Zadanie pt. „Digitalizacja i udostępnienie w Cyfrowym Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego kolekcji czasopism naukowych wydawanych przez Uniwersytet Łódzki” nr 885/P-DUN/2014 zostało dofinansowane ze środków MNiSW w ramach działalności upowszechniającej naukę

Kucharska, Jadwiga

Acta Universitatis Lodziensis Folia Historica

Polish

Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego (University of Lodz Repository)

A C T A  U N I  V E R S I T  A T I S  L O D Z I E N S I SFOLIA HISTORICA 45, 1992Jadwiga KucharskaPROBLEMY ŚWIADOMOŚCI CHLOPÔW POLSKICH OKOLIC BYTOWAProblemy świadomości badane były przeze mnie we wsiach znajdują­cych się w północno-zachodniej części regionu kaszubskiego w okolicach Bytowa. Teren ten do roku 1945 oddzielony był granicą państwową polsko-niemiecką od pozostałej części regionu.Jak stwierdzono w badaniach, wśród ludności kaszubskiej tych tere­nów występowały równolegle dwa nurty w kultywowaniu polskości. Je ­den polegał na identyfikowaniu się ludności kaszubskiej z „ojczyzną pry ­watną” czyli małą ojczyzną, drugi na utożsamianiu się z „ojczyzną ideo­logiczną w sensie nadanym temu pojęciu przez S. Ossowskiego.Identyfikacja z „ojczyzną pryw atną” czy ideologiczną może oznaczać w zależności od sytuacji różne rzeczy: zarówno konstatację powiązań, deklarowaną słownie (czyli wypowiadane opinie, sądy, wyobrażenia), jak i silne zaangażowanie emocjonalne (nie zawsze wyrażone werbalnie), bądź może oznaczać także rzeczywiste, bądź symboliczne uczestnictwo w działaniach na rzecz utrwalania i rozwoju małej czy dużej ojczyzny, z którą mieszkańcy danego terenu utożsamiają się, uważając ją za swoją własność.Głównym celem podjętych badań na obszarze pogranicza etniczno-ję- zykowego było zbadanie czynników kształtujących świadomość oraz po­znanie mechanizmu przemian zachodzących w funkcjonowaniu świado­mości przedstawicieli trzech generacji (70—80 lat).Do czynników kształtujących świadomość ludności kaszubskiej zali­czono: ich stosunek do miejsca zamieszkania (terytorium), do rodziny, religii, języka, kultury regionalnej oraz historii; decydują one o poczuciu identyfikacji z małą ojczyzną, która w przypadku Ziemi Bytowskiej sta­nowiła substytut ojczyzny ideologicznej. Miejscowa ludność bowiem utożsamiała pewne aspekty własnej lokalnej tradycji z tradycją narodową polską. Czynniki te zostaną w dalszym ciągu referatu kolejno omówione.W badaniach posługiwano się kwestionariuszem i pomocniczo ankietą przeprowadzoną wśród dzieci szkół podstawowych. W ustalaniu progra­mu terenowych prac badawczych oraz w opracowywaniu materiałów z tych badań niezwykle pomocne były: wielodziałowa monografia etno­graficzna Ziemi Bytowskiej R. Kukiera (1968) oraz monografia history­czna tych samych terenów pod red. S. Gierszewskiego (z 1972 r.), przed­stawiające dzieje Ziemi Bytowskiej od czasów najdawniejszych.1. WIĘZI TERYTORIALNELudność kaszubska okolic Bytowa, (Półw. Helskiego czy okolic Chmielna i Kartuz) zespolona jest z miejscem swego zamieszkania i uro­dzenia w większości przypadków. To zespolenie z poszczególnymi ele­mentami krajobrazu osadniczego ma charakter stabilny i emocjonalny. Stabilny ze względu na to, że wiąże się nie tylko z indywidualnymi, ale także ze zbiorowymi przeżyciami współczesnych mieszkańców wsi, jak i przeżyciami poprzednich pokoleń ten sam teren zamieszkujących, a przekazanych poprzez tradycję w legendach i wierzeniach.Prowadzone we wsiach bytowskich badania wykazały, że wszystkie elementy krajobrazu osadniczego: zarówno geograficzne, np. stegny, pa­górki, polany śródleśne czy jeziora, jak i kulturowe, jak przydrożne krzyże, kapliczki, cmentarze, budynki o charakterze publicznym: szkoły, kościoły, mają swoją historię, tj. wiążą się w przekazach tradycji z kon kretnym i osobami, bądź konkretnymi wydarzeniami, a równocześnie z różnego rodzaju przeżyciami, raczej tragicznymi niż radosnymi. Dzięki temu są symbolami ciągłości osadniczej i więzi międzypokoleniowej.Powszechnie znana historia tych miejsc, stanowiących część terenu zamieszkania czy fragment krajobrazu osadniczego, oparta bywa na faktach rzeczywistych, znanych historykom, np. toczonych walkach, przemarszach wojsk, zmaganiach o polskość np. w budynkach szkolnych (jak strajk dzieci szkolnych w Ugoszczy) czy kościołach (kazania, w któ­rych nawiązywano do historii polskiej — w okresie wzmożonej germa­nizacji). Ale często wiedza o faktach rzeczywistych splata się z faktami kreowanymi przez wyobraźnię zapłodnioną lokalnymi wierzeniami, czy zabobonami (np. o tzw. „upich” czyli wieszczach, o zatopionych dzwo­nach w jeziorach itp.). Nie jest jednak istotne w chwili obecnej, czy są to fakty prawdziwe, czy zmyślone, oraz czy wszyscy mieszkańcy danego terenu w fakty te wierzą i je znają. Ważne jest to, że wszystkie te rzeczywiste bądź zimyślone historie, związane z lokalnym krajobrazemosadniczym nadają mu piętno „swojskości” i specyficznej „intymności”, niedostępnej obcym przybyszom.Emocjonalna i stała więź ludzi z miejscem ich urodzenia i długotrwa­łego zamieszkania znajduje wyraz w różnych dziedzinach kultury danego środowiska, a zwłaszcza w folklorze, w wierzeniach, legendach, opowieś­ciach, przysłowiach, w twórczości artystycznej (w hafcie koszubskim, n zdobnictwie), w literaturze regionalnej. Ich emocjonalny stosunek do miejsca urodzenia jest nie tylko wykładnikiem więzi regionalnej, lecz także więzi narodowej (strajk dzieci szkolnych).Więzi terytorialne wzmacniane były na badanym terenie silnie roz­budowanymi więziami p o k r e w i e ń s t w a .Wsie kaszubskie, w których przeprowadzono etnograficzne badania stacjonarne, zamieszkują rodziny autochtoniczne, wśród których żywe są tradycje dawnego zróżnicowania społecznego. Mieszkają w tych wsiach potomkowie drobnej szlachty kaszubskiej, po części zepchnięci do rzędu chłopów (w wiekach ubiegłych), dawni chałupnicy, zamożni rolnicy (gburzy) oraz robotnicy leśni i inni robotnicy. Wywiady przeprowadzano z przedstawicielami wszystkich warstw społecznych, z tym że problem powiązań losów danej rodziny z polskością najjaskrawiej wystąpił w ro­dzinach drobnoszlacheckich o nazwiskach takich jak: Pluta-Prądzyński, Wyka-Czarnowski, Chamier-Głiszczyński, Styp-Rakowski itd. Po ostat­niej wojnie, w porównaniu z okresem międzywojennym i wcześniejszym, zmalała znacznie w tych rodzinach świadomość pochodzenia szlachec­kiego. Nieliczni informatorzy znali genealogię własnej rodziny i potrafili podać okoliczności związane z nadaniem rodzinie tytułu szlacheckiego. Powoływali się wtedy na wiedeńską wyprawę króla polskiego Jana III Sobieskiego, w której według tradycji rodzinnej brali udział protoplaści rodzin i otrzymywali tytuły szlacheckie za zasługi dokonane podczas tej wyprawy. Siady tej tradycji zachowały się m. in. w zwyczaju nada­wania imienia Jan synom predysponowanym do objęcia gospodarstwa po ojcu oraz w uroczystych obchodach rocznicy wyprawy wiedeńskiej.Współcześnie ludność badanych wsi nie przywiązuje zbyt wielkiej wagi do posiadanych tytułów szlacheckich ze względu na ich bezużytecz- ność w aktualnej sytuacji polityczno-społecznej. Dawne herby rodowe są obecnie przechowywane w większości tych rodzin bez specjalnej atencji, podczas gdy jeszcze przed 50—CO laty stanowiły źródło dumy.Zespolenie losów poszczególnych rodzin z odległymi wypadkami hi­storycznymi pełniło doniosłą rolę społeczną w okresach, gdy Ziemia By- towska znajdowała się pod rządami obcego zaborcy, bowiem podtrzymy­wało ciągłość emocjonalnej więzi z Polską. Dlatego też, jak podają historycy, niektórzy naukowcy niemieccy rozpowszechniali celowo od-mienne wersje dotyczące nadania szlachectwa, sprzeczne z lokalną tra ­dycją (R. Kramer).W opracowywanych w trakcie badań genealogiach różnych rodzin ka­szubskich uwidacznia się w pełni zawiłość i tragizm losów historycznych terenów pogranicza etniczno-językowego, w obrębie których znajdowały się badane wsie. Przedstawiciele różnych pokoleń jednej i tej samej rodziny walczyli po różnych stronach np. niektórzy wg tradycji służyli w wojsku polskim pod Sobieskim, uczestniczyli w walkach powstania styczniowego, byli uczestnikami walki podziemnej, prowadzonej na Ziemi Bytowskiej podczas ostatniej wojny, jako członkowie „Gryfa Pomorskie­go” — ale inni walczyli po stronie niemieckiej w wojnie francusko-prus- kiej oraz w bitwach II wojny światowej na różnych niemieckich fron­tach, między innymi pod Stalingradem.Zdarzało się i tak, że przedstawiciele nawet tego samego pokolenia danej rodziny walczyli na różnych frontach. Dla zapewnienia żywotności polskich tradycji rodzinnych — w okresach wzmożonej akcji germaniza- cyjnej na Ziemi Bytowskiej — w rodzinach pochodzenia drobnoszlachec- kiego przy zawieraniu małżeństw szukano żon w polskich powiatach kaszubskich: chojnickim i kościerskim. Dzięki temu w dalszej perspek­tywie poprzez krewnych w linii matki członkowie tych rodzin umacniali kontakt z kulturą polską. Rodzina bowiem w strefie pogranicza etniczno- -językowego oprócz zwykłych funkcji pełniła dodatkowo funkcje patrio- tyczno-ochronne i integracyjne.Genealogie krewniacze utrwalały polską tradycję historyczną zwłasz­cza w rodzinach drobnoszlacheckich. K ult tych tradycji integrował lud­ność kaszubską z polskością. Integracja ta była niezwykle ważna w okresie niestabilności granic państwowo-administracyjnych, zabezpie­czała bowiem ludność przed procesem germanizacji stwarzając równo­cześnie podatny klimat dla kształtowania się „pojęcia ojczyzny ideolo­gicznej”.R e l i g i a  — na terenach pogranicza była równie ważkim czynnikiem kształtującym świadomość narodową ludności kaszubskiej. Religia kato­licka kojarzyła się w umysłach Kaszubów Ziemi Bytowskiej z polskością. Katolik i Polak — to określenie używane zamiennie, tożsame. W ytłuma­czenie zespolenia się tych dwóch terminów znajdujemy w historii oma­wianych terenów. Polska bowiem zapewniła ludności kaszubskiej w po­wiatach bytowskim i lęborskim swobodę wyznania katolickiego aktem lennym z 1657 r. Polska jurysdykcja kościelna w okresie należenia Ziemi Bytowskiej do państwa pruskiego miała duże znaczenie dla utrzymania polskości.Przynależność do 1821 r. pow. bytowskiego do diecezji włocławskiej oznaczała jedność religijną z Polską. Biskupi kujawscy wizytujący tu ­tejsze parafie dbali o umocnienie świadomości narodowej poprzez obsa­dzanie stanowisk w miejscowych kościołach Polakami, którzy wygłaszali patriotyczne kazania w języku polskim, przekazując szereg wiadomości z historii Polski.We wcześniejszym okresie reformacji i wojen religijnych, a ściślej określając, od drugiej połowy XVIII w., kiedy to kościół p rotestancki z niemieckim językiem obrzędów stał się narzędziem germanizacji, da­tują się konflikty na tle religijnym pomiędzy kaszubską ludnością kato­licką a niemiecką ludnością ewangelicką, uprzednio żyjącą w stosunkach dobrosąsiedzkich w obrębie jednej wsi.Konflikty na tle religijnym wzmagały u ludności koszubskiej poczu­cie polskości, były towiem również przejawem obrony języka polskiego w kościele.Utożsamianie narodowości z religią jesl wśród Kaszubów pow. by- towskiego nadal bardzo żywotne. Ilekroć podczas ostatniej wojny Ka­szubi uważający się za Polaków musieli ukrywać się przed represjami władz i wyjeżdżali na teren sąsiednich powiatów, to uczęszczali w no­wym miejscu zamieszkania „demonstracyjnie” do kościoła ewangelickie­go, aby nie budzić podejrzeń władz porządkowych co do swej przyna­leżności narodowej.Zagadnienie j ę z y k a ,  równie ważne dla kształtowania się świado­mości ludności kaszubskiej; ze względu na ograniczone ramy referatu z konieczności musi zostać pominięte. Z badań K. Śląskiego wynika, że pomimo zakazów język polski występował w pracy duszpasterskiej do pocz. XVIII w., gdyż większość ludności okolic Bytowa w tym okresie nie znała języka niemieckiego.Kaszubska k u l t u r a  r e g i o n a l n a  w strefie pogranicza etnicz- no-językowego stanowiła ważki czynnik w kształtowaniu świadomości regionalnej, ale równocześnie utrudniała pełniejszą identyfikację z kul­turą narodową. Długotrwałe współżycie na terenie jednej wsi (i regio­nu) ludności kaszubskiej i niemieckiej umożliwiało przedostawanie się do wielu dziedzin kaszubskiej kultury regionalnej niemieckich wzorów kulturowych.Wzory te Kaszubi traktowali jako „obce” a niechęć, jaką w stosunku do nich odczuwali, wzmagała „idealizację” własnego kaszubskiego sy­stemu kulturowego. Stąd w stroju ludowym, w tańcach weselnych, po­żywieniu, w wierzeniach demonologicznych, w folklorze muzycznymi słownym, we wzorach zdobniczych itp. Kaszubi potrafili odróżniać ele­menty „swojskie” od „obcych”. Na p.zykład dawny strój pana młodego gejrok, taniec weselny rejnlender, żłobiony element zdobniczy (formy do wyrobu masła), wyobrażenie diabła z kopytem końskim — traktowano jakoobce elementy kulturowe, bowiem swojskie kaszubskie np. elementy zdobnicze — to ornament kwiatowy, a kaszubski diabeł zawsze występo­wał z pazurem a nie kopytem końskim itp. Swojskie elementy kultury kaszubskiej pełniły funkcje znakowe, informowały wszystkich mieszkań­ców wsi o przynależności parafialnej, klasowej, o statusie majątkowym poszczególnych osób, np. wyplatane ze słomy kapelusze noszone były w latach dwudziestych przez kobiety pochodzenia drobnoszlacheckiego, drogie chusty z frendzlami tzw. „pilśnice” nosiły żony „gburów”. Po­prawne odczytywanie „znaków” przypisanych różnym elementom kul ■ tury ludowej stwarzało i umacniało poczucie świadomości regionalnej. Zdarzało się jednak i lak, że niektórym obrzędom ludowym przypisy­wano funkcje patriotyczne. Przykładem mogą być obrzędowe ognie so­bótkowe palone w wigilię św. Jana przez ludność kaszubską nad wodąi na wzgórzach. W okresie polityki antypolskiej w Prusach zaczęto trak­tować sobótki jako swoistą manifestację uczuć narodowych i patrio­tycznych. Podobny charakter miała procesja z okazji Bożego Ciała po dojściu Hitlera do władzy itd., itp.Ogólnie stwierdzić można, że w okresie wzmożonych prześladowań istniała tendencja włączania motywacji patriotycznych do kultywowa­nia licznych kaszubskich zwyczajów czy obrzędów. Natomiast podejmo­wane przez ludzi z zewnątrz wszelkie próby przeszczepiania różnych ele­mentów kultury ponadregionalnej do kultury kaszubskiej nie zawsze kończyły się pomyślnie, ze względu na stale utrzymujące się różnice w typie kultury oraz różnice w poziomie rozwoju umysłowego ludności środowisk wiejskich i miejskich.W obrębie „ojczyzny prywatnej" poszczególne elementy kultury są równocześnie rzeczą i znakiem. Wszyscy mieszkańcy wsi kaszubskich uczą się od dzieciństwa kodu umożliwiającego poprawne odczytywaniei rozumienie znaków. Dzięki temu ich system komunikacji wewnątrz- grupowej rozwijany od szeregu pokoleń w kontaktach bezpośrednich „twarzą w twarz” stwarza poczucie tożsamości, swojskości zapewniając im pełne uczestnictwo w kulturze regionalnej. Członkowie własnej gru­py „to my”, „nasz szczep”, mieszkańcy „jednego gniazda”, którego nie wolno zhańbić (jak mawiała K. Styp-Rekowska i inni informatorzy).W i e d z a  o p r z e s z ł o ś c i  czyli lokalna wersja w y d a r z e ń  h i s t o r y c z n y c h  nie jest tylko i wyłącznie zaspołem zapamiętanych faktów czy wydarzeń, lecz także a może przede wszystkim zespołem od­czuć, oczekiwań, emocji, poczuciem szczegółowości (świadczy o tym kult Sobieskiego). Wiedza ta wykazuje ścisły związek z losami członków ro­dzin własnych, rodzin sąsiadów, znajomych z sąsiedniej wsi. Ludowa wiedza historyczna posiada zawsze charakter substancjonalny, zdetermi­nowana jest elementami znanego krajobrazu osadniczego, w obrębie któ­rego pozostawia widoczne ślady, bądź realiami kaszubskiej kultury lu­dowej.Wiedza o przeszłości przekazana w tradycji przepojona jesl poczu­ciem krzywdy i doznawanego ucisku (świadczą o tym pieśni ludowe, w których mówi się o Krzyżakach) i niesprawiedliwości (np. polityka dyskryminacyjna władz pruskich). Z jednego tylko okresu historycznego ludność kaszubska jest dum.ia, ze zwycięskiej bitwy pod Wiedniem, w której uczestniczyli Kaszubi odznaczając się męstwem i odwagą. W legendach o Sobieskim uwidoczniony jest brak dystansu pomiędzy Sobieskim-monarchą a jego podwładnymi. Sobieski w tych legendach występuje jako ktoś bliski ludowi, wyrozumiały, mądry, bawiący się na weselach chłopskich i tańczący kaszubskiego „szewca” (przyczynił się do tego swymi utworami H. Derdowski, głoszący w nich, że Kaszubi pomodli Sobieskiemu z Wiednia „wygnać Turka”).W materiałach ankietowych dotyczących znajomości historii Polski zbieranych w końcu lat siedemdziesiątych wśród ludności kaszubskiej uwidoczniło się ubóstwo wiedzy o polskich tradycjach narodowych. W ankietach najczęściej wymieniano Sobieskiego i Bonapartego orazH. Derdowskiego i kilku innych pisarzy i działaczy regionalnych (pomi­nięto m. in. nazwiska przywódców powstań narodowych).Ubóstwo tradycji historycznej nie jest wyłącznie fenomenem w ska­li regionu kaszubskiego, zwracał uwagę na to samo zjawisko swego cza­su Jan S. Bystroń w wydanej w 1925 r. Historii pieśni ludu polskiego, podając jako przykład m. in. Francję, Anglię i Niemcy, gdzie Napoleon jest w ludowej pieśni francuskiej prawie zupełnie nieznany.Być może przyczyną takiego stanu rzeczy jest trójczłonowa struktu­ra tradycji, która obejmuje według Szackiego jako swoistą, zwartą ca­łość zarówno dziedzictwo kulturowe, jego transmisję oraz stany emocjo­nalne nosicieli tradycji z dziedzictwem tym związane. Brak któregokol­wiek z jej podstawowych członów strukturalnych, zakłóca funkcjono­wanie tradycji w każdej zbiorowości ludzkiej.Zmienne stany emocjonalne mieszkańców wsi bytowskich decydowa­ły o zanikaniu tych wątków tradycji historycznej, które były niezgodne z aktualnie panującym klimatem społeczno-politycznym w strefie pogra­nicza etniczno-językowego (dotyczyło to mi in. przydomków szlachec­kich, które zniknęły po II wojnie).Reasumując omawianie czynników wpływających na kształtowanie się świadomości ludności północno-zachodniej części regionu kaszubskie­go należy podkreślić, że rozbudzona r' początkir-m lat dwudziestych świa­domość narodowa ludności kaszubskiej tych terenów ulega w pierw­szych latach powojennych daleko idącym przeobrażeniom i niekiedy pro­cesowi regresji, m. in. na skutek łamania praworządności przez admini­strację lokalną i niezrozumienia sytuacji ludności autotechtonicznej j rzez pierwszych osadników napływających z głębi kraju. W związku z tym wśród ludności kaszubskiej rodzi się z jednej strony poczucie zagroże­nia i wzmaga izolacja społeczno-kulturowa od ludności napływowej, z drugiej strony wzmaga się wewnętrzna integracja i przejściowe zbliże­nie do ludności pochodzenia niemieckiego (sąsiadów i krewnych). W kon­sekwencji tych procesów niektórzy decydują się na wyjazd do Niemiec, w ramach akcji „łączenia rodzin”.Jednak emocjonalny stosunek do „ziemi swych przodków” (swej pry­watnej ojczyzny) i więzi krewniacze podtrzymują świadomość wspólno­ty w nie sprzyjających okolicznościach nawet na odległość, o czym świadczą liczne obecnie przyjazdy do wsi rodzinnych ludności kaszub­skiej mieszkającej poza granicami kraju. Zarówno tych, którzy opuścili swe rodzinne strony przed I wojną (udając się do Kanady czy w głąb Niemiec) jak i tych, którzy wyjechali w latach siedemdziesiątych do RFN.

Problemy świadomości chłopów polskich okolic Bytowa

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/11089/14753/1/fh45Jadwiga_Kucharska149_156.pdf

Problemy świadomości chłopów polskich okolic Bytowa

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego (University of Lodz Repository)

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Problemy świadomości chłopów polskich okolic Bytowa

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego (University of Lodz Repository)

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w