
тычных партый і арганізацый. Больш шырока 
паказаны стан і праблемы захавання бела-
рускай асветы, культуры, дзейнасці ТБМ, 
клуба «Змаганне», каталіцкай, праваслаўнай, 
уніяцкай, пратэстанцкай, іудзейскай і мусуль-
манскай канфесій. 
У пятым раздзеле раскрываюцца цяжкія 
выпрабаванні беларускага народа ў гады 
Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў. 
У кнізе падкрэсліваецца, што ўдзел у вайне 
беларускага народа вызначыўся гераізмам і 
самаахвярнасцю як на савецка-германскіх 
франтах, так і ў барацьбе з ворагам на 
акупіраванай тэрыторыі - у партызанскіх 
фарміраваннях і падполлі. Сказана таксама і 
аб тым, што пэўная частка насельніцтва 
Беларусі, асабліва незадаволеная бальша-
віцкім рэжымам, супрацоўнічала з акупантамі. 
Як бачна з матэрыялу, у ходзе актыўнага 
ўдзелу беларускага народа ў Вялікай Айчын-
най вайне гераічныя і трагічныя падзеі пера-
пляталіся, пры гэтым трагічныя старонкі 
асветлены больш поўна, што адпавядае 
рэальнаму становішчу. 
У кнізе па-новаму раскрываюцца такія 
важныя для гісторыі Беларусі тэмы, як 
абвяшчэнне БНР, палітыка і практыка бела-
русізацыі, працэс усталявання аднапартый-
насці і яе роля ў фарміраванні сталінскай 
таталітарнай сістэмы, барацьба з «нацыянал-
дэмакратызмам», шмат у чым драматычны і 
трагічны шлях калектывізацыі, практыка 
надзвычайных мер, змаганне савецкай улады 
з рухам у вёсцы за стварэнне сялянскіх 
саюзаў, дэнацыяналізацыя грамадскага і куль-
турнага жыцця ў 1930-я гг.; дзейнасць нацыя-
нальна-дэмакратычных партый у Заходняй 
Беларусі, праблема беларускай калабарацыі 
ў гады Вялікай Айчыннай вайны, вынішчэнне 
савецкай уладай рэлігіі, адлюстраванне хвалі 
эміграцыі і інш. 
Неабходна высока ацаніць змест рэцэн-
зуемага тома і канцэптуальныя падыходы 
аўтараў да асвятлення падзей; адзначыць 
важнасць зробленых высноў і вялікі ўклад у 
распрацоўку гісторыі Беларусі азначанага 
перыяду. 
П.І. Зялінскі, 
доктар гістарычных навук, прафесар 
Ю.Л. Казакоў, 
кандыдат гістарычных навук, дацэнт 


Беларусь у 1917-1945 гг.

http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/13380/1/zjalinski-kazakou%20129-130.pdf

Беларусь у 1917-1945 гг.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Электронная библиотека БГУ