KACZMAREK, SYLWIA

Turyzm/Tourism

Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego (University of Lodz Repository)

Sylwia KaczmarekXIX-W IECZN E TER EN Y  PRZEM YSŁOW E ŁODZI JAKO ELEM EN T PO TENCJAŁU TU RYSTY CZN EG OLES TERRA IN S INDUSTRIELS DU XIXe SIÈCLE EN TA N T Q U ’ÉLÉM ENTS DU PO TENTIEL TO U RISTIQ U ETH E 19TH CEN TU RY  INDU STRIA L AREAS OF LO DZ AS AN ELEM EN T OF TO U RIST POTENTIALOstatnie dziesięciolecie przyniosło znaczny wzrost zainteresowania tzw. tu­rystyką miejską (urban tourism). Pobyty w dużych miastach są z reguły krótkie, trwają 2-3 dni, a ich program przewiduje obok elementów poznawczych (zwie­dzanie) w równym stopniu istotną grupę zachowań takich jak zakupy i roz­rywka. Motywy spędzenia kilku wolnych dni w mieście mają zatem bardzo czę­sto charakter przyjemnościowy ( L a w  1994). Zaspokojenie potrzeb tego rodza­ju jak chęć dokonania zakupów (często towarów luksusowych), uczestniczenia w ważnych wydarzeniach kulturalnych (wystawy, koncerty), a także w zaba­wach i rozrywkach (teatry, kina, kluby), nie wymaga szczególnych walorów przyrodniczych czy krajobrazowych, a raczej dobrze zorganizowanej i interesu­jąco zaprojektowanej przestrzeni miejskiej usytuowanej w centrum.Tradycyjny zakres pojęcia „turystyka” współcześnie znacznie się rozszerzył. Mianem „turysty” określa się wszystkich podróżujących dobrowolnie, w celach innych niż zarobkowe, nie precyzując w zasadzie czy ich wyjazdy mają cha­rakter wypoczynkowy, poznawczy, edukacyjny czy rodzinny. Niektórzy skłonni są traktować jako specjalny rodzaj turystów tych, których działalność zawodowa wymaga częstego podróżowania w kraju czy w świecie, jak również tych, któ­rzy przemieszczają się z powodów religijnych (pielgrzymowanie) czy zdrowot­nych (pobyty w uzdrowiskach). Zatem jednoznaczne i ścisłe określenie kim właściwie jest współczesny turysta nie jest łatwe. Stosowana aktualnie definicja przyjmuje, że pojęcie „turystyka” obejmuje każdą formę podróży związaną z prze­mieszczeniami czasowymi, krótkotrwałymi, do miejsc docelowych (przeznacze­nia) położonych poza miejscem ich zamieszkania i pracy oraz aktywności wykonywane w tych miejscach (M c d I i k 1993).Zróżnicowane motywy, którymi kierują się współcześnie uczestnicy ruchu turystycznego pozwalają przyjąć, że większość miast, w tym również przemys­łowe, może stać się atrakcyjnym produktem turystycznym. Zainteresowanie miastami przemysłowymi jako kierunkami wyjazdów turystycznych jest zjawis­kiem bardzo pozytywnym z wielu powodów. Pojawiający się w tych miastach przybysze -  turyści stanowią jeden z istotnych czynników stymulujących rozbu­dowę sektora usług: zróżnicowanych i wyspecjalizowanych, co niewątpliwie sprzyja rozwojowi gospodarczemu. Tworzą się nowe miejsca pracy, wzrasta dy­namika inwestycji, zmienia się przestrzeń i zabudowa. Powstaje nowy wizeru­nek miast przemysłowych jako miejsc atrakcyjnych, ciekawych, wartych odwie­dzenia, gdzie można interesująco, przyjemnie i w oryginalny sposób spędzić czas wolny. Właściwie przygotowana oferta miasta przemysłowego może stać się bardzo atrakcyjnym produktem w turystyce miejskiej. Doskonale ilustrują zasadność tej tezy przykłady takich miast brytyjskich jak Glasgow, Bradford czy Manchester, gdzie w ciągu ostatniego dziesięciolecia notuje się istotne zwięk­szenie liczby odwiedzających je  w celach przyjemnościowo-poznawczo-turys- tycznych (K a c z m a r e k 1997, L a w  1994).Jednocześnie stopniowo wzrasta zainteresowanie historią rozwoju cywiliza­cji przemysłowej powodujące nasilenie ruchu turystycznego motywowanego chęcią poznania zachowanych w oryginalnej, pierwotnej formie XlX-wiecz- nycli obszarów przemysłowych. Zjawisko to określa się często mianem „archeo­logii przemysłowej”. Najwartościowsze i najlepiej zachowane fragmenty tere­nów przemysłowych pozostawione w oryginalnej postaci (charakterystycznej dla okresu powstania i rozkwitu) i udostępniane zwiedzającym, stanowią na pew­no atrakcję turystyczną, dokumentującą historię rozwoju nowoczesnej cywi­lizacji.Przystosowanie dawnych terenów przemysłowych dla potrzeb zwiedzają­cych przybiera bardzo różną postać. Przedmiotem ekspozycji — zwiedzania mo­gą być zarówno budowle, hale fabryczne z zachowaniem ich oryginalnej fun­kcji (produkcja), jak i urządzenia techniczne i komunikacyjne (linie kolejowe, wiadukty, stacje pomp, kanały, śluzy itd.). Innym sposobem prezentacji dzie­dzictwa przemysłowego jest jego adaptacja, czyli wykorzystanie budowli fab­rycznych do nowych funkcji, atrakcyjnych dla zwiedzających. W dawnych bu­dynkach przemysłowych lokuje się więc sale muzealne, wystawiennicze, parki rozrywki, instytucje kultury, obiekty sportowe, a także hotele i restauracje. Tym samym mamy w tym wariancie do czynienia z wprowadzeniem w historyczną tkankę miejską nowych funkcji adresowanych do innych grup odbiorców. Ob­szar przemysłowy staje się więc w efekcie miejscem spędzania czasu wolnego, atrakcyjnym i pożądanym, co zdecydowanie zmienia jego wizerunek i sposób, w jaki jest odbierany. Nowy obraz miasta przemysłowego jako atrakcji tu­rystycznej identyfikowany jest przez coraz liczniejsze grono odbiorców, co dos­konale potwierdzają przykłady brytyjskie ( K a c z  m a r e k  1998b).Wobec prezentowanego powyżej nowego sposobu postrzegania miast prze­mysłowych i traktowania ich jako atrakcji turystycznej Łódź, z jej zachowanymi zespołami fabryczno-rezydencjonalnymi pochodzącymi z II połowy XIX w., dysponuje imponującym potencjałem ( K a c z m a r e k ,  L i s z e w s k i  1997).Dynamiczny rozwój Lodzi jako miasta przemysłowego zapoczątkowany w latach dwudziestych XIX w. pozostawił w strukturze miasta trwałą spuściznę. Stanowi ją  oryginalny układ urbanistyczny centralnej części obszaru dzisiej­szego Śródmieścia, położonej wzdłuż ulicy Piotrkowskiej oraz w jej najbliższym sąsiedztwie. W jego skład wchodzą historyczne jednostki morfologiczne: Nowe Miasto, osada Łódka, posiadła wodno-fabryczne, Nowa Dzielnica, wszystkie za­łożone planowo w latach 1821-1840, intensywnie zabudowywane w II połowie XIX i na początku XX w. Wspomniany relikt urbanistyczny jest dziś niewąt­pliwie atrakcyjnym elementem historii planowania miast w Polsce, czytelnym w strukturze przestrzennej współczesnej Lodzi ( O s t r o w s k i  1984, R y n ­k o w s k a  1970).Obok układu urbanistycznego wartościowym walorem turystycznym miasta jest architektura, głównie eklektyczna, z końca XIX i początków XX w., którą tworzą: zespoły fabryczno-rezydencjonalne, osiedla robotnicze, pałace, kamie­nice, fabryki i inne budynki użyteczności publicznej. Są to obiekty w większości przypadków ciągle jeszcze nieźle zachowane, często posiadające unikalne roz­wiązania konstrukcyjne, reprezentujące nowatorskie w ówczesnym czasie podej­ście do funkcji, formy, a zwłaszcza detalu architektonicznego ( P o p ł a w s k a  1973, 1992).Wśród nich szczególną uwagę zwrócić należy na zabudowę przemysłową, w tym zwłaszcza na fragment Lodzi odpowiadający dawnej dzielnicy posiadeł wodno-fabrycznych. Usytuowany jest tam największy w Lodzi zespól fabrycz- no-rezydencjonalny z osiedlem domów robotniczych na Księżym Młynie. W je ­go skład wchodzą: zabudowa fabryczna przy ul. Tymienieckiego (dawniej św. Emilii), mieszcząca pierwszą w Lodzi wielkoprzemysłową przędzalnię na 70 tys. wrzecion, wybudowaną w latach 1870-1873, rezydencja dyrektora fab­ryki i zięcia Karola Scheiblera — Edwarda Herbsta (lata budowy 1875—1877), domy robotnicze (1875), remiza straży pożarnej i sklepy (1883) oraz zorganizo­wana przestrzennie zieleń.Podstawą kompozycji przestrzennej zespołu są przecinające się pod kątem prostym ulice Tymienieckiego i Przędzalńiana, które wyznaczają kwartały o róż­nych funkcjach. W kwartale południowo-zachodnim znajduje się monumental­na zabudowa fabryczna z ośmiobocznymi wieżami przeznaczonymi na klatki schodowe, dźwigi i sanitariaty, z osią głównego budynku podkreśloną dwoma ryzalitami. Budynek przędzalni na Księżym Młynie zaprojektowany przez Hila­rego Majewskiego był wielokrotnie wzorem dla projektantów fabryk wznoszo-nycli w latach późniejszych w Łodzi ( P o p ł a w s k a  1973). Kwartał południo­wo-wschodni przeznaczony byl na rezydencję Edwarda i Matyldy (z d. Scheib- ler) Herbstów. W jej skład wchodzą: neorenesansowa willa, stajnie, wozownia oraz oranżeria, również zaprojektowane przez Hilarego Majewskiego. W ów­czesnym czasie rezydencja ta miała jeden z najpiękniejszych parków-ogrodów w Łodzi, którego niewielkie fragmenty odtworzono podczas prowadzonych prac rekonstrukcyjno-konserwatorskich zakończonych w początku lat dziewięćdzie­siątych. Obecnie w budynku mieści się „Rezydencja Księży Młyn -  muzeum wnętrz fabrykanckich” (jest to filia Muzeum Sztuki). W 1991 r. obiekt uhono­rowano nagrodą „Europa Nostra”, przyznawaną za najlepiej przeprowadzone prace konserwatorskie w zespołach zabytkowych.Usytuowane w kwartale północno-zachodnim osiedle robotnicze ma prosty, przejrzysty układ funkcjonalno-przestrzenny. Osią kompozycyjną jest szeroka ale­ja biegnąca między głównym budynkiem przemysłowym i szkołą. Po obu jej stro­nach znajdują się dwa szeregi złożone z sześciu jednopiętrowych domów miesz­kalnych z towarzyszącymi im budynkami gospodarczymi (składziki i toalety). Trzeci szereg dziesięciu domów robotniczych tworzy zachodnią pierzeję ul. Przę- dzalnianej. Osobno usytuowano w kompleksie sklepy oraz remizę straży pożar­nej zakładów Scheiblera (pierwszy zespól profesjonalnej straży pożarnej w Łodzi).Poprawne wydzielenie stref funkcjonalnych, istnienie zorganizowanej ziele­ni, wyraźna koncepcja urbanistyczna pozwalają zaliczyć ten zespół do wybit­nych osiągnięć w budownictwie zespołów fabryczno-mieszkalnych w Polsce ( K a c z m a r e k  1987).W rejonie posiadeł wodno-fabrycznych usytuowane są jeszcze dwa wartoś­ciowe historycznie i przestrzennie zespoły fabryczno-rezydencjonalne: utworzo­ny przez Scheiblera kompleks przy placu Zwycięstwa (dawniej Wodny Rynek) oraz należący do Grohmanów przy Targowej (rejon dawnego Młyna Lamus). W tej strefie mieści się również klasycystyczna dawna fabryka Geyera zwana „białą” (obecnie Muzeum Włókiennictwa).Strefa posiadeł wodno-fabrycznych jest unikalnym w Łodzi tak wielkim kompleksem XIX-wiecznej zabudowy przemysłowej. Dobry stan zachowania budynków wraz z posiadanymi przez nie niezaprzeczalnymi walorami urbanis­tyczno-architektonicznymi pozwalają traktować tę strefę jako obszar o znacznej atrakcyjności turystycznej (K a c z m a r e k  1987). Układ przestrzenny strefy posiadeł oraz istniejące obiekty architektoniczne zachowane zostały w postaci, którą im nadano w drugiej połowie XIX w. Tym samym oglądając dzisiaj ten obszar mamy możliwość odbycia swoistej podróży w czasie, przeniesienia się wstecz o około sto lat i poznania dzielnicy przemysłowej tak, jak wyglądała ona w czasach swojej największej świetności. Zespół Księży Młyn stanowi jedną z największych atrakcji turystycznych Lodzi, będąc jednocześnie doskonałym przykładem XlX-wiecznego układu kompozycji urbanistycznej zachowanej do czasów współczesnych w oryginalnej formie. Mamy tu do czynienie z ciągłościąfunkcji od ponad 150 lat. Dawna fabryka Karola Sclieiblera wciąż prowadzi produkcję włókienniczą, zaś w osiedlu robotniczym mieszkają ludzie, których przodkowie pracowali w tej fabryce od pokoleń.Wśród zespołów przemysłowych Lodzi wartościowych dla turystyki (rys. I na str. 93 niniejszego zeszytu) można wymienić jeszcze wiele innych fabryk (porównaj: B a I d, J a w o r o w s k i ,  P o p ł a w s k a  1975), położonych poza strefą posiadeł wodno-fabrycznych. Interesującym reprezentantem tej grupy jest kompleks fabryki wraz z pałacem Izraela Poznańskiego, usytuowany przy ul. Ogrodowej. Tu również mamy do czynienia z realizacjami interesujących for­malnie projektów wybitnych architektów (Hilary Majewski, Adolf Zeligson). Budynki przemysłowe są dwóch rodzajów: jednokondygnacyjne, kryte dachem pulpitowym, szklonym (tzw. shed) i wielokondygnacyjne. Wznoszono je  z ce­gły w formie zwartych brył na planie prostokąta z ryzalitami, gdzie mieściły się klatki schodowe, sanitariaty, dźwigi oraz pomieszczenia na maszyny pomocni­cze. Dekoracja zewnętrzna tych budowli była bardzo oszczędna, architekt ope­rował właściwie kilkoma zaledwie elementami dekoracyjnymi tworząc w efek­cie zrytmizowaną kompozycję płaszczyzn o monumentalnym charakterze (P o p - ł a w s k a 1973). Surowość formy zastosowanej w tym zespole podkreśla jego zwartość i skalę.Przedstawione przykłady zespołów fabrycznych w Lodzi wybrano ze wzglę­du na ich skalę i stan zachowania. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, iż nie są one jedyne i współcześnie w przestrzeni centrum miasta możemy znaleźć wiele pojedynczych obiektów i mniejszych zespołów, które stanowia materialne świa­dectwo historii rozwoju przemysłu włókienniczego w XIX w. Budowle te sta­nowią interesujące urozmaicenie przestrzeni miejskiej, są jej wyróżnikiem i pod­kreślają wyjątkowy i jedyny w swoim rodzaju charakter Łodzi. Istnienie zes­połów fabryczno-rezydencjonalnych, ich oryginalny układ przestrzenny oraz dobry stan zachowania pozwala wykorzystać je  jako istotną składową produktu turystycznego Lodzi (K a c z m a r e k  1995). Świadczą one bowiem o odręb­ności tego produktu i jego specyfice w porównaniu z innymi miastami tej skali wielkości. Daje to szerokie możliwości kształtowania oferty wykorzystania dzie­dzictwa XIX-wiecznej architektury przemysłowej Lodzi w turystyce. Odbiorcą tej oferty mogą być różne grupy uczestników ruchu turystycznego. Będą wśród nich zarówno specjaliści szczególnie zainteresowani historią rozwoju architek­tury przemysłowej: architekci, historycy sztuki, jak i studenci zgłębiający te dziedziny, dla których jest to obszar badań i studiów profesjonalnych.Część z odwiedzających z kolei przybywa, aby poszerzyć swoją wiedzę o tzw. „archeologii przemysłowej”, zwiedzić muzea i obejrzeć wystawy, uczestniczyć w spektaklu teatralnym czy koncercie, pokazać swoim dzieciom elementy his­torii cywilizacji przemysłowej. Inni z kolei pragną tylko miło spędzić kilka dni, zabawić się, wydać swoje pieniądze, aby sprawić sobie czy najbliższym przy­jemność. Wreszcie wśród odwiedzających zrewitałizowane, przystosowane doużytkowania turystycznego fragmenty przestrzeni miast przemysłowych znaj­dują się i (acy, których do przyjazdu tutaj motywuje chęć zobaczenia njak to teraz wygląda” -  dawna fabryka włókiennicza, magazyny i hurtownie czy XIX- -wieczny zespól fabryczno-rezydencjonalny, gdzie po eliminacji funkcji pier­wotnej pomieszczono muzeum, hotel, centrum wystawiennicze, biura. Łódzkie obiekty i zespoły przemysłowe ze względu na swoją wartość historyczną, za­chowanie oryginalnej formy oraz ciekawe rozwiązania architektoniczno-prze- strzenne oraz ilość obiektów i ich usytuowanie w centralnych obszarach miasta mogą stać się prawdziwą atrakcją turystyczną zarówno dla turystów krajowych jak i zagranicznych. Wymaga to jednak bardzo starannego i profesjonalnego przygotowania tych obiektów do potrzeb i oczekiwań odwiedzających, aby były one atrakcyjne dla różnych grup przybyszów wielością możliwości spędzania w nich czasu wolnego.PIŚM IEN N IC TW OB a l d  W. ,  J a w o r o w s k i  H.,  P o p ł a w s k a I., 1974, Rozwój przestrzenny Łodzi -  strefy ochrony konserwatorskiej, Łódź.K a c z m a r e k  S., 1987, Posiadła wodno-fabryczne Łodzi XlX-wiecznym skansenem przemy­słu włókienniczego, „Acta Universitatis Lodziensis”, Turyzm, 3, s. 136-151, Łódź.K a c z m a r e k  S., 1995, Produkt turystyczny wielkiego miasta na przykładzie Łodzi, [w:] Stu­dium wiedzy o regionie łódzkim. Rozwój tuiystyki w regionie łódzkim, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Lódź, s. 121-129.K a c z m a r e k  S., 1997, Kreowanie wizerunku miasta przemysłowego -  Glasgow i Łódź, [w: | Marketing terytorialny. Strategiczne wyzwania dla miast i regionów, red. T. Domański, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 165-174.K a c z m a r e k  S., L i s z e w s k i S., 1997, The Role. o f  Tourism in the Restructuring o f  the Łódź Region and in Creating a New Image o f  the City, [w:J A Comparative Study o f  Łódź and  Manchester, Geographies o f  European Cities in Transition, University of Łódź, Lódź, s. 249-263.K a c z m a r e k  S., 1998a, O potrzebie rewitalizacji historycznej przestrzeni Łodzi, „Rocznik Łódzki”, (w druku).K a c z m a r e k  S., 1998b, Social and Spatial Revitalisation o f  Industrial Areas in British and Polish Cities, [w:] Social Aspects o f  Reconstruction o f  Old Industrial Regions in Europe, K. Wódz ( re d .), Uniwersytet Śląski, Katowice, s. 120-126.L a w Ch. M., 1994, Urban Tourism. Attracting Visitors to Large Cities, Mansell.M e d 1 i k S., 1993, Dictionary o f  Travel, Tourism and Hospitality, Butterworth-Heinemann Ltd.O s t r o w s k i  W., 1984, Pozycja Łodzi w dziejach budowy miast, „Miscellanea Łódzkie”, cz. I, s. 17-34.P o p ł a w s k a  I., 1973, Architektura przemysłowa Łodzi w X IX  wieku, Warszawa.P o p ł a w s k a  1., 1992, Architektura mieszkaniowa Łodzi w X IX  wieku, Warszawa.R y n k o w s k a  A., 1970, Ulica Piotrkowska, Łódź.Dr Sylwia Kaczmarek Wpłynęło:Katedra Geografii Miast i Turyzmu 4 lipca 1998 r.Uniwersytet Łódzkial. Kościuszki 2 190-418 Lódź

The 19th century Industrial Areas of Lodz as an Element of Tourist Potential

http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/11089/27940/1/Kaczmarek.pdf

The 19th century Industrial Areas of Lodz as an Element of Tourist Potential

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego (University of Lodz Repository)