Nowak, Andrzej

Biuletyn Szadkowski

Polish

Biblioteka Nauki - repozytorium artykuÅÃ³w

PROBLEMY GOSPODARKI WODNO- ŚCIEKOWEJ NA TERENACH WIEJSKICH PRZYKŁAD GMINY SZADEK

Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego (University of Lodz Repository)

Biuletyn Szadkowski, tom 3 111  Andrzej Nowak*    PROBLEMY GOSPODARKI WODNO- CIEKOWEJ  NA TERENACH WIEJSKICH  PRZYKŁAD GMINY SZADEK   Podstaw  oceny stopnia zagro enia jako ci wód powierzchniowych i podziemnych gminy Szadek były przeprowadzone w maju 2001 r. badania ankietowe. Ogółem obj ły one 403 gospodarstwa, poło one w granicach administracyjnych gminy Szadek.  Celem, jakiemu miały słu y  wymienione badania, było przede wszystkim okre lenie głównych sposobów zaopatrzenia w wod  mieszka ców gminy oraz wykazanie zagro enia, płyn cego z u ytkowania kanalizacji indywidualnej, stanowi cej, jak si  to pó niej okazało, podstawowy sposób odprowadzania cieków na analizowanym terenie.  Główne ródła zaopatrzenia w wod  mieszka ców gminy Szadek Podstawowe znaczenie dla mieszka ców gminy Szadek ma woda podawana z wodoci gu. Około 87,3% ankietowanych wymienia wodoci g jako podstawowe ródło zaopatrzenia w wod . Drugim, cz sto równolegle stosowanym z wcze niej wspomnianym sposobem pobierania wody, jest ujmowanie jej z własnych otworów studziennych (ok. 51,6% gospodarstw). Rozwi zanie to jest jednak coraz rzadziej stosowane, a we wsiach dawno ju  zwodoci gowanych prawie niespotykane (np. w podł czonym do wodoci gu w 1969 r. Wilamowie).  W sytuacji gdy sie  wodoci gowa obejmuje swoim zasi giem cał  gmin  Szadek, nie dziwi fakt, i  niemal 40% dawniej eksploatowanych studni straciła swoje znaczenie u ytkowe.                                                           * mgr Andrzej Nowak jest asystentem w Katedrze Zagospodarowania rodowiska  i Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego. Problemy gospodarki wodno- ciekowej na terenach wiejskich 112 Ujmowanie wody ze zdrojów ulicznych nie ma dla mieszka ców gminy wi kszego znaczenia. Według informacji uzyskanych z Przedsi biorstwa Gospodarki Komunalnej, w Wielkiej Wsi spo ród dziewi ciu zdrojów ulicznych, funkcjonuj cych na terenie miasta i gminy Szadek, wszystkie znajduj  si  w samym Szadku. Wodoci g jako ródło zaopatrzenia w wod  mieszka ców gminy Szadek Mieszka cy gminy Szadek wykorzystuj  wod  wodoci gow  przede wszystkim do celów pitnych oraz do prac domowych, cho  jej zastosowanie do celów inwentarskich jest równie  niemałe (w blisko 2/3 gospodarstw). Konsekwencj  zró nicowanego zastosowania wody wodoci gowej jest jej cz stsze doprowadzanie do pomieszcze  mieszkalnych (kuchni – ok. 90% ogółu gospodarstw, łazienki  – ok. 74,0%), rzadsze natomiast do pomieszcze  inwentarskich  (ok. 57,3%) oraz na podwórko (41,4%), niemal niespotykane – do gara y, ogródków b d  szklarni. Cz stsze wykorzystanie wody wodoci gowej do celów pitnych mogłoby wiadczy  o jej lepszej jako ci w porównaniu z jako ci  wody ujmowanej z otworów studziennych. Jednak w opinii 37,5% mieszka ców gminy Szadek jest ona twarda, zdaniem 11,7% jest wod  za elazion  natomiast 3,1% twierdzi,  e poza tymi wła ciwo ciami, woda z wodoci gu cechuje si  znaczn  m tno ci . Te krytyczne oceny, co warte podkre lenia, dotyczyły tylko wody ujmowanej z uj  w Przatówku i Łobudzicach. Jako  wody z uj cia w Szadku nie budziła ju  zastrze e  i była oceniana pozytywnie. Studnie jako ródło zaopatrzenia w wod  Cho  rola studni w zaopatrzeniu w wod  ci gle maleje, to nadal jest ona niemała. Studnie stanowi  przede wszystkim ródło wody wykorzystywanej do: podlewania (45,9% gospodarstw ujmuj cych wod  ze studni) oraz pojenia inwentarza (34,2%). Znaczenie wody pochodz cej ze studni w myciu samochodów, maszyn jest ju  znacznie mniejsze (20,6% gospodarstw), a w zastosowaniu do celów pitnych i prac domowych praktycznie adne i ogranicza si  do wsi niedawno podł czonych do wodoci gu Andrzej Nowak 113 (Góry Prusinowskie, Nowy Kromolin, Kotliny, Kotlinki, Sikucin, Jamno, Boczki, Reduchów).  Gospodarka ciekowa w gminie Szadek – problemy, zagro enia  Brak kanalizacji publicznej na terenie gminy Szadek skłania jej mieszka ców do budowy, we własnym zakresie, kanalizacji indywidualnej. Ogółem z takiego sposobu odprowadzania cieków korzystało 72,5% mieszka ców gminy. Wykorzystanie kanalizacji indywidualnej, cho  jest pewnym przej ciowym rozwi zaniem, to jednak niesie ze sob  kilka podstawowych zagro e , wynikaj cych z nast puj cych faktów:  nieszczelno ci szamb i dołów chłonnych, stanowi cych w ten sposób ognisko zanieczyszcze  wód powierzchniowych  i podziemnych poprzez wzrost zawarto ci biogenów1, a w szczególno ci rakotwórczych zwi zków azotu;  kosztów opró niania szamb, a nast pnie wywozu „nieczysto ci” wozami asenizacyjnymi, przy ogólnie niskiej wiadomo ci ekologicznej polskiego społecze stwa.  W sytuacji gdy istniej  rozwi zania ta sze i mniej kłopotliwe dla mieszka ców, ni  wywóz cieków wozami asenizacyjnymi (cho  bardziej szkodliwe dla rodowiska), wi kszo  u ytkowników kanalizacji indywidualnej decyduje si  wypompowywa  „nieczysto ci” na pola, gdy  w ogólnym rozumieniu s  one nawozem naturalnym. Jednak w rzeczywisto ci ich składnikiem s  równie  detergenty, a te poza znacz  zawarto ci  fosforu przyczyniaj c  si  do eutrofizacji, ułatwiaj  rozpuszczanie w wodzie substancji trudno rozpuszczalnych, a wi c po rednio s  szkodliwe – prowadz  do rozpuszczenia zwi zków toksycznych i rakotwórczych;  zbyt niskiej wydajno ci oczyszczalni cieków, nie b d cych  w stanie zneutralizowa  ogółu wytworzonych cieków.   Odnosz c wy ej omówione zagro enia do przeprowadzonych przez autora bada  terenowych nale y stwierdzi , i :                                                           1 Biogeny – głównie zwi zki azotu i fosforu. S  to substancje, które powoduj  wzrost materii organicznej (eutrofizacj ), a w konsekwencji przyczyniaj ce si  do zniejszenia zawarto ci tlenu w wodzie i zaniku ycia organicznego.  Problemy gospodarki wodno- ciekowej na terenach wiejskich 114  ponad połowa u ytkowników kanalizacji indywidualnej  gminy Szadek (52%) nie dysponowała szambami  o nieprzepuszczalnym, betonowym dnie, które poprzez swoj  nieszczelno  stanowiły ognisko zanieczyszczenia wód podziemnych. Cz ciowo wyja niałoby to podwy szon  b d  przekraczaj c  normy, zawarto  zwi zków azotu w rejonie Wilamowa i Krokocic2, tym bardziej i  odsetek osób posiadaj cych szamba, stanowi ce zagro enie dla jako ci wód, jest prawdopodobnie znacznie wy szy, ni  to wynika  z przeprowadzonych przez autora bada ;  mieszka cy gminy deklaruj  ró ne sposoby pozbywania si  cieków ze zbiorników bezodpływowych. Poza najbli sz  prawdy odpowiedzi  „wywóz na pole" (69,9% gospodarstw posiadaj cych kanalizacj  indywidualn ), drug  najcz ciej podawan  jest „wywóz taborem asenizacyjnym” (ok. 44%). Jednak, do tego typu odpowiedzi nale y odnosi  si  z du  rezerw . Z przeprowadzonych przez autora bada  wynika,  i  z usług taboru asenizacyjnego korzystało w roku 2000 tylko ok. 28 u ytkowników kanalizacji indywidualnej3 z Wilamowa, Rzepiszewa, Woli Krokockiej oraz Prusinowic (wspólnota mieszkaniowa). Jak na gmin , licz c  niespełna 5500 mieszka ców, jest to enuj co mało;  niepokoj cym faktem, zaobserwowanym przez autora, jest odprowadzanie cieków przelewem do rowów melioracyjnych lub naturalnych zagł bie  terenowych (8,6% ogólnej liczby przypadków – cho  w rzeczywisto ci nale y przypuszcza , e ten odsetek jest wy szy). S  to rozwi zania, stanowi ce najwi ksze zagro enie dla jako ci wód podziemnych oraz powierzchniowych. W pierwszym przypadku cieki te bezpo rednio zanieczyszczaj  wody powierzchniowe,   w drugim za  wyra nemu zmniejszeniu ulega mi szo  strefy                                                           2 Zob. A. Nowak, Zasoby i jako  wód podziemnych w gminie Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2002, t. 2, (red. T. Marszał). 3 Obliczono według wzoru: .272,7.20022osmokmBA; gdzie:  A – ilo  odpadów płynnych wywiezionych z obszaru gminy Szadek w 2000 r.,  B – przeci tna obj to  zbiornika bezodpływowego.    Andrzej Nowak 115 filtracji, a to stwarza mo liwo  ska enia bakteriologicznego i bardzo przy piesza migracj  substancji zanieczyszczaj cych.  Skala problemu zanieczyszcze  na terenie gminy Szadek Według rodzaju odprowadzanych cieków, ogniska zanieczyszcze  na terenach wiejskich mo na podzieli  na bytowo-gospodarcze i produkcyjne ludzi oraz pochodz ce z  wód opadowych.4 Zdecydowanie najbardziej powszechnie wyst puj cym rodzajem zanieczyszcze , bo ci le zwi zanym z człowiekiem i jego miejscem zamieszkania, s  cieki bytowe. Pochodz  one  z: dołów kloacznych, szamb o nieszczelnym dnie oraz ze składowisk odpadów bytowo-gospodarczych. Z uwagi na swój powszechny charakter wyst powania s  najwi kszym zagro eniem dla jako ci wód powierzchniowych i podziemnych. Około 70% ogólnej liczby gospodarstw gminy Szadek stanowi ognisko tego typu zanieczyszcze . Drugim, obok cieków bytowych, najpowszechniej wyst puj cym na terenie gminy rodzajem zanieczyszcze  s  cieki gospodarskie z obór i chlewni (obornik i gnojowica), W pierwszym przypadku jednak ze wzgl du na krótki okres zalegania na polu, ich oddziaływanie na jako  wód podziemnych jest ograniczone. Wysoki jest natomiast udział zanieczyszcze  pochodz cych z gnojowicy, b d  kompostownika (soki kiszonkowe). Mimo  e sumarycznie mniej ni  co 6 gospodarstwo jest ródłem tego rodzaju zanieczyszcze , to jednak w powszechnej opinii cieki te s  uznawane za jedne z najbardziej uci liwych dla rodowiska. Poniewa  nie zawsze istniej  mo liwo ci rolniczego zagospodarowania całej ilo ci gnojowicy pewne jej ilo ci s  odprowadzane do wód powierzchniowych i podziemnych, powoduj c ich zanieczyszczenie. Nawo enie gnojowic  wpływa na wzrost zawarto ci w wodach podziemnych ró nych składników,  np. potasu, wapnia magnezu, fosforu, zwi zków azotowych,                                                           4 A. J. Królikowski, Gospodarka wodno- ciekowa na terenach niezurbanizowanych, Biuro Bada  i Wdro e  Ekologicznych Sp. z o.o, Białystok 1994. Problemy gospodarki wodno- ciekowej na terenach wiejskich 116 a zwłaszcza azotanów5. Tak wi c cieki te mog  nie tylko przyczyni  si  do eutrofizacji wód powierzchniowych i podziemnych, ale tak e do ich ska enia bakteriologicznego.  Według A. Kleczkowskiego, gł boko  przenikania organizmów, a zwłaszcza bakterii, w zale no ci od o rodka skalnego waha si  od 0,5 m w glinach do 5 m w wirach.6 W tym wietle informacja, e co 10 gospodarstwo stanowi ognisko zagro enia gnojowic  nabiera szczególnej wagi.  Znaczenie pozostałych ognisk zanieczyszczenia (nawozy, rodki ochrony ro lin, paliwa itd.) na terenie gminy jest raczej niewielkie. Sumarycznie ok. 10% ogółu gospodarstw jest ródłem tego rodzaju zanieczyszcze . Główne ogniska zanieczyszczenia na terenie gminy Szadek przedstawiono w tab. 1.  Tabela 1. Główne ogniska zanieczyszcze  na terenie gminy Szadek w 2001 r. Procent ogólnej liczby Ognisko zanieczyszcze  Liczba ognisk zanieczyszcze  ognisk zanieczyszcze  gospodarstw Wykorzystywane doły kloaczne 136 25,56 33,75 Szamba z przepuszczalnym dnem 152 28,57 37,72 Obornik 145 27,26 35,98 Gnojownik 35 6,58 9,18 Kompostownik 22 4,14 5,46 Nawozy, rodki ochrony ro lin 21 3,95 5,21 Paliwa 8 1,5 1,98 Składowiska odpadów bytowo-gospodarczych 13 2,44 3,23 Suma 532 100,00 — ródło: opracowanie własne.                                                           5 J. Burchard, Zagro enie i ochrona jako ci wód, [w:] Olaczek R.,  Warcholi ska A. U. (red.), Ochrona rodowiska i ywych zasobów przyrody,  Wyd. UŁ, Łód  1999. 6 Zob. A. S. Kleczkowski, Ochrona wód podziemnych, Instytut Geologiczny, Wydawnictwa Geologiczne, Łód  1984. Andrzej Nowak 117 Podsumowanie Zanieczyszczanie wód powierzchniowych i podziemnych na terenach wiejskich, takich jak gmina Szadek, nie jest problemem jednostkowym. W wielu gminach budowa sieci kanalizacyjnej nie nad a za tempem budowy sieci wodoci gowej. Stosowanie kanalizacji indywidualnej, co potwierdziły przeprowadzone przez autora badania, niesie za sob  niebezpiecze stwa w postaci braku kontroli nad sposobem odprowadzania cieków i jako ci wykonania zagł bie  bezodpływowych. To wła nie nieszczelne szamba okazały si  głównym ródłem zagro enia jako ci wód powierzchniowych i podziemnych. Nale y przy tym mie  na uwadze fakt, i  skala wyst puj cych zagro e  jest z cał  pewno ci  wi ksza, ni  to wynika z przeprowadzonych przez autora bada . Budowa instalacji kanalizacyjnej na terenach wiejskich, cho  bezsprzecznie konieczna, to jednak b dzie inwestycj  obliczon  na wiele lat, wymagaj c  znacznych nakładów inwestycyjnych, zwi zanych równie  z konieczno ci  zwi kszenia wydajno ci istniej cych, b d  budowy nowych, instalacji oczyszczania cieków (ta uwaga dotyczy równie  gminy Szadek). Do tej pory inwestycje tego typu były wspierane przez wojewodów i ARiMR,  a tak e Fundusze Ochrony rodowiska. Du e nadzieje w chwili obecnej wi e si  z dotacjami w ramach programów przedakcesyjnych: PHARE oraz SAPARD, w przypadku którego górna granica dotacji mo e osi gn  nawet 75% warto ci inwestycji7 (przewidziana górna wysoko  dotacji dla gmin to 400 tys. EUR na inwestycj ).  Nale y jednak pami ta , i  jednym z warunków przyznania dotacji jest budowa zagrodowych oczyszczalni cieków na obszarach o rozproszonej zabudowie, gdzie budowa sieci kanalizacyjnej nie znajduje technicznego i ekonomicznego uzasadnienia. Tego typu inwestycje b d  musiały by  w 10 do 50% finansowane z rodków własnych mieszka ców, u których b d                                                            7 Dotacje w takiej wysoko ci b d  mogły uzyska  jedynie gminy: o du ym stopniu bezrobocia (o bezrobociu strukturalnym), o dochodach gminy  w przeliczeniu na mieszka ca w wysoko ci poni ej 60% redniej krajowej, na których obszarze znajduj  si  byłe bazy Armii Rosyjskiej. Problemy gospodarki wodno- ciekowej na terenach wiejskich 118 realizowane8. Po ich zako czeniu wła ciciel posesji, na której inwestycja zostanie zlokalizowana, b dzie zobowi zany do ponoszenia cało ci kosztów utrzymania i eksploatacji. W sytuacji gdzie, jak pokazuje artykuł, racje ekonomiczne przewa aj  nad ekologicznymi, wydaje si , e rozwi zania gł boko ingeruj ce w stan rodowiska naturalnego jeszcze długo b d  nierozł cznym elementem polskiej wsi.  Literatura Burchard J., Zagro enie i ochrona jako ci wód, [w:] Olaczek R., Warcholi ska A. U. (red.), Ochrona rodowiska i ywych zasobów przyrody, Wyd. UŁ, Łód  1999. Kleczkowski A. S., Ochrona wód podziemnych, Instytut Geologiczny, Wydawnictwa Geologiczne, Łód  1984. Królikowski A. J., Gospodarka wodno- ciekowa na terenach niezurbanizowanych, Biuro Bada  i Wdro e  Ekologicznych Sp. z o.o, Białystok 1994. Nowak A., Zasoby i jako  wód podziemnych w gminie Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2002, t. 2, (red. T. Marszał).                                                               8 Rada Gminy w drodze uchwały okre li wysoko  procentow  wkładu własnego, jednakow  dla wszystkich nieruchomo ci obj tych inwestycj . 