Leska, Anna

Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku (University of Bialystok Repository)

Anna Leska*Archetyp domu polskiegow przemianach pokoleniowychna przykładzie mojej rodzinyArchetyp domu dla większości Polaków jest jednoznacz-nym i dość oczywistym pojęciem. Motyw ten jest mocno za-korzeniony w naszej kulturze. Z kręgu literatury na myślod razu przychodzi dwór w Soplicowie opisany w naro-dowej epopei Adama Mickiewicza i Kochanowskiego domw Czarnolesie. Fizycznie to dom na wsi skąpany w zielenii kwiatach, z własnym ogrodem i sadem. Najważniejsza jed-nak jest treść tego miejsca, a więc bijące przy wspólnym stoleserce każdego domu. Wspaniale opisał rytm tego serca Ste-fan Żeromski w Przedwiośniu. Prawdziwą księgą domu pol-skiego są Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, która na przykładziekolejnych pokoleń mieszkańców domu w Serbinowie opi-suje treść życia – żmudne zmagania z prozaiczną codzien-nością, wśród których przewijają się chwile prawdziwie do-niosłe. Nie zawsze ten dom jest idealny. Dom mieszczańskina przykład, za sprawą pani Dulskiej1 kojarzony jest z pru-derią i obłudą. Niezbyt mile widziane są zagraniczne mody,* Anna Leska, malarka, architekt, piastunka ogniska domowego.1 Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej.198 Anna Leskaa na pewno nie w nadmiarze, o czym przekonuje satyraIgnacego Krasickiego2. Niech wzorcowym stanie się opisanyprzez Mikołaja Reja3 dom pełen harmonii i zgody, w któ-rym życie toczy się zgodnie z porami roku wyznaczającymirytm pracy i odpoczynku, a wartości duchowe i moralne sąszlachetne i wzniosłe.To właśnie tradycją i pracą stoi prawdziwy dom pol-ski. Wspomniane przykłady z literatury dotyczą świata,który odchodzi w niepamięć. Takich gospodarstw próżnodziś szukać poza dzikimi jeszcze, wschodnimi kresami na-szej ojczyzny, a i tam są to pojedyncze przykłady. „Dopa-dła” nas technologia, pośpiech i zanik tradycyjnych wartości.Otoczenie domostw nawet na wsiach sprowadza się częstodo polbruku, trawnika i iglaków. Rolnictwo stało się zme-chanizowane i coraz mniej ludzi prawdziwie żyje rytmemzgodnym z naturą. Obraz domu zmienił się pod wpływemmód, najczęściej zgubnych, a przede wszystkim za sprawązmiany systemu wartości. Być może moda naprawi to, comoda zniszczyła, bo dziś obserwujemy tendencję do po-wrotu na wieś. Przyjrzyjmy się temu zagadnieniu z punktuwidzenia profesji architekta, która przecież domu dotyczybezpośrednio. A jednak samo bycie architektem pozwala je-dynie na zaprojektowanie budynku, a czym jest nawet naj-wymyślniejszy i najpiękniejszy budynek bez rodziny, jeślinie pustą i żałosną skorupą? Dlatego punkt widzenia ar-chitekta jest tu rozszerzony, a nawet zdominowany przezpunkt widzenia Matki, która kiedyś była córką i wnuczką,a przy tym odebrała wykształcenie stosowne, aby projek-tować domy. Wspomnienie wiejskiego gospodarstwa dziad-ków, pamięć domu rodziców, zbudowanego i prowadzonegociężką pracą całej rodziny, a także zdobyte wykształcenie –to wszystko przekute zostało w kolejny dom. Dom ten jest2 Ignacy Krasicki, Żona modna.3 Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego.Archetyp domu polskiego w przemianach pokoleniowych... 199współczesny i położony w mieście, a jednak żyje w nim to,co było najważniejsze dla poprzednich pokoleń.*Dom to miejsce w sferze materialnej, duchowej i mi-stycznej. Ma te r i a ln i e dom to przestrzeń tworząca wa-runki do prowadzenia życia godnego człowieka. Miejsce doprzyrządzania i spożywania pokarmu, odpoczynku, upra-wiania swoich pasji, pracy twórczej i zawodowej niekiedy.Każdej takiej życiowej czynności odpowiadają inne warunkiergonomiczne, co za tym idzie, różnorakie funkcje pomiesz-czeń. To pojęcie pojawiało się coraz częściej w miarę zdo-bywania większych możliwości materialnych i rozmaitychspecjalizacji.Różnorodność specjalizacji odbija się w różnorodnościludzkich zachowań i charakterów. Dla nich wszystkich musisię znaleźć miejsce pod dachem prawdziwego domu. Wrazz rozwojem cywilizacji ustalono pewne kanony zachowań,charakterów i usystematyzowano przestrzeń materialną dożycia człowieka – tradycje. Dom japoński, dom afrykańskiczy egipski różnią się zasadniczo – nie tylko wyglądem,formą, lecz także funkcjami, które tę formę dyktują. Bywajądomy perfekcyjne pod względem materialnym, ale częściejzdarzają się domy bez specjalnych wystrojów. Zależy to naj-częściej od fantazji mieszkańców. Dziś często obserwujemydomy urządzone wedle podyktowanych przez katalogi wiel-kich firm obrazków. Modny jest zimny, „skandynawski” styl.Ostatnio do łask wracają rośliny doniczkowe. Jednak czy ku-pione w celu „wyglądania” przedmioty i rośliny to praw-dziwy wystrój? Wnętrze domu odzwierciedla wnętrze czło-wieka – jego pasje, zainteresowania, często jest zapisem hi-storii, wspomnień z podróży i zawiera autentyczne, orygi-nalne ślady każdego z członków rodziny w postaci rysun-ków dzieci, przedmiotów codziennego użytku, pamiątek,przedmiotów kultu.200 Anna LeskaW tym miejscu wkraczamy w sferę duchową domu. Nanią niewątpliwie mają wpływ materialne elementy, a takżespecyfika człowieka. Rzeczy mają swą energię i oddziałująna siebie i otoczenie, a co dopiero człowiek, który jako istotaduchowa zostawia swój ślad bytowania. Człowiek ożywiaswą energią materialny świat. Wystarczy zauważyć, w ja-kim stopniu niszczeje dom niezamieszkały. Zdarza się, żew domu duch naszych przodków żyje w postaci zwyczajów,zachowań, powielamy tradycje, wzbogacając je własnym do-świadczeniem. Każdy dom jest jak człowiek: jedyny i nie-powtarzalny. Każdy dom umożliwia istnienie jego miesz-kańcom i daje oparcie temu, co leży u podłoża wszystkiego– życia.S fe ra mi s tyczna ma miejsce w domu, bowiem je-dynie tutaj człowiek jest sobą w całej okazałości swej istoty.Mistycyzm to poszukiwanie możliwie najbardziej bezpośred-niego doświadczenia Boga lub życie, którego celem jest zjed-noczenie z Bogiem. Czasem wydaje się, że nie jesteśmy świa-domi obecności Boga w szarej, wydawałoby się, codzienno-ści. Historia daje nam przykład w postaci kaplic w domo-stwach – miejsca, w którym obecność sacrum jest obecna naszczególny sposób.Światło w domu czy w ogrodzie daje życie. Domy budo-wane są z powodu miłości. Ta energia motywuje do kreacji:rodzina z dziećmi przy oświetlonym stole, kwiaty, drzewaw ogrodzie. Bywa, że domy, ich architektura i wystrój sądoskonałe w swojej formie, proporcjach. Domy harmonijne!Mam tu na uwadze domy, które podziwiamy (obiekty zabyt-kowe) oraz takie, w których czujemy się dobrze. Często są tonasze własne domy, odzwierciedlające nasze dusze. Dusza,która kroczy swoją drogą, buduje harmonijne, pełne miłościotoczenie, a przestrzeń, w której przebywa, jest mistyczna.Wędrując po maleńkich miejscowościach w północnychwęgierskich terenach obserwujemy małe drewniane domki,niewielkie ogrodzone kwietne ogródki przed każdym z nichArchetyp domu polskiego w przemianach pokoleniowych... 201– atmosfera taka jak w domu dziadków we wsi, gdzie dzieciz miasta spędzały lato. Galicja. Tereny te, podobnie jak Wę-gry, przez wiele lat należały do wielokulturowej monar-chii Habsburgów. Taki właśnie dom przychodzi mi na myśl,kiedy mówimy o polskim domu.IPierwsze wspomnienie to wspomnienie wnuczki –dotyczy domu pokolenia pamiętającego zabory,pokolenia, które odzyskało niepodległośćNa lekkim zboczu, w sadzie stoi drewniany, gustow-nie zdobiony dom z gankiem zwróconym na południowywschód. Widok z ganku stanowi przeciwległe wzgórze.Przed domem rozłożysta jabłoń. Na południowy wschód,w znacznej odległości od domu stoi ogromna stodoła. Przeddomem studnia z kamiennym korytem do pojenia koni i by-dła. Na północ od domu stajnia, obora, kurnik, szopa i wo-zownia. Poniżej stodoły niewielki staw, a wszystkie zabudo-wania pogrążone w starym sadzie otoczone płotem z drew-nianych sztachet. Trzy szerokie bramy: na południe i nawschód, za stodołą do pól. Główna brama prowadzi nadrogę do Pilzna, leżącą w wąwozie ocienionym aleją starychklonów i lip. Niewielki ogródek przed domem, ogrodzonyprzed kurami niewysokim drewnianym płotkiem. Nad nimwychylały się do słońca niewysokie, białożółte baldachimykwiatków, następnie stały krzewy kolorowych floksów, któreswym zapachem za dnia uzupełniały wieczorny aromat ma-ciejki. Nad wszystkim górowały dalie i malwy. Wreszciepnąca biała róża. Za domem, na południowym lekkim na-chyleniu rośnie winorośl. W sadzie drzewa owocowe prze-różne: jabłonie rozmaite, grusze, śliwy, orzech włoski, la-skowy, a najwięcej śliwek węgierek.202 Anna LeskaIl. 1. Zdobienia ganku, na którym spędzano wolny czas,2010 r., fot. S. LeskaŚrednio zamożna rodzina budująca swoje życie po dru-giej wojnie światowej, w zaciszu wsi pod Pilznem, na gra-nicy województw Małopolskiego i Podkarpackiego. Dzieńcodzienny toczy się w zależności od pory roku wokół sprawzwiązanych z uprawami rolnymi i hodowlanymi główniena własne potrzeby. Nie ma rozmów o polityce, nie wspo-mina się czasów, kiedy był dobrobyt i dostatek, a to z po-wodu strachu, że przyjdą i zabiorą nadmiar majątku, w oba-wie, że zostanie się uznanym za kułaka (pojęcie „kułak” mawydźwięk pejoratywny).Święta stanowią czas dla odmiennych czynności. Jużw sobotę po codziennych obowiązkach pucuje się uprzęż ko-ni, bryczkę, aby przed świtem wyruszyć do kościoła w Pilź-nie lub na odpust do Tuchowa. Po powrocie znowu obo-wiązki, bydło głodne nakarmić, wydoić. Niedzielny obiadlatem zazwyczaj jadało się na ganku. Po obiedzie świątecz-na drzemka. Dzieci zwolnione z obowiązków mogły w tymczasie psocić, byle była cisza. Skradałam się wtedy na strych;Archetyp domu polskiego w przemianach pokoleniowych... 203było tam mnóstwo ciekawych staroci, takich jak „PrzeglądPowszechny”, miesięcznik z czasów zaboru austriackiego.Wieczorem, zwłaszcza z okazji imienin, dziadek w komorzeulewa z różnych dymionów do małych butelek wina wła-snej produkcji, babcia kroi jabłecznik i cała rodzina zasiadana ganku. Polskie melodie, „Jak długo na Wawelu”, „W zie-lonym gaju” i inne brzmią w wieczornym sadzie i docierajądo sąsiednich domostw. Częstą była odpowiedź w postaci in-nej polskiej piosenki i w innym składzie muzycznym. U nasbrat grał na akordeonie, dziadek na grzebieniu, ciocia na per-kusji skonstruowanej ze sztućców na sklejkowym siedzeniukrzesła firmy Thonet.Lato w tym domu to czas sianokosów, żniw, dożynek.Pobyt w domu ograniczał się do posiłków, i to nie za-wsze. W czasie żniw główny posiłek zanoszony był na pole,tzw. „józyna”. Koszenie zboża, później młocka w stodole od-bywały się z pomocą sąsiedzką. Innego dnia był odrobek,pomaganie sąsiadom w podobnych czynnościach.Podczas długich zimowych wieczorów Babcia robi małekwiatki z farbowanych kawałków płócien, z nich bukie-ty, którymi przyozdabia np. ocieplenia w skrzynkowychoknach, obrazy świętych czy wreszcie stawia we flakonie nastole. Pisze wierszyki okolicznościowe na imieniny i inneokazje, czyta przynoszone przez listonosza miesięczniki.Dziadek naprawia i ulepsza sprzęty i budynki gospodarcze,karmi i dogląda bydło.Wizyty sąsiedzkie nie są próżną gadaniną. Towarzysząim przydatne zajęcia, takie jak skubanie piór, któremu akom-paniują śpiewane pieśni ludowe.Boże Narodzenie w domu polskim, jak zapewne i w in-nych domach, jest dla dziecka bajeczne, magiczne. Najwyraź-niejsze jest wspomnienie kolędowania, przebierańców, dra-matycznych scen związanych z postaciami Śmierci i Diabła.Dom ze wspomnień wnuczki, niewątpliwie polski, choćniezbyt duży, robi wrażenie domu, w którym na wszystko204 Anna Leskajest miejsce. Pewnie dlatego, że funkcje innych niż miesz-kalne pomieszczeń, takich jak sień, komora, głęboka piwnica,strych są racjonalnie wykorzystane.IIDrugie wspomnienie to wspomnienie córki –dotyczy pokolenia „Kolumbów”, ludzi,w których młodość brutalnie wkroczyła II wojna światowaPolski dom rodziców jest już miejski, dwurodzinny. Za-pewnia niewielki i niezależny byt drugiemu pokoleniu, za-nim staną na własnych nieruchomościach. Budowa domuwedług własnego wyobrażenia nie jest łatwa. Urząd pozwalana realizację kilku koszmarnych prototypów budynków jed-norodzinnych, powierzchnia użytkowa jest ograniczona. Zle-cenie projektu indywidualnego kosztuje tyle, co wartość ma-teriałów budowlanych na cały tzw. „stan surowy budynku”.A zdobycie tych materiałów czy sprzętu graniczy z cudem.Buduje się po po godzinach pracy, systemem własnym, czę-sto kosztem godzin snu.Praca jest najważniejsza, także zapewnienie material-nego bytu sobie i swoim dzieciom. Tak zwane „dorabianiesię” sprawia, że każdą wolną chwilą nadrabia się zarwanenoce. Zapomina się o przyjemnościach, rozrywkach kultu-ralnych. Sen jest luksusem. Posiłki są przygotowane przezmamę, lecz spożywane osobno, każdy o innej, dogodnej dlasiebie porze. Jedynie niedzielne obiady bywają przy wspól-nym stole.W powojennych polskich rodzinach można zaobserwo-wać zaniedbanie w sferze psychicznej i emocjonalnej jejczłonków. Nie ma czasu na wspólne posiedzenia, rozmowyw przestrzeni domowego ogniska. Pojawia się telewizja.Uczuciowość będzie miała znaczenie dopiero w trzecim po-Archetyp domu polskiego w przemianach pokoleniowych... 205koleniu po wojnie. Obowiązek pracy, brak ciekawych rozry-wek zastępują przyjęcia, dzisiaj zwane domówkami. Kultu-ralne życie jest w tym czasie luksusem. Ważniejsze jest bez-pieczeństwo i zapewnienie bytu materialnego. W społeczeń-stwie panuje tendencja do opuszczania gniazda rodzinnegoi awansowania do większych aglomeracji miejskich, w któ-rych życie rodzinne jest urozmaicone częstszymi niż na pro-wincji atrakcjami.Ogród zakłada się raczej w celach produkcyjnych niż es-tetycznych czy rekreacyjnych. Hoduje się z zapasem na zimęwłasne warzywa, owoce. Żywność nie jest tak powszechniedostępna jak obecnie. Wszystko trzeba „załatwiać”.Il. 2. Aleksandra i Władysław Koziołowie w ogrodzie przy domuw Dębicy, fot. K. Leski, lata 90. XX w.Dom moich rodziców pozostawił najcieplejsze wspo-mnienia w chwili, kiedy byłam już samodzielna. Wreszciebył czas dla siebie. Mama przygotowywała kulinarne fry-kasy i wpadając do domu rodziców nawet przelotnie, zawsze206 Anna Leskamożna było się posilić smacznym daniem. Tato pielęgno-wał ogród, a w nim szczególnie kwiaty. Zdobywał sadzonkirzadkich odmian róż wielkokwiatowych, magnolii, rododen-dronów z Kórnika pod Poznaniem czy z Zasowa pod Dębicą.W letnie popołudnia zasiadali w otoczeniu kwiatów i dzie-lili się nimi z sąsiadami. Zapach ogromnego bukietu dobrzerozwiniętych róż, który otrzymywałam od taty bez specjal-nych okazji, czuję do dzisiaj.IIICzęść trzecia dotyczy domu Matki i Babci – architektaWzorzec domu polskiego wyniesiony z dzieciństwa – te-raz matka, babcia oraz architekt usiłuje zaszczepić w swojejrodzinie. Jest to dom duży, nie ograniczony w przestrzeni,ale też z klimatem. Jest w tym domu najważniejsze miejsce –miejsce przygotowania posiłków, a więc kuchnia połączonaz pokojem dziennym, zawierającym aneksy do czytania, pa-lenia w kominku lub przebywania w swojej przestrzeni, jed-nak w towarzystwie bliskich. Jest kontakt członków rodzinyzarówno w czasie domowych zajęć, jak i odpoczynku. Wszy-scy chętni mogą uczestniczyć w przygotowaniu posiłkóworaz w spożywaniu ich przy dużym stole, latem oczywi-ście na tarasie. Smak potraw przygotowanych przez kucha-rzy artystów, to jest członków Rodziny, czasem i Przyjaciół,w wesołej atmosferze wzajemnej akceptacji i miłości, bywaniepowtarzalny!Dom moich marzeń przyjmie każdego gościa. W domupolskim zebrani członkowie rodziny mogą dzielić się do-świadczeniami życiowymi, również starsze pokolenie bę-dąc w bliskim kontakcie z najmłodszymi nie odczuwa zbytszybko upływającego czasu. Domownicy, ich przyjaciele,znajomi znajdą tu miejsce i strawę. W domu jest możliwośćArchetyp domu polskiego w przemianach pokoleniowych... 207Il. 3. Miłe chwile w rodzinnym gronie w salonie, 2018 r.,fot. A. LeskaIl. 4. Przedstawiciele najmłodszego pokolenia częstują się poziomkamiw ogrodzie babci, 2013 r., fot. A. Leska208 Anna LeskaIl. 5. Dom Mamy i Babci Architekta – w otoczeniu róż – to tradycjapielęgnowana od pokoleń, 2020 r., fot. S. Leskawykonywania pracy zawodowej, dzieci mają wiele cieka-wych zakątków do zabawy, a muzyka, która integruje całyten konglomerat, stanowi jedną z ważniejszych przestrzenipod jego dachem. Podobnie – ogród wokół domu, gdziemożna się ukryć przed zgiełkiem ruchu samochodów, a la-tem można spędzać tutaj cały dzień w cieniu drzew. W miej-scach, do których docierają promienie słońca – niewielkiegrządki z zieleniną, kwiatami i ziołami.Dom polski obowiązkowo ma w otoczeniu duży ogród,przestrzeń biologicznie czynną, proporcjonalną do po-wierzchni zabudowy. Polskie tradycje mówią o domu wie-lopokoleniowym, w którym cała rodzina znajduje swój kąt.Wymagane jest porozumienie, co wiąże się z trudnościamiwe wzajemnym bytowaniu, z większą tolerancją, lecz i z wie-Archetyp domu polskiego w przemianach pokoleniowych... 209loma korzystnymi aspektami kształtowania pokoleń. Dba-łość o rzetelność w codziennych czynnościach, przykładnośćw zachowaniu, szczerość i otwartość w rozmowach i w uczu-ciach to wartości, które budują narody, a swój początek mająwłaśnie w domu.Domek na małej działce w minimalistycznym wydaniujest charakterystyczny dla krajów Europy północno-zachod-niej. Obecnie spotyka się tendencje budowania takich dom-ków na niewielkiej działce jedynie dla najbliższej i niezbytlicznej rodziny; być może wiąże się to ze zmianą sposobumyślenia i postrzegania z powodu fascynacji kulturą zachod-nio-europejskich społeczeństw, a może jest to związane zezmianą uwarunkowań ekonomicznych i socjalnych.Dzisiejszy dom posiada wiele udogodnień w postacisprzętów i wynalazków umożliwiających łatwiejsze i szyb-sze wykonywanie codziennych czynności, ale czy jest tolepsze?Likwidacja żelaznej kurtyny, następujący dobrobyt ma-terialny, nieograniczone możliwości rozwoju sprawiają, żemłode pokolenie czuje się zagubione. W tym miejscu ogrom-ne znaczenie ma właśnie dom wraz z obecnymi w nim war-tościami.*Sytuacja społeczno-ekonomiczna związana z pandemiąz pewnością przyniesie ogromne przewartościowania w za-kresie pojmowania domu. Najistotniejszą cechą domu jestprzestrzeń do godnego i bezpiecznego życia rodziny w kon-takcie z otaczającą przyrodą. Bo, jak mamy obecnie okazjęprzekonać się, rodzina jest największą wartością społeczną,nie wysokie stanowiska zawodowe, nie majętności, nawetnie talenty, a umiejętność współżycia z innymi, kochaniai akceptacji wszelkich przejawów życia. Dom stanowi funda-menty człowieczeństwa. Dom to ludzie w swoich przejawachpiękna i kreatywności. Przyroda, ogrody, lasy i zwierzęta210 Anna Leskasą nieodzowną częścią ludzkiej egzystencji, dlatego dom tonie, jak się przyjęło nam wmawiać, wydzielona w blokuwielorodzinnym przestrzeń, ale zintegrowana energia ży-ciowa ziemi.

Archetyp domu polskiego w przemianach pokoleniowych na przykładzie mojej rodziny

https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/11735/1/A_Leska_Archetyp_domu_polskiego.pdf

Archetyp domu polskiego w przemianach pokoleniowych na przykładzie mojej rodziny

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku (University of Bialystok Repository)