Балотнікава, Святлана Мікалаеўна

Belarusian 

Электронная библиотека БГУ

 С.М. Балотнікава ( Мінск ) 
СЕМАНТЫЧНАЕ ПОЛЕ “КУЛЬТУРА” Ў МОВЕ “КАЗАК ЖЫЦЦЯ” 
ЯКУБА КОЛАСА 
Выдатны майстар слова, чалавек, які глыбока бачыў і тонка адчуваў 
жыццё і, галоўнае, мог у поўнай меры перадаць словам усю складанасць і 
шматграннасць навакольнага свету, багацце і непаўторнасць чалавечай 
натуры. Перадаць таленавіта, па-мастацку, так, каб слова зайграла ўсімі 
фарбамі і глыбока пранікла ў душу чытача, адгукнулася ў яго сэрцы. Якуб 
Колас… Ён сапраўды класік, сапраўды народны, бо здолеў непаўторна 
адлюстраваць нацыянальны космас беларусаў, спецыфіку беларускага 
менталітэту, стаў выражальнікам пачуццяў і дум свайго народа, змог не 
проста па-майстэрску адлюстраваць сучасную рэчаіснасць, але і прадбачыць 
лёс нацыі, яе будучыню. 
Пры ўсёй шырыні светапогляду пісьменніка, багацці агульначалавечага 
зместу яго твораў, сусветным маштабе творчасці, адстойванні агульных для 
ўсіх нормаў, прынцыпаў і маральных імператываў, філасофска-
канцэптуальнай аснове твораў, Якуб Колас як прадстаўнік беларускага 
этнасу перш за ўсё дае магчымасць убачыць і зразумець жыццё і ўнутраны 
свет менавіта свайго народа. Ён ва ўсёй паўнаце адлюстроўвае ў сваіх творах 
усё тое, што завецца нацыянальнай культурай. 
Энцыклапедыяй народнага жыцця можна назваць паэму “Новая зямля”, 
дзе ў поўнай меры ўвасоблены нацыянальны характар беларускай культуры, 
адлюстравана як сялянская (дамінуючая ў той час, яна ў значнай ступені 
вызначала менталітэт беларуса), так і гарадская культура. Натурфілосаф, 
Якуб Колас паэтызуе і прыроду роднага краю, асэнсоўвае стасункі чалавека і 
прыроды, раскрывае філасофію прыроды, яе эстэтычную своеасаблівасць. У 
паэме выразна праяўляюцца культурныя універсаліі, якія складаюць ядро 
паняцця “культура”. Аднак ад народнай культуры, каторая знайшла 
дасканалае ўвасабленне ў “Новай зямлі”, звернемся да іншых узроўняў 
культуры. Ад бытавой культуры з рэальна-прадметным жыццём да духоўнага 
пласта,  выдатна адлюстраванага ў зборніку алегарычных апавяданняў пад 
агульнай назвай “Казкі жыцця”, дзе адсутнічае дэталёвае апісанне жыццёвых 
рэалій ды і самога героя-чалавека амаль не сустрэнеш, а ўвасабленне 
нацыянальнага космасу, філасофіі і культуры народа адбываецца ў 
іншасказальнай, метафарычнай форме. “Урэшце, жанр літаратурнай казкі з яе 
алегарычным, шматзначным зместам адпавядае нашаму характару, 
беларускаму менталітэту, бо беларусы звыкліся за стагоддзі вымушанага 
маўчання да “эзопавай мовы” іншасказанняў, алегорый, намёкаў і г.д.” (2, 
С.17).  
Трэба адзначыць, што пры існаванні мноства разнастайных падыходаў да 
разумення феномена культуры мы не будзем засяроджваць увагу на 
падрабязным іх пералічэнні і аналізе, а возьмем за аснову інфармацыйна-
семіятычную мадэль культуры, дзе выразна прасочваецца наяўнасць трох 
складнікаў: духоўнай, тэхнічнай і сацыяльнай культур. Тэхнічную сферу па 
аб’ектыўных прычынах (не была рэалізавана на лексічным узроўні з-за іншай 
ідэйна-тэматычнай накіраванасці навел) пакінем па-за нашай увагай. А ў 
дачыненні да духоўнага і сацыяльнага пластоў паспрабуем прасачыць 
спецыфіку лексічнага выражэння форм, сэнсаў, феноменаў, катэгорый і праяў 
культуры. Заўважым, што асноўнымі відамі сэнсаў, якія нясе ў сабе культура, 
з’яўляюцца веды, каштоўнасці і рэгулятывы. Ім адпавядаюць тры восі 
(кагнітыўная, каштоўнасная, рэгулятыўная), у трохмернай прасторы якіх 
феномены культуры групуюцца ў комплексы і сістэмы – культурныя формы 
чалавечай жыццядзейнасці (ці формы культуры), праз якія зберагаецца і 
перадаецца сацыяльны вопыт пакаленняў [Кармин 2000]. Пры разглядзе 
семантычнага поля мы зыходзім з парадыгматычнага разумення яго як 
групоўкі слоў, што ўтворана на падставе паняційна-сігніфікатыўнай (а не 
прадметна-дэнататыўнай) блізказці лексем са значэннем пачуццяў, 
мадальнасці, адцягненасці і г. д. (3, С.477). 
Жанр казкі, алегарычнай навелы вабіць сілай і глыбінёй мастацкага 
абагульнення, здольнасцю гаварыць аб самым істотным і гранічна глыбока 
асэнсоўваць рэчаіснасць, нягледзячы на невялікі памер. Гэта філасофскі 
жанр, які выкарыстоўвае алегарычную форму, абстрагуецца ад канкрэтных 
фактаў, каб на больш высокім узроўні абагульняць, ставіць і вырашаць 
пытанні духоўнага і сацыяльнага жыцця. Адсюль вынікае спецыфіка 
семантычнага поля, бо такі жанр прадугледжвае выбар адпаведных лексем 
(Хмарка, Крынічка, Вецер, Гара, Жывая Вада, Мёртвае Поле, камень, 
прамень і г.д.), якія набываюць пераноснае значэнне, становяцца метафарамі, 
сімваламі, алегорыямі і менавіта гэтай часткай значэння ўваходзяць у 
семантычнае поле культуры. Пры гэтым у лексічнай структуры поля ёсць 
мноства тэрміналагічных адзінак (светапогляд, філасофія, процілежлыя 
катэгорыі, пераступаць закон, лад, грамадства, суд) – пераважна прававой і 
грамадска-палітычнай тэрміналогіі, што абумоўлена ідэйна-тэматычным 
зместам і праблематыкай твораў. 
У сферы духоўнай культуры (кагнітыўна-каштоўнаснай часткі культурнай 
прасторы) на першым плане знаходзіцца спалучэнне ведаў і каштоўнасцяў. 
Менавіта каштоўнасны аспект найбольш шырока прадстаўлены ў “Казках 
жыцця”. Яскрава рэалізавана класічная бінарная апазіцыя “верх-ніз”, 
“станоўчае-адмоўнае”: дабро-зло, жыццё-смерць, радасць-гора, шчасце-бяда, 
доля-нядоля, справядлівасць-несправядлівасць, дзень-ноч, святло-цемень, 
неба-зямля, “вялікае-малое”,  Жывая Вада-Мёртвае Поле, прамень-туман. 
Адметным уяўляецца успрыняцце неба: яно і спараджае ноч (цемра, змрок, 
туманы, хмары, сны, халодныя пустэлі, жах перад бясконцасцю, страх 
цемры, цемрадзь сусвету), і пасылае сонца (прамень, ззянне, бляск, свет, 
шчасце, радасць, надзея, праўда, справядлівасць, цеплыня, светлае і добрае). 
Выразна проціпастаўлены “рух, дынаміка – застой, статыка”: Вецер-дуб, 
Ручаёк-Дрэва, Жолуд-дуб, бусел-камень, Хмарка-Скала, вецер-Хвоя, агонь-
балота, крынічка-гара, бусел-курган. Выключна важная роля належыць 
вобразу дрэва, які ёсць у фальклоры кожнага народа, – гэта дрэва жыцця, 
арганізуючы стрыжань Сусвету. Нацыянальнае дрэва беларусаў – Дуб, 
своеасаблівая сістэма часавых, прасторавых і духоўных каардынат, якая 
злучае неба і зямлю, верх і ніз, увасабляе сабой народную мудрасць. 
Адметны для нацыянальнай культуры і вобраз Каліва Жыта (Аржанога 
Каліва), які звязаны з земляробчай культурай беларусаў. 
Сфера сацыяльнай культуры (дзе дамінуюць рэгулятывы, каштоўнасці і 
ідэалы) найбольш істотна праяўляецца ў трох культурных формах: 
маральнай, прававой і палітычнай. Асноўныя тыпы маралі вынікаюць з 
этычных ідэалаў і рэалізуюцца як у бінарных апазіцыях “індывідуалізм-
калектывізм”: каршун-верабейчыкі, грамадзянін-калектыў, ястраб-
птушынае войска, Стары Дзед–Азярко, гаспадар-згуртаванне; сябры, згода, 
дружба; “барацьба-супрацоўніцтва”: скалыхнуцца, бушаваць, калаціцца, 
паціснуць, рынуцца, звіцца, біцца, абудзіцца - кланяцца, маўчаць, прасіць, 
цярпець, стрываць, быць пакорнымі, згадзіцца і да т.п., так і ў адзінарных 
катэгорыях - справядлівасць (лад, дабро, гармонія, справядлівасць, хараство, 
праўда), маральная аўтаномія асобы (Дрэва, характар, асаблівасць, карэнні, 
лес, вадаспад; незалежны), гуманізм (гармонія, суседзі; выхоўваць, 
клапаціцца). Адметнасць лексічнай рэлізацыі сфер прававой і палітычнай 
культур праяўляецца ў выкарыстанні аўтарам грамадска-палітычных 
тэрмінаў і набліжаных да іх адзінак (воля, сіла, права, суд, дабрабыт, закон, 
несправядлівасць, справядлівасць, змены, папраўкі, лад, грамадства, улада, 
калектыў), а не метафарызаваных і алегарычных найменняў.  
У кантэксце алегарычнай скіраванасці цыкл навел “Казкі жыцця” яскрава 
ўвасобіў у сабе адметнасці духоўнай і сацыяльнай культуры беларусаў. 
Філасофска-эстэтычная канцэпцыя твора, сувязь з вуснай народнай 
творчасцю, глыбокае веданне аўтарам мовы, псіхалагічнага складу, быту 
беларуса (усіх культурных складнікаў) абумовілі нацыянальны характар 
“Казак жыцця”, эстэтычную каштоўнасць зборніка і яго значнасць для 
беларускай культуры. 
 
 
Літаратура: 
1. Кармин А.С. Культурология: Культура социальных отношений. – СПб., 
2000. 
2. Колас Якуб. Новая зямля. Апавяданні. Казкі жыцця. – Прадмова М. 
Тычыны. – Мн., 2002. 
3. Міхневіч А.Я. Семантыка // Беларуская мова: Энцыклапедыя . – Мн., 
1994. С. 476-477. 
 
 


СЕМАНТЫЧНАЕ ПОЛЕ “КУЛЬТУРА” Ў МОВЕ “КАЗАК ЖЫЦЦЯ”  ЯКУБА КОЛАСА

http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/13130/1/%d0%a1%d0%95%d0%9c%d0%90%d0%9d%d0%a2%d0%ab%d0%a7%d0%9d%d0%90%d0%95%20%d0%9f%d0%9e%d0%9b%d0%95%20%e2%80%9c%d0%9a%d0%a3%d0%9b%d0%ac%d0%a2%d0%a3%d0%a0%d0%90%e2%80%9d%20%d0%8e%20%d0%9c%d0%9e%d0%92%d0%95%20%e2%80%9c%d0%9a%d0%90%d0%97%d0%90%d0%9a%20%d0%96%d0%ab%d0%a6%d0%a6%d0%af%e2%80%9d%20%d0%af%d0%9a%d0%a3%d0%91%d0%90%20%d0%9a%d0%9e%d0%9b%d0%90%d0%a1%d0%90.pdf

СЕМАНТЫЧНАЕ ПОЛЕ “КУЛЬТУРА” Ў МОВЕ “КАЗАК ЖЫЦЦЯ” ЯКУБА КОЛАСА

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Электронная библиотека БГУ