Instytut Socjologii, Uniwersytet Marii Curie--Skłodowskiej w Lublinie13715

Kruk, Marzena Sylwia

Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku (University of Bialystok Repository)

Marzena Sylwia Kruk*Dom pogranicza.Rodzina drobnoszlacheckana pograniczu polsko-ukraińskimw dramatycznych odmianach historiiPolacy, o których w niniejszym tekście będzie mowa,wywodzą się z rodzin o wielowiekowych tradycjach, czę-sto od pokoleń naznaczonych „piętnem” pochodzenia. Choćlosy rodziny były zdeterminowane dziejami Polski, a szcze-gólnie czasami zaborów i wojen, to wspólne pochodzenie,tradycja, kultura, szacunek były nicią łączącą przez wieki.W życiu domu mojej rodziny od pokoleń była jakaś nić nietylko genetyczna, lecz żywa historia przekazywana, aby ko-lejne i kolejne pokolenia pamiętały, jaką cenę trzeba było za-płacić za wolność życia w domu rodzinnym – domu pol-skim. Co było tym elementem łączącym, spajającym rodzinęod pokoleń? Niniejszy tekst zwraca uwagę na postawy ro-dzin drobnoszlacheckich lub posiadających własny mają-tek, których członkowie wobec dramatycznych zmian historiipotrafili walczyć o swoją ziemię, dom, o tradycję i kultu-rę polską.* Dr Marzena Sylwia Kruk, Instytut Socjologii, Uniwersytet Marii Curie--Skłodowskiej w Lublinie.138 Marzena Sylwia KrukZiemia ChełmskaChełm, miasto pogranicza wschodniej i zachodniej Sło-wiańszczyzny, to w przeszłości miejsce wielu narodów, wy-znań i kultur. Od średniowiecza na ziemi chełmskiej miesz-kali katolicy, prawosławni, protestanci, grekokatolicy orazżydzi, którzy w czasie II wojny światowej stanowili 50% lud-ności miasta. Już 8 września 1939 r. nastąpił pierwszy na-lot samolotów niemieckich, a 25 września wkroczyła Ar-mia Czerwona. W dniu 22 lipca 1944 r. ogłoszono Mani-fest Lipcowy Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowegoi rozpoczęły się nowe represje władzy stalinowskiej. Obec-nie Chełm, który zajmuje powierzchnię 32 km2 i liczy około70 tys. mieszkańców, jest stolicą powiatu, należy do najwięk-szych miast Lubelszczyzny.Na przełomie XIX i XX w. drobna szlachta byli to po-siadacze ziemscy, którzy mieli gospodarstwa złożone z kil-kunastu części, nawet do 20 mórg, porozrzucane w różnychczęściach wsi. Rodzina mojego Dziadka od pokoleń zamiesz-kiwała obrzeża miasta Chełm – Pokrówkę; posiadała liczneobszary rolnicze i lasy w okolicach Pokrówki i lasów Borka.Dom Prapradziadka Antoniego (ur. 1822 r.) stał w miej-scu, w którym były zabudowania dworskie. W ich składwchodziło kilka budynków, w tym dwór oraz obiekty go-spodarcze. Za domem w ogromnym sadzie rosły wszel-kiego rodzaju drzewa owocowe. Obszerny i wygodny, ma-jący ok. 150 m2 dom składał się z trzech dużych pokoi,kuchni, spiżarni i dużej piwnicy. Okna miał typu weneckiegoi drzwi obustronne. Drewniane były podłogi i wszystkie me-ble były z drewna. Jego centrum stanowiła ogromna kuchniaz piecem, w którym przygotowywano wszystkie posiłki dlarodziny. Kuchnia, stół i piec to główne miejsce spotykania sięw nim rodziny.Obok domu była pasieka. Pszczoły i miód to było hobbyPradziadka, a potem Dziadka. Przed nakrytym strzechąDom pogranicza. Rodzina drobnoszlachecka na pograniczu polsko-ukraińskim... 139Il. 1. Prapradziadek Antoni i Praprababcia Agnieszka z wnukiemWładysławem (mój Dziadek), źródło: zbiory rodzinnedomem zbudowanym jeszcze przez Pradziadka stał stolik,przy nim ławka. Pradziadek siadywał tam zwłaszcza latem,aby porozmawiać z innymi gospodarzami. Dziadek zbudo-wał już nowy dom z drewna ze swojego lasu, a że był sto-larzem, wszystkie prace wykonywał z pomocą ludzi, którzyu niego pracowali „za kawałek ziemi do uprawy”.Mężczyźni odpowiadali za pracę na roli, organizowalipracę całej rodziny. Dużą rolę spełniały też kobiety – zaj-mowały się domem, dziećmi, pomagały w pracach rolnych.Dzieci od najmłodszych lat miały swój udział w pracach go-spodarskich. Najważniejszą postacią w domu był ojciec –głowa rodziny. W wolnym czasie w niedzielę zbierano sięi spędzano czas głównie na rozmowach, czytaniu. Zabawydla dzieci to była nauka wierszy, uczono dobrych zacho-wań przy stole i szacunku do starszych. Ten obszerny dom140 Marzena Sylwia KrukIl. 2. Mapa Chełma i okolic – położenie domu rodzinnego,źródło: Biblioteka w Chełmiesłużył na spotkania partyzanckie, dał schronienie rodzinieżydowskiej (głównie w lochach, pamiętających powstaniestyczniowe).Dom Prapradziadka odziedziczył najmłodszy jego synKazimierz (Pradziadek), a potem jego syn, Władysław Cze-piel (1904–1974), mój dziadek. Rodzina była bardzo gościnnai zawsze przyjmowała tych, którzy potrzebowali pomocy.Podczas Świąt Wielkanocnych i Bożego Narodzenia przyj-mowano gości z rodziny bliskiej i dalszej. Dziadek stwa-rzał możliwość czytania książek, wykonywania ozdób i in-nych dzieł. Nie było w domu gry w karty, nie było cho-dzenia po karczmach. Dziadek był człowiekiem wierzącym.Co niedzielę zaprzęgał wozy i cała rodzina jechała na na-bożeństwo do bazyliki na Górce chełmskiej lub tzw. ma-Dom pogranicza. Rodzina drobnoszlachecka na pograniczu polsko-ukraińskim... 141łego kościółka, to jest kościoła zakonników kapucynów.Takie wyprawy trwały od rana do południa, a po obie-dzie był czas na odpoczynek – taki połączony z pracąprzy pasiece.Dom w czasach Powstania Styczniowegoi zaboru rosyjskiegoW czasie Powstania Styczniowego zasadnicze centrumz Chełmem i otaczającego go terytorium wchodziło w składokręgu chełmskiego, należącego od 1842 r. do obwodu kra-snostawskiego guberni lubelskiej. Okrąg, który wcześniej byłtakże powiatem i stał się nim później po 1867 r., obejmowałterytorium między górnym i środkowym Wieprzem i środ-kowym Bugiem. W skład okręgu chełmskiego wchodziły na-stępujące gminy: Puchaczów, Cyców, Olchowiec, Sawin, Sie-dliszcze Staw, Świerże, Żulin, Rejowiec, Chełm, Turka, Horo-dysko, Żmudź, Wojsławice. Chełm był niewielkim miastem,w 1863 r. liczył 4034 mieszkańców, z których chrześcijanie,głównie katolicy i niewielu unitów oraz prawosławnych, sta-nowili 28% ogółu, przeważającą większość (72%) tworzyłaspołeczność żydowska1.Część ziem na Depułtyczach (obok Pokrówki) należałado Prapradziadka Antoniego. Jeden z jego braci brał udziałw bitwie z moskalami w Depułtyczach. „Powstańcy wyru-szyli w stronę Depułtycz i tuż za miejscowością Pokrówkao godzinie 10.30 natknęli się na żołnierzy rosyjskich. W trak-cie kilkugodzinnej bitwy wyparli Rosjan do Depułtycz, a na-stępnie zmusili do odwrotu w kierunku Wierzchowin. W bi-twie poległo 23 żołnierzy rosyjskich i 11 powstańców. Bi-1 W. Śladkowski, Chełm i ziemia chełmska w Powstaniu styczniowym,[w:] Powstanie styczniowe na ziemi chełmskiej. Tradycja i dziedzictwo, Z. Luba-szewski (red.), Wydawnictwo TAWA, 2013, s. 10.142 Marzena Sylwia Kruktwa pod Depułtyczami należała do największych na ZiemiChełmskiej, zakończona polskim sukcesem. Po upadku po-wstania wielu powstańców zostało uwięzionych w Stalaguw Chełmie2 i zesłanych na Syberię”3.Prapradziadek w czasach, gdy nie było jeszcze światła,w zimowe wieczory opowiadał różne historie, zwłaszcza tez powstania. Opowieści powstańcze mocno utkwiły w pa-mięci jego syna. Jedna z nich mówiła o roli lochów w przy-gotowaniach do zbrojnego wystąpienia. Lochy były nieda-leko dworu. W nich miały znajdować się kuźnie: zbliżało siępowstanie, a nie było broni, więc tam zorganizowano ku-cie kos na sztorc i innego rodzaju broni. Nie było to łatwe,bo krążyli szpicle mający baczenie na każde spotkanie i cosię działo wokół dworu. On (Prapradziadek Antoni) mimogrożącego niebezpieczeństwa w tajemnicy pomagał w przy-gotowaniu broni, wykorzystując do tego lochy ciągnące siędaleko od dworu. Położone głęboko w ziemi, niwelowały od-głosy stuku młotów. Praca ta była ciężka; pomagali inni za-ufani mieszkańcy wiosek, którzy nocą przyjeżdżali do owychlochów, a nad ranem wracali do swoich dworów, w tym „pa-robki” (parobcy). Kucie trwało całe noce. Po upadku powsta-nia – opowiadał Dziadek – miejscowi chłopi nie mieli czymkosić zboża, ponieważ wszystko oddali na przekucie albocarscy żołdacy skonfiskowali.Jedną z najpowszechniejszych form represjonowania Po-laków przez carat były zsyłki, dość często stosowane jakozłagodzenie kary śmierci. Władcy Rosji od połowy XVII w.2 Stalag w Chełmie składał się z obozu głównego – Stalagu 319 A, Bna ul. Lwowskiej, 319 C Stalagu na Rampie Brzeskiej, Stalagu 319 D,Stalagu 319 E we Włodawie. Obozy obejmowały około 185 h więcej niżobóz na Majdanku. Przez Stalag przeszło około 200 000 jeńców wojennychz 32 narodowości, a połowa poniosła śmierć w Stalagu (https://chelm.naszemiasto.pl/chelm-stalag-319-miasto-i-mieszkancy-pamietaja/ar/c1-3739450).3 Tamże.Dom pogranicza. Rodzina drobnoszlachecka na pograniczu polsko-ukraińskim... 143traktowali Syberię jak wielką kolonię karną, zsyłając tammieszkańców podległych im ziem za rozmaite przestęp-stwa – od pospolitych kradzieży po bunt przeciw wła-dzy4. Nie zawsze miejscem zesłania była Syberia rozumianajako kraina geograficzna, dlatego w tradycji historycznejutrwalił się termin „Sybir” jako określenie miejsca zesłańwięźniów politycznych5. W potocznej świadomości Pola-ków obydwie nazwy kojarzone są ze zsyłką, z katorżni-czą pracą, grozą, śmiercią i niewyobrażalnym cierpieniemprzodków. W wieku XIX na Sybir byli zsyłani powstańcyz 1830 i 1863 r.Wywózki na „nieludzką ziemię” trwały również w wie-ku XX. „Polacy zsyłani na Syberię bardzo często należeli doelit społecznych patriotów angażujących się w powstanie na-rodowe, rodzin oficerów nagrodzonych majątkiem ziemskimna Kresach Wschodnich za zasługi w wojnie polsko-bolsze-wickiej czy też ’kułaków’ posiadających zbyt bogate gospo-darstwa, by bez sprzeciwu przystąpić do kołchozu”6.W polskich powstaniach narodowych brali udział męż-czyźni wszystkich warstw społecznych. Żadne z powstańw zaborze rosyjskim nie powiodło się, toteż konsekwencjąkażdego zrywu narodowego były silne represje wymierzoneprzede wszystkim w szlachtę i rodziny drobnoszlacheckie.Władze carskie dążyły do zniszczenia kulturalno-społecznejroli tej warstwy społecznej7. Wywieziony w grudniu 1862 r.Bronisław Szwarce w swoim Dzienniku pisze:4 J. Buszko, Wielka historia Polski, t. 8. Od niewoli do niepodległości, Kraków2000, s. 73.5 Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1993, s. 826.6 A. Gancarz, Noblesse oblige – losy polskich arystokratów na Syberii w per-spektywie pedagogicznej, „Ruch Pedagogiczny” 2012, nr 4, s. 2.7 K. Ślusarek, 1796–1914, [w:] Historia Polski, t. 2, A. Nowak (red.),PW „Rzeczpospolita”, Kraków 2010, s. 331.144 Marzena Sylwia KrukWszystkie legendy o kazamatach, o podziemiach, o torturachsą prawdziwe. W czasie powstania w zimowy śnieżny dzieńzjawił się w dworze 20-osobowy konny oddział powstańczy.Byli to rozbitkowie z jednej z bitew, których na ziemi chełm-skiej było dużo. Byli bardzo zmarznięci i głodni. Przyjąłem ichi zakwaterowałem w domu, stodole, na strychu itd. Po pod-jęciu ich posiłkiem, nad ranem opuścili dwór. Niedługo na-jechali na dwór Kozacy i robili rewizję wszystkich pomiesz-czeń. Przeszukiwali cały dom i wszystkie budynki. Kolbamibili i straszyli czy udzielali oni pomocy powstańcom. Kozacysłynęli z okrucieństwa wobec Polaków. Nie przyznałem się,kto był. Niestety, Kozacy nie dawali za wygraną i szukaliśladów, ledwom co uszedł z życiem, a potem zostałem wy-wieziony na Sybir8.W wyniku Powstania Styczniowego 4/5 polskiej szlachtyutraciło dotychczasowy status, a 5 tys. rodzin szlacheckichz Podola przeniesiono na Kaukaz, aby zdepolonizować te-ren zaboru9, którą to tragiczną prawdę w dzienniku z tam-tych dni S. Witwicki ujął w jednym zdaniu: „Został on feld-marszałek Sacken upoważniony do odbierania najznaczniej-szym obywatelom szlachectwa, do konfiskowania ich ma-jątków i do zsyłania ich samych na resztę życia do robótkopalnych10. Nigdy już swoich majątków nie odzyskali.Rusyfikacja w zaborze rosyjskim po Powstaniu Stycznio-wym nasiliła się:– na Syberię zesłano około 40 tysięcy powstańców,– zlikwidowano odrębność Królestwa Polskiego, które zo-stało zamienione na prowincję rosyjską podzieloną na10 guberni,8 B. Szwarce, Siedem lat w Szlyselburgu, Towarzystwo im. Stanisława Sta-szica, Lwów 1893, s. 6.9 K. Ślusarek, 1796–1914, s. 331.10 S. Witwicki, Edmund, Warszawa 1829, [w:] S. Witwicki, Edmund, M. So-kołowski (wstęp i opracowanie), H. Krukowska, J. Ławski (red.), Białystok2015, s. 10.Dom pogranicza. Rodzina drobnoszlachecka na pograniczu polsko-ukraińskim... 145Il. 3. Dziadek Władysław Czepiel w okresie międzywojennym.Źródło: Album rodzinny– zrusyfikowano administrację, a urzędy powierzono Ro-sjanom,– wprowadzono stan wojenny,– Kościół katolicki podporządkowano władzy w Rosjii skonfiskowano majątek,– od 1864 r. wprowadzono obowiązkową rusyfikację szkol-nictwa. W szkołach posługiwano się wyłącznie języ-kiem rosyjskim, mowa polska była surowo karana (na-wet dzieci), taki dekret wprowadził kurator AleksanderApuchtin.Z punktu widzenia antypolskiej polityki najważniej-sze dla władz rosyjskich było nauczanie elementarne, jakoważny instrument wychowania mas ludowych w duchu pod-146 Marzena Sylwia Krukdaństwa carowi i Rosji11. Nauka języka polskiego zostałaprzeniesiona do domów rodzinnych. To w domach mówionow zakazanym języku polskim i czytano polskie książki,zwłaszcza z historii. Dziadek Władysław mając 12 lat uczęsz-czał do szkoły elementarnej (sześć lat szkoły podstawowej)polskiej. Historię Polski czytał siadając pod piecem, tak byzza okna nie mogli go dostrzec rosyjscy żołdacy, którzy cho-dząc pod domami zaglądali do okien sprawdzając, czy Po-lacy nie spiskują przeciwko „prawowiernej” carskiej władzy.W innych miejscowościach organizowano nielegalne polskieszkoły, nauczyciele zbierali się w domach, by dzieciom prze-kazywać wiedzę z historii i języka polskiego. Polskie szkołypowstające w konspiracji działały m.in. w guberniach wileń-skiej, grodzieńskiej, kowieńskiej, witebskiej, mińskiej12.Dom w czasach wojen i okresu stalinowskiegoPrzysięga żołnierzy polskich (Obóz Stalag 319A)W obliczu wiekuistości minionych pokoleń ojców i praojców,w obliczu nieśmiertelnego ducha ojczyzny mojej – Polski,w obliczu zakutego w kajdany niewoli narodu polskiego –postanawiam i ślubuję w swym sumieniu człowieczym i oby-watelskim, że na każdym miejscu i we wszystkich okolicz-nościach walczyć będę z najeźdźcą o przywrócenie całkowi-tej godności narodu polskiego i niepodległości państwowejPolski...Stalag 319 w Chełmie składał się z obozu głównego –Stalagu 319A (ul. Okrzowska) i z podobozów: stalagu 319B11 S. Walasek, Edukacja w społeczeństwie wielokulturowym: na przykładzie za-boru rosyjskiego na przełomie XIX i XX wieku, „Prace Naukowe. Pedagogika”2003, nr 12, s. 50.12 Tamże, s. 53.Dom pogranicza. Rodzina drobnoszlachecka na pograniczu polsko-ukraińskim... 147przy ul. Lwowskiej, Stalagu 319C przy Rampie Brzeskiejoraz Stalagu 319D. Na skraju lasu Borek cmentarz wojennykryje prochy jeńców stalagu 319B, jeńców żołnierzy zarównoz I jak i z II wojny światowej, głównie rosyjskich i polskich.Przez stalag w Chełmie przeszło ok. 200 000 jeńców wojen-nych z ponad 32 narodowości. A około 90 000 jeńców ponio-sło śmierć na ziemi chełmskiej, czego najczęstszą przyczynąbyło planowe głodzenie, brak jakiejkolwiek opieki medycz-nej, niehumanitarne warunki.Z dramatycznymi wydarzeniami II wojny światowejzwiązane są miejsca masowych egzekucji. Jednym z nichjest tzw. „Targowica”, położona przy murze cmentarza pa-rafialnego przy ul. Armii Krajowej. W dwóch egzekucjachw 1944 r. Niemcy rozstrzelali tu około 40 osób związa-nych z polskim podziemiem. Inne miejsce egzekucji znajdo-wało się w lesie Borek – tam mordowano przede wszyst-kim jeńców wojennych (m.in. około 2 tys. żołnierzy wło-skich oraz Żydów). W roku 1943 w lesie zainstalowanoprowizoryczne krematorium do palenia zwłok. Na miej-scu straceń w Borku w 1984 r. odsłonięto pomnik poświę-cony ofiarom. O tym miejscu była mowa w domu Dziadkai Babci – często opowiadali oni różne historie związanez tym miejscem i ludźmi, którzy doświadczali okrucieństwahitlerowców.Obok lasu Borku, przy drodze łączącej dom dziadkówz miastem Chełm, stoi stary krzyż, który wrósł jakby w całyobraz domu i okolicy. Krzyż z grubego drewna okalająkonary wysokiego kasztanowca, jakby chroniącego przedzniszczeniem. Z opowieści Dziadka pamiętam, że krzyż zo-stał postawiony po powstaniu styczniowym i przetrwał ażdo dziś. Obok krzyża szli zesłańcy powstania styczniowego,jeńcy wojenni z obu wojen i ludność żydowska straconaw Borku.Obok krzyża w latach wojny i po niej codziennie świ-tem Babcia szła do miasta, by sprzedać mleko, chleb i inne148 Marzena Sylwia KrukIl. 4. „Stary Krzyż” przy wejściu do lasu Borek od strony domuDziadka, postawiony pamięci powstańców styczniowych.Źródło: Chełmska Biblioteka Publicznawyroby, aby wyżywić rodzinę po tym, jak poborcy za czasówstalinowskich skonfiskowali dużą część majątku Dziadka.Życie w domu w czasie II wojny światowejLosy wojny przeplatały się z odwagą i poświęceniemrodziny. W związku z potrzebami frontu wschodniego,w który strona niemiecka zaangażowała miliony ludzi, rosłozapotrzebowanie na zboże i mięso. W Chełmskiem w 1942 r.Dom pogranicza. Rodzina drobnoszlachecka na pograniczu polsko-ukraińskim... 149przy pacyfikacyjnych metodach terroru ściągnięto od lud-ności znaczne ilości zboża, ziemniaków, trzody chlewneji tytoniu. Niemieckie wojska wybrały dom Dziadków. Ro-dzina pod groźbą rozstrzelania musiała dostarczać jedzeniai opału. Było to dużym obciążeniem, gdyż jedzenia wystar-czało ledwo dla niej samej.Dziadek w starych lochach przechował rodzinę ży-dowską, której pomagał przetrwać. Rodzina ta pochodziłaz Chełma. Niemcy z czasem już wiedzieli, że gospodarstwoDziadka było dobrze prowadzone i zaopatrzone, postano-wili zająć sad znajdujący się obok domu i korzystać z kuchniBabci „w zamian za życie”. Na ogół wszyscy starali się żyć„normalnie” i wykonywać swoje obowiązki. Jedną z metodwalki z Polakami i partyzantami było podpalanie całych wsi,co było tragiczne dla wielu rodzin. Wiele rodzin utraciwszyswoje domy stawało się bezdomnymi. W takich tragicznychsytuacjach pomagała jedynie rodzina lub sąsiedzi. Więzi są-siedzkie i rodzinne były bardzo silne.W czasach powojennych, w okresie stalinowskiego ter-roru, Dziadek wielokrotnie był nękany przez władze komu-nistyczne, bo nie chciał ulec i oddać ziemi. W więzieniu byłbity; kolbą uderzony w oko, od rany, która nie mogła się wy-goić i stała się źródłem zakażenia organizmu, zmarł w 1965 r.*Rodzina i dom w znaczeniu miejsca położenia geogra-ficznego i własna ziemia były najważniejszymi wartościami,dla których poświęcenie od wielu pokoleń budzi podziwi zobowiązanie tych, którzy to dziedzictwo otrzymali. W Pol-sce wschodniej wiele rodzin, które przeszły tragiczne dzieje,zachowało do dziś pamięć o bohaterach minionych poko-leń. Do tych rodzin należy również moja rodzina. Pamięćo przeszłych pokoleniach jest w niej żywa, aby nigdy niezapomnieć, jaką cenę zapłacili Przodkowie dalsi i bliżsi zanaszą wolność i życie w wolnym Domu. Odwaga życia co-150 Marzena Sylwia Krukdziennego w trudnych warunkach wojennych i powojennychjest świadectwem tego, jaką wartość ma życie i czym dlatamtych ludzi była wiara i miłość, które potrafili przekazaćprzyszłym pokoleniom.

Dom pogranicza. Rodzina drobnoszlachecka na pograniczu polsko-ukraińskim w dramatycznych odmianach historii

https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/11730/1/M_S_Kruk_Dom_pogranicza_Rodzina_drobnoszlachecka.pdf

Dom pogranicza. Rodzina drobnoszlachecka na pograniczu polsko-ukraińskim w dramatycznych odmianach historii

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku (University of Bialystok Repository)