Artykuł stanowi podsumowanie badań historycznych, architektonicznych i archeologicznych, przeprowadzonych przez Atelier Zetta w piwnicach pałacu Branickich w Białymstoku w 2011 r. Zespół badaczy tworzyli: mgr inż. arch. Zenon Zabagło, dr inż. arch. Marek Barański, mgr inż. arch. Paweł Kinsner, mgr inż. arch. Leszek Dobrowolski, mgr archeologii Stanisław Petrykowski, mgr historii Wiesław Wróbel oraz mgr inż. arch. Karolina Porowska

Grassmann, Magdalena

Wróbel, Wiesław

Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku (University of Bialystok Repository)

24 MEDYK BIAŁOSTOCKI • NR 109 Maj 2012HISTORIA PAŁACU BRANICKICHałac Branickich w Białymstoku należy do najcenniejszych re-zydencji magnackich Europy Środkowo-Wschodniej. O jego walorach i wartości świadczy nadany mu w czasach nowożytnych przydomek „Polskiego Wersalu”. Burzliwe dzieje rezydencji wielokrot-nie powodowały konieczność jej przebu-dowy i rozbudowy, w celu dostosowania do potrzeb danej epoki. Zmieniano bry-łę architektoniczną, układ przestrzenny i funkcjonalny oraz otoczenie pałacu. Szczególnym momentem był rok 1944, kiedy to spalono i częściowo zburzono „Polski Wersal”. Pałac odbudowano, wy-korzystując w dużej mierze pozostałości zabytkowych murów. Jednak jedyną prze-strzenią w rezydencji, która zachowała w całości swą oryginalną strukturę, są pałacowe piwnice. Stanowią one dosko-nałe źródło do badania dziejów tej rezy-dencji, przy której przez kolejne stulecia rozwijało się miasto Białystok. W  dokumentach historycznych niewiele jest zachowanych informacji dotyczących wyglądu piwnic w poszcze-gólnych epokach. Zwłaszcza najstarsze ich dzieje, związane z rodami Raczki Ta-butowicza i Wiesiołowskich, są słabo jak do tej pory przebadane. Pierwsze zacho-wane rysunki inwentaryzacyjne piwnic pałacu pochodzą z XIX wieku – czasu przebudowy rezydencji na Instytut Pa-nien Szlacheckich. Kolejne plany piwnic wykonano w okresie międzywojennym, kiedy w pałacu funkcjonował Urząd Wo-jewództwa Białostockiego. Najcenniej-szym czasem do gruntownego zbadania powierzchni piwnicznej był okres odbu-dowy pałacu na przełomie lat czterdzie-stych i pięćdziesiątych XX wieku. Niestety szybkie tempo prac budowlanych stało się przeszkodą do zinwentaryzowania i zbadania murów piwnicznych. Uniwersytet Medyczny w Białymsto-ku, jako właściciel pałacu od ponad 60 lat, zlecił firmie Zenona Zabagło Atelier Zetta z Białegostoku wykonanie badań architektoniczno-inwentaryzacyjnych piwnic, mieszczących się w korpusie głównym. Dotyczyły one piwnic usytu-owanych pod oficynami prawą i lewą oraz tych zlokalizowanych pod kolumnadą i tarasem zachodniego skrzydła pałacu. Były to pierwsze w historii tego obiektu badania. W skład zespołu autorskiego weszli: mgr inż. arch. Zenon Zabagło, dr inż. arch. Marek Barański, mgr inż. arch. Paweł Kinsner, mgr inż. arch. Leszek Do-browolski, mgr archeologii Stanisław Pe-trykowski, mgr historii Wiesław Wróbel oraz mgr inż. arch. Karolina Porowska. Badania przeprowadzano w okresie od września do listopada 2011 roku. Tajemnice pod ziemiąOpracowane wyniki badań po raz pierw-szy upubliczniono podczas Nocy Muze-ów 19 maja 2012 roku. W Aula Magna pałacu odbyło się spotkanie z członkami ekipy badawczej, którzy zaprezentowali najważniejsze odkrycia. Jednym z najistotniejszych wyników badań było stwierdzenie, że istniejący w I połowie XVII wieku układ przestrzen-ny podziemi zachował się do naszych czasów w niezmienionym stanie. Już in-wentarz dworu Wiesiołowskich z roku 1645 wymieniał cztery komory piw-niczne, z których północna i środkowa były jednoprzestrzenne, zaś południowa komora podzielona była na dwie odrębne części. Wnętrza krańcowych pomieszczeń oświetlały okna, które jeszcze w począt-kach XVII stulecia znajdowały się w przy-ziemiu elewacji frontowej i tylnej (dziś zachowało się tylko jedno okno, od strony ogrodu górnego). Piwnice, szczelnie wy-pełniające fundamenty dworu, wymuro-wano przy użyciu grubych, czerwonych cegieł łączonych wapienną zaprawą, zaś podłogi wszystkich komór wyłożono ceglaną posadzką (rys. 1).Badania historyczne potwierdziły tak-że, że układ przestrzenny piwnic odpo-wiadał podziałom na pokoje na parterze budynku. Składał się on z centralnie usy-tuowanej sieni, dwóch pokoi gościnnych i sypialnianych po lewej stronie oraz du-żego, jednoprzestrzennego pokoju kobie-Pierwszy raport z badań piwnic pałacu Branickich PRys. 1: Schemat piwnic pałacu z okresu dworu Wiesiołowskich (rok 1645). 25MEDYK BIAŁOSTOCKI • NR 1092012 Majcego (tzw. izby białogłowskiej) po prawej stronie sieni. Powyższy schemat zmusił zespół badawczy do ponownego przyjrze-nia się chronologii budowy najstarszego murowanego dworu, który do tej pory datowano na II połowę XVI wieku. Opi-sany układ nie pasował do tak wczesnej datacji, gdyż odpowiadał on raczej dwo-rom-kamienicom, powstającym w po-czątkach XVII stulecia, kiedy do Polski przeszczepione zostały pierwsze wzorce włoskich, szerokofrontowych i symetrycz-nych rezydencji. Wniosek ten pozwolił na wysunięcie hipotezy, że najwcześniej-szy murowany budynek, którego resztki znajdują się w murach korpusu głównego pałacu, został wzniesiony przez właściciela dóbr białostockich Piotra Wiesiołowskie-go (zm. 1621 r.) dopiero w pierwszej de-kadzie XVII wieku, w miejscu istniejącego tu wcześniej drewnianego obiektu. Do ta-kiego wniosku skłaniają przykłady dwóch innych podlaskich dworów: z Pawłowicz koło Sidry (zbudowanego w 1610 r.) oraz z Dubna koło Bociek (datowanego na drugie dziesięciolecie XVII w.). Mają one niemal taką samą formę i są podobnie rozplanowane, co ich białostocki rówie-śnik. Możliwe, że właściciel Białegostoku zdecydował się na inwestycję po 1603 roku, kiedy uzyskał dzierżawę starostw w Tykocinie i Wasilkowie. Warto także podkreślić zbieżność chronologii budowy dworu ze splądrowaniem przez wojska kozackie włości Wiesiołowskich w roku 1598 i rozpoczęciem w 1617 roku budowy nowego kościoła parafialnego.Kolejne istotne ustalenia badaw-cze dotyczyły sposobów komunikacji wewnątrz dworu Wiesiołowskich oraz w  jego podziemiach. Główna klatka schodowa znajdowała się początkowo na prawo od sieni, w północno-wschodnim narożniku budynku. Miała ona charakter jedynie funkcjonalny – drewniane schody z poręczą prowadziły z poziomu parteru na piętro, gdzie mieściła się sala jadal-na, jak i do dworskich piwnic. Ponadto w trakcie badań okazało się, że w środ-kowej części podziemi w I połowie XVII wieku istniało centralnie usytuowane wejście do piwnic. Schody o znaczeniu gospodarczym, umożliwiające wnoszenie dużych gabarytowo towarów do podzie-mi bez wchodzenia do wnętrza rezyden-cji, zostały ulokowane pod schodami po-przedzającymi dworskie wrota. Możemy dzięki temu wnioskować, że ów „ganek” miał formę dwubiegowowych schodów w formie trapezu (rys. 2). Pozostałością tych czasów jest żelazny zawias, na którym osadzone były niegdyś drzwi lub żelazna krata. Centralne wejście zlikwidowano po 1660 roku. Archeolog odkrył znaczną warstwę spalenizny pod murem zamykającym otwór wejściowy, świadczącą o zaistniałym pożarze dworu. Miał on zapewne miejsce w latach 1655 – 1660, w okresie potopu szwedzkiego. Pozyskany materiał zabezpieczono pod-czas prac murarskich w podziemiach.Odkrywki dokonane w pomieszcze-niu pod północnym alkierzem nie dały jednoznacznej odpowiedzi co do jego funkcji i chronologii powstania. Zespół badawczy przyjął wstępnie, że alkierz zo-stał zbudowany przed rokiem 1645, zaś znajdujące się pod nim sklepione wnętrze pełniło w tym czasie funkcję pomieszcze-nia mieszkalnego. Było położone częścio-wo ponad poziomem gruntu w suterynie. Dziś, w wyniku nawarstwiania się gruntu przez kolejne stulecia, znajduje się ono poniżej poziomu dziedzińca. Potwierdza to odnalezienie znacznych rozmiarów okna w ścianie północnej i jednoczesne odsłonięcie tynku pochodzącego z I po-łowy XVII wieku, którym pierwotnie pokryto ściany.Przebudowy pałacuPrace przyniosły również nowe infor-macje na temat przekształceń z okresu przebudowy dworu Wiesiołowskich w barokowy pałac, dokonanej w latach ok. 1691–1697 przez architekta Tylmana z Gameren. Usunięto wówczas dawną klatkę schodową, która po przeniesieniu do głównej sieni uzyskała reprezentacyj-ny charakter. Pozostałą po niej przestrzeń zamknięto zachowanym do dziś wyso-kim sklepieniem kolebkowym. Jednocze-śnie murarze poszerzyli korytarz łączący wszystkie komory, częściowo niszcząc stare mury (rys. 3). Rys. 2: Wejście do rezydencji po schodach, poniżej do piwnic.Rys. 3: Przebudowa dworu z końca XVII w. spowodowała częściowe zniszczenie starych murów.26 MEDYK BIAŁOSTOCKI • NR 109 Maj 2012HISTORIA PAŁACU BRANICKICHPojawienie się na parterze wspo-mnianej wyżej klatki schodowej wy-musiło na budowniczych wykonanie specjalnego podparcia od spodu, co osiągnięto przy pomocy ściany wymu-rowanej w środkowej komorze piw-nicznej.Wydaje się, że w okresie, kiedy pałac znajdował się w rękach Jana Klemensa Branickiego i przechodził szczególnie intensywny okres przebudowy, w piw-nicach nie wprowadzano większych zmian. W I połowie XVIII wieku zor-ganizowano nowe wejście do podzie-mi, usytuowane wewnątrz północnego skrzydła (funkcjonuje do dziś). Potrzeba podparcia starych sklepień piwnicz-nych pojawiła się w roku 1752, kiedy na zlecenie Branickiego architekt Jakub Fontana wzniósł nową, okazałą klatkę schodową. W tym celu w środkowej komorze wymurowano zestaw pięciu filarów, zlokalizowanych bezpośrednio pod pierwszym spocznikiem schodów oraz parą kolumn z rzeźbą Atlasa.Od śmierci Jana Klemensa Bra-nickiego w roku 1771, w zasadzie aż do XX wieku, w piwnicach nie prze-prowadzano żadnych większych prac budowlanych. Najistotniejsze zmia-ny, które spowodowały bezpowrotne zniszczenie części siedemnastowiecz-nych sklepień, wprowadzono w sierp-niu 1939 roku, kiedy podziemia ada-ptowano na schron przeciwlotniczy. Wówczas wewnętrzne ściany pokryto płaszczem z cegieł, który wzmocnił wiekowe konstrukcje. Po zakończeniu II wojny światowej, piwnice pod kor-pusem pałacu pełniły funkcje magazy-nowe. W 1949 roku północną komorę dodatkowo pogłębiono i umieszczono w niej piec centralnego ogrzewania, a pod alkierzem bocznym od strony ogrodu wykonano nowe pomieszczenie piwniczne. W latach dziewięćdziesią-tych XX wieku część podziemnych po-mieszczeń przejęto na potrzeby lokalu gastronomicznego. KolumnadaDo najlepiej zachowanych piwnic w całym zespole pałacowym należą komory zlokalizowane pod kolumna-dą. Pomieszczenia te powstały w latach sześćdziesiątych XVIII wieku, kiedy na zlecenie Jana Klemensa Branickiego przebudowano północną część rezyden-cji, dodając do niej nowe apartamenty Izabeli Branickiej oraz kolumnadę, wy-pełniającą otwartą przestrzeń między korpusem a oficyną. Jednoprzestrzenna piwnica rozciąga się od schodów, łączą-cych ogrody dolny i górny, do bocznej oficyny. W roku 1838 albo 1839, w trak-cie adaptacji pałacu na potrzeby Insty-tutu Panien Szlacheckich, wymienio-no XVIII-wieczne sklepienia na nowe oraz wymurowano dodatkową komorę, w której ulokowano hipokaustum (piec) z ogrzewaniem podłogowym, służącym reprezentacyjnym pomieszczeniom dy-rektorskim na parterze. W tym stanie piwnica pod kolumnadą przetrwała do dzisiaj (rys. 4).Badania w północnej oficynie wy-kazały, że tamtejsze piwnice pocho-dzą z XX wieku, natomiast odkrywki w podziemiach oficyny południowej dały ciekawe, choć trudne do inter-pretacji wyniki. Okazało się bowiem, że pod koniec XVII lub w początkach XVIII wieku, podczas wznoszenia nie-wielkiego pomieszczenia piwnicznego, wykorzystano pozostałości istniejących w tym miejscu budynków, pochodzą-cych jeszcze z czasów Wiesiołowskich.Ostateczne wyniki badań przyniosły wiele nowych informacji, poszerzają-cych naszą wiedzę na temat dziejów pałacu Branickich. Mimo to liczne szczegóły nadal pozostają niepoznane, dlatego też prace w piwnicach należy uznać za pierwszy istotny krok w stro-nę pełnego rozpoznania przeszłości zabytku. Wiesław WróbelMgr historii Biblioteka Uniwersytetu w Białymstoku. Magdalena Grassmann,Dr n. med. kierownik Samodzielnej Pracowni Historii Medycyny i Farmacji UMB. Spotkanie z członkami ekipy badawczej w Aula Magna podczas Nocy Muzeów 19 maja 2012. Przemawia Zenon Zabagło, siedzą od lewej: Jerzy Tokajuk, Marek Barański, Wiesław Wróbel. Rys. 4: Najlepiej zachowana w całym pałacu, piwnica pod kolumnadą.fot. Piotr Łozowski 

Pierwszy raport z badań piwnic pałacu Branickich

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku (University of Bialystok Repository)